Morgunblaðið - 21.08.1988, Blaðsíða 33

33
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. ÁGÚST 1988
■ Götumynd frá Prag ð innrásardaginn. Sovézkur skriðdreki sóst fyrir miðju,
en eldur hefur verið borinn að tveimur öðrum sovózkum hervögnum. Þessi
mynd er frá AP-fróttastofunni.
unga fólkiðj sem tók þátt í þessum
aðgerðum. I Prag urðu mestu átökin
við útvarpsbygginguna, en hún var
einn af þeim stöðum, sem Rússar
reyndu hvað fyrst að ná á sitt vald.
■ Gegn ofríki gleymskunnar. Myndin er úr safni
Ijósmynda, sem gefið var út undir þessu nafni.
Sænskur Ijósmyndari, Sune Jonsson, tók þessa
mynd í Prag á innrásardaginn.
■ Mynd af veggspjaldi, sem skýrir sig sjálft. Grein-
arhöfundur tók þessa mynd á fyrstu dögum her-
námsins í Prag.
hennar og bannaði í reynd starfsemi
hennar.
Menningarfrelsi var innleitt á ný.
Nú átti ekki framar að þurfa leyfí
til að stofna félög í því skyni að vinna
að sameiginlegum áhugamálum.
Skátahreyfing landsins og hvers kon-
ar félög áhugafólks tóku til starfa
að nýju.
Svo langt var gengið, að öðrum
stjómmálaflokkum en kommúnista-
flokkn'um var veitt leyfí til sjálf-
stæðrar starfsemi. Þeir urðu að vísu
að starfa innan svokaliaðrar Þjóð-
fylkingar, þar sem kommúnistar voru
enn alls ráðandi, en grundvöllurinn
var lagður að kerfi, þar sem stjóm-
málafíokkamir vom fleiri en einn.
Það var ekki einu sinni áskilið, að
þeir væm sósíalískir. Allir gengu þó
út frá því sem gefnu. Eitt átti að
haldast óhaggað og það var hið só-
síatíska hagkerfí. Atvinnutækin áttu
að vera áfram í eign ríkisins. Eins
var með langmestan hluta alls hús-
næðis og raunvemlega allt land.
Miklar umbætur í efnahagsmálum
vom þó ráðgerðar. Lögð skyldi meiri
áherzla á að hvetja einstaklinginn til
meiri og betri afkasta. Nú skyldu
menn valdir í ábyrgðarstöður í at-
vinnulífinu eftir getu og hæfileikum
og það átti ekki að duga lengur að
vera bara dyggur fíokksmaður.
Forysta Dubceks
Allar þessar breytingar áttu sér
stað á 8 mánuðum. Þetta er skamm-
ur timi. í fararbroddi fyrir þessari
frelsisþróun var framar öðmm einn
maður, Alexander Dubcek. Hann
safnaði um sig hópi manna, sem
vom jafn fijálslyndir og hann og hóf
stórfelldar umbætur innan flokksins.
Á flokksþinginu i janúar þetta ár
tókst honum að tryggja sér ömggan
en nauman meirihluta innan forsæt-
isnefndar flokksins og hóf sfðan með
ótrúlegum hraða að hrinda í fram-
kvæmd þeim breytingum í átt til
frelsis, sem raktar hafa verið hér að
framan.
Dubcek tókst að gerbreyta við-
horfi almennings til kommúnista-
flokks landsins. Flokkurinn hafði
verið gersamlega rúinn öllu fylgi og
stuðningi landsmanna, en undir for-
ystu Dubceks tók hann að stóreflast
á ný og varð nú það afl í landinu,
sem flestir settu traust sitt á.
Kommúnistaflokkurinn hafði held-
ur ekki afsalað sér neinu af valdi
sínu. Allar staðhæfingar andstæð-
inga frelsisþróunarinnar um gagn-
byltingu vom því Qarri lagi og í eng-
um tengslum við vemleikann. Flokk-
urinn réð öllu og var eftir sem áður
jafn samofínn allri þjóðfélagsbygg-
ingunni og hún var samofin honum.
Frelsisþróunin í landinu hafði ekki
vestrænt lýðræði að leiðarljósi, enda
þótt mannréttindi væm þar innleidd
í ríkara mæli en nokkm sinni hefur
þekkzt í kommúnistariki.
En eftir því sem frelsisstefnunni
óx ásmegin í Tékkóslóvakiu, jókst
tortryggnin innan Varsjárbandalags-
ins og þá einkum í Sovétrikjunum
og Austur-Þýzkalandi. Þar var þvi
haldið fram, að gagnbylting væri í
undirbúningi f Tékkóslóvakiu. í fjöl-
miðlum þessara landa var hafinn
linnulaus áróður gegn Tékkóslóvakfu
og þvi haldið fram, að gagnbyltingar-
menn hefðu f hyggju að komast til
valda þar í landi með aðstoð Banda-
amanna og Vestur-Þjóðvetja.
júlímánuði magnaðist þetta áróð-
ursstrið enn. Sá orðrómur fékk byr
undir báða vængi, að Sovétrfkin og
fylgiríki þeirra hygðust gera innrás
í Tékkóslóvakfu. En þá var blaðinu
skyndilega snúið við. Því var lýst
yfir, að æðstu valdamenn Sovétrfkj-
anna og Tékkóslóvakfu myndu koma
saman til fundar f Ciema, litlum
smábæ f austurhluta landsins, og
leysa ágreiningsmál sfn.
Svo var að sjá, sem leiðtogar
Tékkóslóvakfu hefðu haft sigur á
þessum fundi, þvf að tortryggnis-
raddimar lægði í blöðum og öðrum
fjölmiðlum Austur-Elvrópu. En þetta
reyndist skammgóður vermir. Austur
í Moskvu var stjómmálaráð komm-
únistaflokksins kallað saman með
leynd og þar lagt á ráðin um að
gera innrás í Tékkóslóvakíu.
