Morgunblaðið - 15.01.1989, Blaðsíða 2

2“ C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1989
Skyggnst
inn í
,..; •- ' ■

Eðli málsins samkvæmt
eru rannsóknarlög-
reglumenn fremur varir
um sig gagnvart utan-
aðkomandi aðilum og
ekki síst þegar blaðamenn eru ann-
ars vegar. Upplýsingaþörf fjölmiðla
stangast oft á við leyndarþörf RLR
á meðan mál eru í rannsókn, og
flestir fréttamenn sem fjalla um
lögreglumál hafa kynnst því að það
getur verið fjandanum erfiðara að
eiga við rannsóknarlögreglumenn
þegar um viðkvæm mál er að ræða.
Hörð samkeppni fjölmiðla gerir það
hins vegar að verkum að frétta-
mönnum hættir stundum til að birta
ótímabærar upplýsingar af gangi
mála án þess að séð verði að slíkur
fréttaflutningur þjóni nokkrum til-
gangi.
Bogi Nilsson, rannsóknarlög-
reglustjóri ríkisins, er lögfræðingur
að mennt, og við fyrstu kynni virð-
ist hann lítið fyrir það gefinn að
flíka sjálfum sér eða stofnun sinni
opinberlega, og á það raunar við
um fleiri starfsmenn RLR. Bogi
benti líka réttilega á, að margt í
starfsemi RLR ætti lítið erindi í fyöl-
miðla og nákvæm lýsing á starfsað-
ferðum þar gæti til að mynda orðið
eins konar leiðarvísir fyrir afbrota-
menn um það, hvernig þeim bæri
að hegða sér til að komast hjá
óþægilegum afskipum RLR af
sínum málum. Hann féllst þó á að
ræða uppbyggingu og skipulag
stofnunarinnar, en fyrst barst talið
að samskiptum RLR og fjölmiðla,
sem drepið er á hér að framan.
Bogi taldi að þau hefðu yfirleitt
verið góð og kvaðst hann ekki minn-
ast þess að umfjöllun fjölmiðla hefði
beinlínis skaðað rannsókn brota-
mála eftir að hann tók við starfi
yfirmanns RLR. Hins vegar þætti
mönnum hjá RLR oft undarlegur
hinn mikli áhugi fjölmiðla á rann-
sókn einstakra mála og menn þar
veltu því stundum fyrir sér í hverra
þágu slíkur fréttaflutningur væri.
Ótímabær fréttaflutningur af rann-
sókn á viðkvæmu stigi gæti þannig
orðið til að almenningsálitið dæmdi
grunaðan mann fyrirfram, en í
þessu sambandi er nauðsynlegt að
hafa í huga, að Rannsóknarlögregla
ríkisins hvorki dæmir né ákærir
menn, heldur annast aðeins rann-
sókn brotamála og niðurstöður
þeirra rannsókna eru síðan sendar
saksóknara til frekari meðferðar.
Helgi Daníelsson yfirlögreglu-
þjónn hefur á undanfömum ámm
haft talsvert með dagleg samskipti
íjölmiðla og RLR að gera. Hann tók
undir þær skoðanir rannsóknarlög-
reglustjóra að fréttamat þeirra
RLR-manna og fyölmiðla færi ekki
alltaf saman. Hins vegar kvaðst
hann ekki kvarta undan samskipt-
unum við fréttamenn og yfirleitt
mætti treysta því, að þeir virtu óskir
RLR-manna um að fjalla ekki um
rannsóknir á viðkvæmu stigi ef því
væri að skipta. Helgi taldi þó að
nokkur misbrestur væri á því að
blaðamenn, og þá einkum nýliðar,
væra nægilega vel inni í ýmsum
Þegar RLR flutti í Auöbrekku í Kópavogi 1978
batnaði rannsóknaraðstaðan til muna þótt segja megi
að nú sé aftur orðið fullþröngt fyrir starfsemina.
