Morgunblaðið - 23.10.1988, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. OKTÓBER 1988
Skuld háskólans og ábyrgð
að vera virkur í baráttunni
fyrir betra þjóðfélagi
Dr. Sigmundur Guðbjamason
háskólarektor flutti eftirfarandi
ávarp við brautskráningu í Háskóla
íslands í gær, laugardag:
Kæru kandidatar, góðir gestir
og samstarfsmenn.
k Ég býð ykkur hjartanlega vel-
komin til þessarar athafnar. í dag
fðgnum við með ykkur og fjölskyld-
um ykkar því þið hafíð náð settu
marki og mikilvægum áfanga með
háskólaprófL
Háskóli íslands ámar ykkur
heilia og við þökkum ykkur sam-
starfíð á liðnum ámm. Við höfum
reynt að miðla ykkur þekkingu og
reynslu okkar og jafnframt veitt
ykkur þjálfun og fæmi til ákveðinna
verka. Við reyndum að leysa for-
vitni ykkar úr flötrum og viljum
örva ykkur til gagnrýninnar hugs-
unar og sjálfstæðs mats á því sem
fyrir augu og eyru ber. Þið verðið
að átta ykkur á því að vísindi og
fræði em í stöðugum vexti og fram-
fömm. Við emm ekki að miðla ykk-
ur hinum síðasta sannleika heldur
veitum við það sem við vitum sann-
ast og réttast í dag. í flestum fræð-
um fyrirfínnast margar kennisetn-
ingar sem munu rejmast rangar og
verða afsannaðar síðar meir. Það
liggur í eðli vísinda að leita stöðugt
nýrrar þekkingar og nýs skilnings
sem gjörbreytir oft fyrri hugmynd-
um um eðli hlutanna. Verið því á
^varðbergi og festist ekki um of í
fari kenninga, efasemdir em eðli-
legar.
Ég vil einnig árétta nauðsyn þess
að reyna að leggja sjálfstætt mat
á atburði líðandi stundar. Við lifum
á tímum upplýsinga- og fréttaflóðs
þar sem hópur mætra fréttamanna
leitast við að koma til okkar sem
mestum og bestum fréttum á sem
skemmstum tíma. Efni og viðtöl em
klippt og stytt og stundum með
þeim afleiðingum að áherslur breyt-
ast og merkingin brenglast. Leiðir
slíkt oft til misskilnings og erfíð-
leika. Verið því á verði og fellið
ekki dóma fyrr en þið þekkið mála-
vexti og hin ólíku sjónarmið ef um
ágreiningsefni er að ræða.
Þið sáuð hér áðan Háskóla ís-
lands sæma erlendan vísindamann
þeim hæsta heiðri sem Háskólinn
getur veitt en það er að veita dokt-
orsnafnbót í heiðursskyni. Vísinda-
maðurinn, dr. George Walker, starf-
ar við háskóla á Hawaii, en hann
hefur jafnframt starfað hér á landi
að rannsóknum. Þetta er eitt áþreif-
anlegt dæmi um eðli vísinda, þau
em alþjóðleg leit þekkingar og
skilnings á viðfangsefninu, hvert
sem verkefnið er. Fyrir nokkmm
vikum var ég viðstaddur hátíðar-
höld í tilefni 900 ára afmælis há-
skólans í Bologna, en það er elsti
háskóli í Evrópu. Við þetta tæki-
færi undirrituðu rektorar evrópskra
háskóla svo og rektorar háskóla frá
öðmm heimsálfum sjálfstæðisyfír-
lýsingu, Magna Charta. í þessari
yfírlýsingu er annars vegar lögð
áhersla á sjálfstæði háskóla og hins
vegar áhersla á aukna alþjóðasam-
vinnu og samræmingu á prófkröf-
um og prófgráðum svo og meiri
hreifanleika og samskipti nemenda
og kennara við hina ýmsu háskóla
í Evrópu. í þessari yfírlýsingu segir
einnig að háskólinn, sem er í hjarta
þjóðarinnar, er sjálfstæð stofnun
sem á gagnrýninn hátt stuðlar að
og miðlar menningu með rannsókn-
um og kennslu. Til að mæta kröfum
samtímans verður hann að varð-
veita siðferðilegt og vísindalegt
sjálfstæði í rannsóknum og kennslu
gagnvart öllu pólitísku valdi.