Innrásin hófst svo skömmu fyrir
miðnætti aðfaranótt 21. ágúst Hún
hafði verið undirbúin með mikilli
leynd og var gerð f mikilli skynd-
ingu. Þvf kom hún fbúum Tékkóslóv-
akfu gersamiega á óvart. Kvöldið
áður hafði lffið f Prag verið fullkom-
lega með eðlilegum hætti. Engin
óttamerki var þá að sjá á nokkmm
manni, enda grunaði engan, hvílík
vá var yfirvofandi. Þegar borgarbúar
vöknuðu svo upp við dmnur og vél-
byssuskothríð frá sovézkum skrið-
drekum, þyrmdi yfir þá. Allir vissu,
að þetta þýddi endalok frelsisstefh-
unnar.
Innrásarliðið beitti einkum véla-
herdeildum og þá fyrst og fremst
skriðdrekum f sókn sinni inn í Tékkó-
slóvakíu. Þeir fóra mjög hratt yfir,
svo að allar helztu boigir landsins
féllu svo að segja á augabragði, enda
óvarðar með öllu. Stjómvöld í landinu
gáfu líka strax út fyrirskipun um að
veita innrásarheijunum enga mót-
spymu, enda við algjört ofurefli að
etja.
Það kom þó til átaka og blóðsút-
hellinga á mörgum stöðum S landinu,
einkum f helztu borgunum eins og
Prag og Bratislava. Þar reyndi fólk
að sýna mótspymu nánast með ber-
um höndunum. Það var þó einkum
Endalok frelsisstefnunnar
Innrásinni lauk með því, að Alex-
ander Dubcek og helztu samheijar
hans vom fluttir nauðugir til
Moskvu. Þar vom þeir þvingaðir til
að undirrita nauðungarsamninga, t »
sem þýddu í reynd endalok frelsis-
stefnunnar. Þeir fengu að vfsu að
halda heim og tóku að nafninu til
við völdum á ný. Öllum mátti þó
vera ljóst, að sjálfstæði Tékkóslóv-
akíu hafði verið fótum troðið og að
þjóðin réð ekki málum sínum sjálf.
Það vom Sovétmenn, sem nú réðu
því, hveijir héldu um taumana jafnt
í ríkisstjóm sem í kommúnistaflokki
landsins.
Forystumönnum frelsisstefnunnar
var síðan smám saman vikið til hlið-
ar og þeir sviptir öllum völdum.
Dubcek var að nafninu til leiðtogi
kommúnistaflokksins í um eitt ár
eftir þetta, en það var ljóst, að aðrir
réðu en ekki hann. Síðan var hann
sendur S pólitfska útlegð til heimahér-
aðs sfns f Slóvakfu, þar sem hann
vann fyrir sér sem skógarhöggsmað-
ur að sögn, en fékk ekki að koma
nálægt stjómmálum. Að margra áliti
máttu hann og aðrir forystumenn
frelsisstefnunnar þakka fyrir að
halda lffi.
Maigir þeirra kusu að flýja til
útlanda og búa þar f útlegð. I hópi
þeirra var dr. Ota Sik, helzti efna-
hagsmálasérfræðingur frelsisstefh-
unnar, sem settist að í Sviss. Annar
var prófessor Edward Goldstucker,
forseti rithöfundasambands Tékkó-
slóvakfu og einn helzti leiðtogi frels-
isstefnunnar í menningarmálum.
Hann hélt til Englands, þar sem
hann hefur búið lengst af sfðan.
Goldstucker kom til íslands fyrir
nokkram ámm og hélt hér fyririest-
ur, sem er öllum minnisstæður, er á
hann hlýddu.
Afleiðingar innrásarinnar létu ekki
standa á sér á öllum sviðum f Tékkó-
slóvakíu. Þar tóku við völdum aftur-
haldsmenn, sem gerðu allt sem hægt
var til að uppræta frelsissteftnma.
Ritskoðun var komið á f landinu &
ný og málfrelsi heft. Þeir blaða-
menn, sem gagnrýndu Sovétrfkin og
önnur aðildarríki Varsjárbandalags-
ins, vom reknir úr starfi. Strangar
reglur vom settar um ferðir til og
frá Tékkóslóvakfu. Þjóðin var hneppt
í fjötra á ný og nánast fangi í sfnu
eigin landi. Hin einstæða tilraun
Alexanders Dubcek og samherja
hans til að koma á sósfalisma með
„mannlegu yfirbragði" í Tékkósló-
vakíu hafði þar með verið gersam-
lega brotin á bak aftur.

■ Mynd þessa tók greinarhöfundur á innrásardaginn, 21. ágúst 1968, í Prag.
Myndin sýnir leifar af sovézkum skotfœravagni, sem kviknaö hafði f. Vagninn
var hlaðinn sprengikúlum. Þegar þœr tóku að springa hver af annarri, rigndi
grjóti og logandi drasli langar lelðir og byggingarnar báðum megin götunnar
stóðu fljótt í bjfirtu báll.
Harmleikurinn
riQaðurupp
Magnús Sigurðsson, blaðamaður Morgunblaðsins, var staddur (
Prag 21. ágúst 1968, er sovézkir skriðdrekar ruddust inn f borgina
til að bijóta á bak aftur þá frelsisþróun, sem átt hafði sér stað (
Tékkóslóvakfu undir forystu Alexanders Dubcek, leiðtoga kommúni-
staflokks landsins. í grein þessari rifjar Magnús Sigurðsson upp
frelsisþróunina, lýsir innrásinni og segir frá endalokum frelsisstefn-
unnar í Tékkóslóvakfu.