Sakbendingarklefinn var eitt af því sem til framfara
horfði, en þar getur vitni bent á grunaðan mann án
þess að eiga það á hættu að viðkomandi verði þess
var. Klefinn er hljóðeinangraður og aðeins sést út um
hann inn í sal þar sem Ragnar Vignir aðstoðaryfirlög-
regluþjónn stendur á þessari mynd. Hann sér hins
vegar ekki inn í klefann til ljósmyndarans. Sakbend-
ingin fer annars þannig fram, að hinn granaði er lát-
inn stilla sér upp í salnum ásamt fimm öðram mönn-
um, sem allir era klæddir í eins sloppa. Hinn granaði
fær sjálfur að velja sér númer og stað í röðinni og
er það gert til að hann geti ekki sakað lögreglumenn
um að hafa haft brögð í tafli við sakbendinguna.
málum era vörðuðu lögregluna og
ættu sumir það til að ragla saman
hugtökum, svo sem kæru og ákæra,
ráni og þjófnaði og því hvort menn
væra úrskurðaðir eða dæmdir í
gæsluvarðhald. Eins væri algengt
að blaðamenn töluðu um að lögregl-
an gerði hluti upptæka, sem er al-
rangt. Lögreglan leggur hald á hluti
en gerir þá ekki upptæka. Það ger-
ist á síðari stigum málsins.
Helgi sagði að umfjöllun fyöl-
miðla um lögreglumál hefðu gjör-
breyst í Iqölfar hinna miklu saka-
mála á síðasta áratug, Geirfinns-
málsins og Guðmundarmálsins.
Raunar urðu málaferli þessi til þess
að róttækar breytingar vora gerðar
á skipan rannsóknarvalds og réttar-
fars í opinberam málum, sem m.a.
leiddi til stofnunar Rannsóknarlög-
reglu ríkisins. Helgi hefur haldið til
haga skrifum fjölmiðia um lög-
reglumál allt frá árinu 1977, og er
það úrklippusafn orðið talsvert að
vöxtum og merkileg heimild um
sögu RLR allt frá stofnun hennar.
Alltaf á varðbergi
í ljósi þeirra viðfangsefna sem
rannsóknarlögreglumenn þurfa að
fást við fær maður á tilfinninguna
að það þurfí sterkar taugar og harð-
an skráp til að endast í þessu starfí.
Þeir sem ég ræddi við um þetta
atriði vora þó flestir sammála um
að þetta vendist, en einn þeirra
bætti við að líklega væri þetta starf
ekki fyrir viðkvæmt fólk. Þeir vora
ekki reiðubúnir til að tjá sig um
einstök atvik úr starfinu enda töldu
þeir að slíkt væri varla viðeigandi
í blaðagrein. Það gefur líka auga-
Ieið að þar sem mannlegir harmleik-
ir, eymd og ógæfa eru daglegt
brauð hafa menn viðfangsefni sín
ekki í flimtingum. Era þeir kannski
orðnir ónæmir fyrir þessum
skuggahliðum mannlífsins?
„Menn reyna auðvitað að brynja
sig gagnvart þessum vandamálum
eins og hægt er. En við eram mann-
legir og þegar við lendum í alvarleg-
um málum, eins og til dæmis morð-
málum eða alvarlegum slysum, er
ekki hægt að loka augunum og láta
sem ekkert sé. Það á við um okkur
eins og annað fólk að svona lagað
situr í mönnum alla tíð,“ sagði einn
viðmælenda okkar þegar þetta bar
á góma. Annar, úr hópi eldri starfs-
manna RLR, sagði að þótt margt
af þessu vendist furðu fljótt gæti
hann þó aldrei tekið því með jafnað-
argeði þegar börn væru fómarlömb
slysum eða brotamálum.
„Eitt af því sem er hins vegar
einkennandi við okkar starf er að
menn eru alltaf á varðbergi, jafnvel
þótt þeir séu ekki á vakt,“ sagði
annar rannsóknarlögreglumaður
sem við ræddum við. „Lögreglu-
menn era aldrei lausir, að minnsta
kosti ekki alveg. Við eram kannski
á ferð í bænum og rekumst þar á
síbrotamann í nýjum félagsskap og
við föram ósjálfrátt að velta fyrir
okkur hvort eitthvað óvænt sé nú
í bígerð. Við erum oft að fást við
sömu mennina ár eftir ár og að því
leyti á þetta tal fjölmiðla um „gamla
kunningja lögreglunnar“ ágætlega
við. Sumir þessara manna gefa sig
á tal við okkur á fömum vegi, eins
og gamlir kunningjar gera gjarnan,
þótt þessi „kunningsskapur" hafi
vissulega orðið til við óvenjulegar
aðstæður."
