Morgunblaðið - 23.10.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. OKTÓBER 1988
Hvað á
bjórínn að
kosta?
Söguleg fréttaskýring
Hvað á bjórinn að kosta? Seint virðist verða þurrð á ágrein-
ingi þegar um bjór og öl er rætt. Landsmenn hafa deilt um flest
sem viðkemur þessum vökva. Hvort ætti að leyfa hann eða ekki.
Hvaða reynsla yrði af honum og hvaða reynslu erlendar þjóðir
hefðu af bjór. — Og nú þegar bjórinn verður leyfður, hve marg-
ar tegundir verða í boði og hvernig á að haga dreifíngu og verð-
lagningu á þessum miði.Ekki er ljóst hve mikils bjórinn verður
metinn, skipuð hefur verið sérstök nefnd sem í eiga sæti fulltrú-
ar frá heilbrigðis-, fjármála-, dómsmála- og menntamálaráðu-
neyti. Nefnd þessari ber m.a. að fjalla um verðlagningu áfengis.
Nefndin situr nú á rökstólum og fjallar um hvað bjórinn eigi að
kosta. Hvað er „rétt verð“?
Islendingar hafa alla tíð verið
sögulega sinnaðir svo eflaust
lítur nefndin til þess hvemig
þessum máium var háttað hér
áðúr fyrr.
Morgunblaðsmaður afréð að kanna
þessi bjórmál nánar, m.a. eldri „verð-
lagsforsendur".
N ú ber flestum valdsmönnum saman
um að ekki sé æskilegt að bjórinn
verði seldur frítt og fijálst eins og
til skamms tíma hefur tíðkast um
ýmsan neysluvaming almennings;
nítjánda og tuttugasta öldm hafa því
takmarkað fordæmisgildi. Ýmsirtelja
því nærtækast fyrir nefndina og
Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins
að athuga söguleg fordæmi frá sext-
ándu og átjándu öld.
Á árabilinu 1602-1787 var talið
að hagsmunir ríkisvalds, kaupmanna,
framleiðenda og neytenda væm best
tryggðir með því að hafa nokkra
stjóm á markaðinum. Verðlag var
stöðugt, verðstöðvun var í gildi og
vörudreifíng í föstum skorðum. FVrir-
komulag verslunarinnar hefur á síðari
tímum verið kallað „einokun". Þrátt
fyrir að sumir hafí talið nokkra
ágalla á þessu fyrirkomulagi verður
ekki á móti því mælt að verslunar-
taxtar og aðrar heimildir em ákaflega
fróðleg lesning um íslenska verslun-
arsögu.
Tegundaflöldi
í byijun tímabilsins um aldamót-
in 1600 virðist bjór og vín vera í
meiri metum en í dag og tegunda-
valið þokkalegt. Oddur Einarsson
Skálholtsbiskup segir í íslandslýs-
ingu sinni: „Aftur á móti er enginn
hörgull á margs konar bjór frá
Englandi, Hamborg, Liibeck, Dan-
mörku, að ekki sé minnst á innlent
öl, sem búið er til úr hýddu byggi,
soðnu í hinu ágæta íslenska lindar-
vatni og kemur í góðar þarfir. Einn-
ig eru flutt inn ýmis vín, franskt
vín, Rínarvín, brennivín; reyndar
verður stundum svo mikill vínskort-
ur að ekki er hægt að veita altaris-
sakramenti. En allt það öl sem
fæst á íslandi er framar öllu notað
við festar og brúðkaupsveislur og
önnur heiðvirð samkvæmi og er
ekki hægt að hafa neitt af því tagi
út úr mönnum fyrir nokkurt gjald,
því allt slíkt geyma menn handa
sér og vinum sínum."
Ríkisvaldið þ.e.a.s. Kristján kon-
ungur hinn fíórði var sammála
Oddi biskupi um ágæti bjórsins því
að í konungsbréfí um versiunarein-
okun á íslandi frá 16. (eða 20.)
apríl 1602 til handa Kaupmanna-
höfn, Málmey og Helsingjaeyri
stendur: „Fyrst skulu vorir áður-
skrifaðir borgarar vera pliktugir að
forsorga fyrrskrifað land Island
með góða og óskemmda og ófalsaða
kaupmannsvöru, sérdeilis: mjöl,
bjór, malt, vín, mjöð, brennivín,
klæði, léreft, og annað það sem
þeim er nauðsynlegt svo almúginn
megi fá með mögulegu og kristilegu
verði hvað sem þörf gjörist.“
Nú árið 1988 eru mjög skiptar
skoðanir um hvað mörgum bjórteg-
undir iandsmenn skuli hafa úr að
velja. Kristján fjórði konungur ís-
lendinga og Dana hafði ákveðnar
skoðanir á þessu atriði; hann taldi
óþarfa að íslendingar drykkju allra-
handa bjórtegundir: „Og eftir því
hér til dags hafa þeir framandi út-
lenskir kaupmenn sem áður skrifað
ísland hafa siglt, flutt til iandsins
Hamborgarbjór, Leiniborgarbjór,
og lýbiskan bjór og Stralsundsbjór
og annars slags framandi bjór sem
hver kaupmaður eftir hentugleikum
flytja vildi og útvegað gat. Það vilj-
um vér hér með alvarlega bannað
hafa áður skrifuðum kaupmönnum
nokkum framandi útlenskan bjór
til landsins að flytja utan aleinasta
gott danskt öl og skulu áður greind-
ir kaupmenn fyrir utan það almúg-
ans öl flytja sérlega gott vel smakk-
andi öl sem svo er vel bruggað og
til búið að það má geymast
óskemmt veturinn í gegnum svo að
það vildasta ríkisfólk á landinu sem
efni hefur til svoddan öl að kaupa
vanti ekkert í þeirri grein.“
. Af ofanrituðu er ljóst að verslun-
inni var lögð sú skylda á herðar
að hafa hið minnsta tvær tegundir
á boðstólum; eina fyrir almenning
og aðra nokkru vandaðri fyrir efna-
meira fólk.