Yfírlýsingin er mun lengri, en
þessi þáttur skírskotar til þeirrar
viðleitni Háskóla íslands að varð-
veita sjálfstæði sitt. Viðleitni Há-
skólans er að fá að ráða sem mestu
um eigin mál, að varðveita frelsi
til kennslu og rannsókna og frelsi
til að velja kennara og annað starfs-
lið á grundvelli faglegrar hæfni.
Átök og deilur Háskóla íslands við
fyrrverandi menntamálaráðherra á
liðnu sumri voru um þessi grund-
vallaratriði. Deilt var jafnframt um
vinnubrögð, við teljum að þau
vinnubrögð sem viðhöfð voru hafi
verið til fyrirmyndar, en ráðherra
taldi svo ekki vera. Háskóli íslands
er að sjálfsögðu ekki hafínn yfír
gagnrýni og menn getur greint á
um aðferðir. Aðferðir okkar eru
ekki fullkomnar, þær mætti vafalít-
ið bæta, en það eru ekki aðrar leið-
ir betri til að leysa slík verkefni.
Við gerum okkur ljóst að sjálfstæð-
inu fylgir ábyrgð og kröfur um
vönduð vinnubrögð í hvívetna.
Háskóli á að opna glugga þjóð-
félagsins og hleypa ferskum vindum
inn, veita nýja sýn til framtíðarinn-
ar. Við höfum séð í vandamálaþátt-
um erlendra sjónvarpsstöðva að
ýmsir óttast vísindi og tækni, telja
vaxandi hættu af tækniþróuninni.
Vissulega þarf að fara með gætni
í hagnýtingu nýrrar þekkingar og
uppgötvana, en hætta af vanþekk-
ingu, fáfræði og fordómum er þó
mun meiri og háskalegri.
Umhverfísmál verða einmitt mál
málanna hjá ungu fólki í náinni
framtíð. Nýi húmanisminn ijallar
um manninn í heiminum, um lífið
í heild. Nú er svo komið viða í Evr-
ópu að jarðvegur er spilltur og
óhæfur til ræktunar, drykkjarvatn
óneysluhæft og hafíð svo mengað
að fískurinn verður óætur. Jafn-
vægi í náttúrunni hefur raskast,
sumpart vegna hirðuleysis en mest
fyrir fáfræði, skort á þekkingu á
náttúrunni og lífríkinu. Fáum var
ljóst að ofnotkun áburðar í land-
búnaði mengar vötnin og hafið og
örvar þörungagróður sem leiðir t.d.
til fískadauða. Þessi slys er unnt
að fyrirbyggja ef þess er gætt
tímanlega. En þessi vandamál eru
ekki aðeins erlendis, þau eru einnig
hér á landi og hér við land.
Við lesum og heyrum um meng-
unarslys hér vegna vanþekkingar,
þegar menn fleygja eitruðum efnum
á sorphauga eða í sjó fram. Efnin
Dr. Sigmundur Guðbjarnason, há-
skólarektor.
berast í hafið og í lífríkið og á þann
hátt í matvæli okkar og í okkur
sjálf.
Eftirlit með innfluttum og inn-
lendum matvælum þarf að efla því
notkun skordýraeiturs og annarra
slíkra efna hefur stóraukist og
hættan af þeim sömuleiðis. Eitur-
eftii þessi virka oft á taugakerfið
og geta efni þessi haft áhrif á neyt-
endur þeirrar matvöru sem ætlunin
er að vemda fyrir skordýrum.
Fregnir af slíku mengunarslysi á
Spáni, þar sem hundruðir létust og
þúsundir manna biðu heilsutjón,
ættu að vera víti til vamaðar.
Umhverfismálin eru margþætt.
Þau fjalla um manninn og náttúr-
una. Islenskt lífríki er fábrotið og
íslensk náttúra er stórbrotin en þau
em afar viðkvæm fyrir áhrifum
mannsins, örin eftir umhverfísspjöll
skera lengi í augu. En það em önn-
ur umhverfísspjöll sem em enn
sársaukafyllri og harmþmngnari,
Á fímmta áratug aldarinnar var
ævinlega haldið niður á Ellings-
ensplan á nóttunni eftir böll til
að fá sér pylsu. Einu sinni sat
Kristinn Morthens á steini sunnar-
lega á planinu og hafði þriggja
lítra leirkút af genever undir
hendinni. Til hans kemur eldri
maður, sem er að þynnast illilega
upp og segir: — Þú virðist búa
svo vel vinur, geturðu ekki hjálpað
mér um einn sjúss? — Nei, svarar
Kristinn, ég má það ekki, ég er
að drekka þetta fyrir mann.