Þess ber að geta í þessu sam-
bandi að margir lögreglumenn era
afar ósáttir við þetta „kunningja-
tal“ fjölmiðla og telja að það geti
valdið misskilningi hjá almenningi
varðandi samskipti lögreglunnar við
síbrotamenn.
Efhahagsbrotin
tímafrekust
Ef tekið er mið af fjölda þeirra
mála sem berast inn á borð hjá RLR
er eng-um vafa undirorpið að hún
er tiltölulega fáliðuð og býr við
fremur þröngan húsakost. Þess
vegna er nauðsynlegt að skipa
málum í forgangsröð, sem fer að
sjálfsögðu eftir eðli málanna og því
hversu alvarleg brotin eru. Tíma-
frekust í rannsókn era svokölluð
efnahagsbrot, það er fjármálamis-
ferli og kerfisbundin brotastarfsemi
í atvinnurekstri. Slík brot eru að
öllu jöfnu ekki mörg til meðferðar
hjá RLR, en þau geta verið afar
erfið í rannsókn. Flest málin tengj-
ast hins vegar þjófnaðarbrotum og
eru þau misjöfn að umfangi. Þar
með eru talin mál sem tengjast
þjófnaði og fölsun á tékkum sem
era að verða býsna fyrirferðarmikil
í málaskrám RLR eins og áður seg-
ir. Þjófnaður og misnotkun á
greiðslukortum hefur ennfremur
færst mjög í vöxt að undanförnu
svo og fölsun undirskrifta á skulda-
bréf enda telja RLR-menn orðið
tímabært að herða eftirlit og að-
hald í þessum efnum.
Raunar má segja að stór hluti
allrar afbrotastarfsemi snúist um
tilraunir manna til að auðgast á
einn eða annan hátt, hvort sem um
er að ræða eiturlyfjasjúklinginn sem
reynir að afla sér peninga fyrir
næsta skammti eða forstjórann sem
svíkur undan söluskatti og skal hér
ekki lagt mat á hvor er siðferðilega
verr á vegi staddur.
Umfang þeirra mála, sem era til
rannsóknar hjá RLR hverju sinni,
er mismunandi og tíðni einstakra
nAúrsafn'RljR
lJj6smvndur
Aökoman getur oft verið ljót á
innbrotsstað. Þessi mynd var tekin
á skrifstofu í Reykjavík, sem brot-
ist hafði verið inn í.
málaflokka endurspegla jafnvel
ástandið í þjóðfélaginu. Nú er Rann-
sóknarlögreglan til dæmis að
drakkna í málum er varða misnotk-
un á tékkum og greiðslukortum og
gætir í sívaxandi mæli óánægju
starfsmanna stofnunarinnar vegna
þessa, enda telja þeir að verið sé
að eyða dýrmætum tíma og mann-
skap í mál sem í raun séu ekki lög-
reglumál heldur einkamál. „Okkur
finnst stundum að verið sé að nota
okkur sem eins konar innheimtu-
stofnun fyrir bankakerfíð eða jafn-
vel grýlu til að fá menn til að standa
í skilum. Þetta er farið að angra
okkur, ekki síst vegna þess að
ástandið þyrfti ekki að vera svona
ef eðlilegt aðhald og eftirlit af hálfu
bankanna væri viðhaft í þessum
efnum,“ sagði Bogi Nilsson, rann-
sóknarlögreglustjóri, þegar þessi
mál bar á góma.
Breytt skipulag
Þess verður stundum vart að
menn beri óttablandna virðingu fyr-
ir Rannsóknarlögreglu ríkisins og
telji hana jafnvel ríki í ríkinu, líkt
og tíðkast með sambærilegar stofn-
anir víða erlendis. Því fer þó fjarri
hér á landi. Eins og aðrar einingar
samfélagsins lýtur RLR ákveðnum
lögum og reglugerðum, sem kveða