En konungur leit einnig til fleiri
atriða: „Ekki skulu heldur fyrrskrif-
aðir danskir kaupmenn í áður
greindum 3 stöðum lof eður leyfí
hafa að láta fjölda sinna undir-
manna vera í landinu um vetrartíma
sem landsfólkið heimsæki með sinni
vöru og gefí yrkisefni til diykkju-
skapar og annarra ónytsamlegra
útláta." í vissum skilningi má túlka
þessi orð sem aðvörun gegn áfeng-
isauglýsingum (sbr. „gefí yrkis-
efni") og ennfremur geta þeir sem
vilja takmarka opnunartíma versl-
ana og/eða atvinnustarfsemi út-
lendinga fundið þar sögulegt for-
dæmi.
Vöruvöndun
Þrátt fyrir tiltrú Danakonungs á
framleiðslu eigin þegna reyndist
Gæði ölsins virðast fullnægjandi.
danska ölið ekki sem skyldi. Árið
1605 var t.d. kaupmönnum í Hafn-
arfírði veitt leyfí til að flytja 5 lest-
ir (60 tunnur) af Suntöli (Stral-
sundsöl, skildingsöl) og í kaupsetn-
ingunni frá 1619 eru taldar upp 4
tegundir og eru tvær þeirra útlend-
ar. í skrá yfír aðfluttar vörur árið
1655 er getið um 8 tegundir og
allavega ein þeirra þ.e.a.s. Lybiku-
bjórinn, er útlend. í kaupsetning-
unni 1684 er greint frá 4 tegundum
og er ein þeirra útlensk, Pryssing
sem var sterkt og áfengt þýskt öl.
Það hélt sér vel og lengi og var
tiltölulega dýrt, kostaði 8 físka pott-
urinn.
Heimildir benda líka til þess að
vörugæðum hafí stundum verið
nokkuð ábótavant og neytendum
ekki alltaf líkað lögurinn. í dómi
Gísla Hákonarsonar lögmanns 24.
maí 1615 er sagt að ölið sé oft og
einatt „blandað spillt og fordjarfað"
og sama ár segir sýslumaður ís-
fírðinga, Ari Magnússon, um kaup-
menn, „með engu móti líðast mega
að þeir blandi sitt öl, því það hefur
verið sannreynt að þeir úr einni
mjaðartunnu brugga fleiri, en selja
þó sem væri hann ómeingaður."
Þrátt fyrir þessar umkvartanir virð-
ist bjórinn ekki hafa skánað, árið
1647 kveður sýslumaður Borgfírð-
inga, Þórður Hinriksson, upp úr
með það að: „í áttunda máta afsegj-
um vér þann mjöð að betala sem
skömmu seinna verður daufur og
fúll í sínu eigin íláti þegar hann
hefur nokkra stund staðið því að
vér meinum svoddan slags mjöður
sé annaðhvort af slæmum kostum
frður eða skemmilega blandaður.
níunda máta viljum vér ei, að
kaupmenn segi oss héðan af, að
danskt öl sé lybskt, því vér viljum
ekki lengur líða það apaspil, heldur
að hver vara sé ófölsuð fyrir sig;
annars ætlum vér að aungvu be-
tala.“
E.t.v. varð þessi vandfysi
íslenskra neytenda til þess að
Bruggað í Brandenburg á 16. öld, kannski fyrir íslenska neytendur?
brennivínsdrykkja fór vaxandi en
dró úr bjórþambi. En einnig verður
að hafa í huga að bjór og létt vín
voru og eru á margan hátt erfíðari
og dýrari en aðrir áfengari drykkir
í geymslu og flutningi. Það má því
færa viss rök fyrir því að neysla
sterkari drykkja sé „þjóðhagslega
hagkvæmari" heldur en bjór- og
léttvínsdrykkja. — Nú er ekki laust
við að sumir telji að þessa sjónar-
miðs gæti nokkuð í verðstefnu
Áfengis- og tóbaksverslunar ríkis-
ins.
Verðlagsmál
En hvað á bjórinn að kosta ef
tillit er tekið til sögulegra sjónar-
miða?
Áður en lengra er haldið verður
að hafa í huga að vöruverð getur
verið nokkurt túlkunaratriði, vöru-
tegundir hafa breyst og lífshættir
almennings og „neyslumunstur"
eru öðruvísi. Erfítt er fyrir nútíma-
menn að lesa kaupsetningar kon-
ungsvaldsins. Mælieiningar eru aðr-
ar en nú tíðkast og ekki eftir tuga-