Þessi skopsaga hans Leifs
Sveinssonar kom upp í hugann
góðviðrismorgun á Laugarásveg-
inum. Þar var til skamms tíma
ein af verslunum ÁTVR. Stundum
hafði maður rennt þama við af
gefnu tilefni. Einmitt valið slíka
kyrra morgna snemma í vikunni
til að forðast ösina og bílakraðak-
ið, sem á seinni ámm breiddist
út um lóðir og gangstéttir langt
inn eftir Laugarásveginum. Nú
riflast upp myndir af fólki af því
tagi sem sjálfsagt hefur líka valið
slíka morgna til að koma þama:
Hressilegur gamall maður af
Hrafnistu að fá sér eina genever-
flösku. Hann er svo glaður, því
honum hefur lagst til einhver
aukaaur svo hann getur fengið
sér tár og boðið vini sínum. Þetta
er atburður í tilvem hans.
Gömul kona kemur frá þjón-
ustuíbúðum aldraðra þama fyrir
neðan og styður sig við eina af
starfsstúlkunum. Heldurðu að ég
geti ekki farið sjálf og keypt eina
sherryflösku? hefur hún spurt og
mætt skilningi og aðstoð, sem er
ekkert einsdæmi.
Hjón úr íbúðum fyrir aldraða
að ræða hvaða líkjör þau eigi að
kaupa eða á það að vera Dom eða
koníak? Ef einhver skyldi nú líta
inn á afmælinu.
Gömul kona úr íbúðum aldraðra
í Norðurbrún að sækja sherry-
flöskuna sína, eins og hún hefur
gert í fjöldamörg ár. Hún á stund-
um erfítt með svefn og læknirinn
hefur sagt henni að hún skuli fá
sér sherryglas áður en hún fer
að hátta. Það sé henni hollara en
að taka svefntöflur.
Þegar ég kem út úr bakaríinu
er einmitt þama á vappi gamall
maður, sem ég kannast við. Hann
er gráti næst yfír að geta nú ekki
náð í sherryið sitt. Hann hefur
engan bíl til að fara langar leiðir.
Og starfsfólk á heimilunum fyrir
aldraða þama í kring segir að
hann sé ekki sá eini. Þeir þekkja
þetta líka vel, afgreiðslumennimir
sem í áraraðir hafa verið að af-
greiða þetta fólk af mikilli Ijúf-
mennsku.
Nú er búið að loka búð. Áfeng-
isverslunin líklega eins og maður-
inn með geneverbrúsann að þjón-
usta aðra með drykkinn. Hvetja?
Bflstjórana! Þá eina sem hafa bfl
og geta ekið langar leiðir, upp í
Mjódd eða inn í Kringlu. En aldr-
aðir sem búa þama í Laugarásn-
um kringum áfengisverslunina
sálugu eru ekki svo fáir. Þótt
verslunin bæri ekki lengur allt það
álag sem á henni var og alla þá
bflaumferð, hefði kannski mátt
hugsa um þessa kúnna líka. Skilja
eftir litla búð, þótt ekki væri úr-
valið jafn mikið. Gerði kannski
ekki mikið til úr því tækt þykir
að hafa miklu takmarkaðra úrval
fyrir allt Breiðholtið eftir að búðin
var flutt upp í Mjódd. Má bæta
við Austurbænum, því brátt á víst
að flytja búðina af Snorrabraut-
inni upp á Höfða. Þjónustan sem-
sagt að verða eingöngu fyrir þá
sem hafa og aka bfl. En höldum
okkur við þennan litla blett í
Laugarásnum kringum horfnu
útsöluna.
Á Hrafnistu, dvalarheimili aldr-
aðra sjómanna einu, em 250-270
aldraðir borgarar. Og nú eru til
viðbótar komnir í hina nýju bygg-
ingu Skjóls 65 aldraðir og von á
30 í viðbót.
I þjónustuíbúðum borgarinnar
fyrir aldraða við Dalbraut búa 82.
Og þangað koma að auki daglega
úr nágrenninu í matinn 25-30 elli-
lífeyrisþegar. Og í elstu íbúðum
borgarinnar fyrir aldraða á Norð-
urbrún 1 búa 68 manns. Þá búa
á Austurbrún 6 í háhýsi borgar-
innar 50 ellilífeyrisþegar. Og nú
þegar að auki í nokkrum íbúðum
borgarinnar í hinum háhýsunum
númer 2 og 4 við Austurbrún.
Áform um að kaupa til þess fleiri
íbúðir þegar færi gefst þama í
nánd við þjónustukjarnana. Þegar
keyptar 3 íbúðir til samskonar
notkunar í Lækjunum.
Nýlega hafa verið reistar eign-
aríbúðir aldraðra við Dalbraut
18-20, bláu húsin, þar sem búa
80 manns. Samtals eru þarna
komin um 650 manns í húsum
aldraðra [ göngufæri við Laugar-
ásveg 1. í svo rótgrónu hverfí er
að auki margt fólk sem ekki ekur
lengur bíl. Þess verður fólkið í
þjónustuíbúðunum á Dalbraut
mjög vart, enda mikið sent út af
mat til aldraðra sem búa einir.
Líklega hefur ekki hvarflað að
neinum þeirra, sem taka ákvarð-
anir við fundarborð, að þarna
væri fólk sem þyrfti þjónustu engu
síður en aðrir borgarar — sumir
mundu jafnvel orða það svo að
það ætti engu síður en akandi og
óslitnir kröfu á henni. Engu síður
en maðurinn í sögunni af félags-
fundi í Dagsbrún úr bókinni
„Krydd í tilveruna" (guð forði mér
þó frá að gefa í skyn neinn
drykkjuskap í þessu sambandi!):
Rætt var um samningamál og
vildu margir láta skoðun sína í
ljós. Einn fundarmanna hafði
staupað sig heldur ótæpilega og
var hávær og órór á fíindinum.
Hann reyndi hvað eftir annað ár-
angurslaust að ná eyrum fundar-
stjóra til þess að fá orðið. Þegar
aðrir fundarmenn sussuðu á hann
og sögðu honum að þegja reiddist
sá ölvaði og hreytti út úr sér: Ég
hefí fullan rétt til þess að láta
skoðun mína í ljós hér því ég er
fullur félagsmaður!
Nú hefur hæstvirt alþingi ný-
lega komist að þeirri niðurstöðu
að selja megi bjór í landinu. Á
þessi hópur fólks, aldraðir sem
ekki geta ekið eftir honum langar
leiðir, kannski líka að verða úti-
lokaðir frá að geta náð sér í eina
bjórdós eða tvær? Læknar hafa
líka mælt með því við aldraða sem
eiga erfítt með svefn að fá sér
eitt bjórglas eins og sherryglas
fyrir svefninn. Kannski ekki mest
þörfín á að hafa vit fyrir öldruðum
og gera þeim sérstaklega erfitt
fyrir að ná í flösku.
Meira að segja er það kannski
ekki mjög skynsamlegt fyrir
Áfengisverslunina í minnkandi
sölu og vaxandi kveini ríkissjóðs
um aur í kassann. Aldraðir í
Reykjavík eru nær 11 þúsund,
47% af þjóðinni, og hópurinn fer
ört stækkandi. Ætli sé ekki vitur-
legt fyrir alla að fara að reikna
með þeim um þjónustu og við-
skipti. Enn miðar allur auglýs-
ingamarkaðurinn hér á aldurs-
hópa, sem eru að verða í minni-
hluta. í Bandaríkjunum sjást þess
nú merki að auglýsingar eru að
breytast. Auglýsingum fyrir unga
uppa og tískudrósir að fækka og
þeim sem miða á aldraða neytend-
ur fjölgar. Enda, eins og Jónína
Leósdóttir spyr við skoðun á aug-
lýsingum amerískra rita í Press-
unni: „En af hveiju eru þá ekki
allir ríkir, mjóir, hárprúðir og
hrukkulausir?“ Nú þykjast menn
sjá fyrir að í framtíðinni muni
yfirgnæfa auglýsingar fyrir aðra
en ríka, mjóa, hárprúða, hrukku-
lausa — og akandi bíl.
Mér fínnst það bara reglulega
ljótt af stórveldinu að koma í veg
fyrir að gamla fólkið í Laugarásn-
um geti náð í sherryflöskuna sína!
hugsaði þessi skrifari sem hann
veifaði úr bílnum sínum til gamla
mannsins vonsvikna á stéttinni
framan við horfnu útsöluna.
• »,