Morgunblaðið - 19.02.1989, Qupperneq 16

„46
, MORQUNgLAÐH) .gUNRyPAqyR fy. FffgRLTAfi, JL.989
Neyðin kennir
naktri konu að spinna
VEÐRÁTTA undanfarinna vikna hefur svo sannarlega sett daglegu lífi landsmanna ákveðnar skorð-
ur. Lægðimar hafa gengið reglulega líkt og á sporbraut yfir landið og flutt með sér veturinn sem
við voram nærri búin að gleyma eftir milt tíðarfar undanfannna ára. Nú hefúr hann þo sannar-
lega vitjað okkar með byljum og skafrenningi, frosti og hálku og dregið hafís að ströndum landsins
í ofanálag. Umhleypingar og ófærð hafa spillt samgöngum í lofti og á láði, torveldað ferðir í vinnu
og skóla og fúndum og mannfögnuðum verið þrásinnis aflýst. Sjómönnum er aukin hætta búin af
vondum veðram og hafis og er eins báts nú saknað. Við höfúm því eiginlega verið rekin til þess
af veðurguðunum að halda okkur meira heima en við erum vön og má segja að fátt sé svo með öllu
illt að ekki boði nokkuð gott.
En það var fleira en færðin
sem spilltist. Ofsafengin
vestanáttin spýtti sjávar-
seltu á einangrunarbúnað tengi-
virkja Landsvirkjunar og olli
víðtæku rafmagnsleysi. Flestir
voru þó án rafmagns aðeins í
nokkrar klukkustundir en aðrir,
t.d. íbúar Vestfjarða og Snæfells-
ness máttu þola nokkur dægur í
köldum híbýlum.
Myrkrið og kuldinn draga
manneskjurnar nær hver annarri
og líklegt að mörgum hafi gefist
kærkominn friður og tóm til sam-
vista við kertaljós án skarkala
rafknúinna dægradvala. Meðal
þessarar þjóðar sem
vinnur lengri vinnu-
dag en flestar ná-
grannaþjóðir, verð-
ur sífellt minni tími
til mannlegra sam-
skipta. í annríki
daganna er svo auð-
velt að missa sjónar
á því sem er í raun
mikilvægast og van-
rækja bæði sjálfan
sig og aðra, jafnvel
þá sem næstir
standa. Okkur hætt-
ir til að hlaupa við
fót í kapphlaupi við
tímann og gleymi
hve mikilvægt það
er að gefa sér tíma
til að vera til, vera
með sjálfum sér og
vera með öðrum.
Mikið hefur verið rætt um gróð-
ureyðingu og uppblástur jarðvegs
í landinu. Vigdís Finnbogadóttir
forseti lýsti með réttu yfir áhyggj-
um og vísaði til uppblásturs í þeim
hluta þjóðernis okkar sem tungan
er, í síðasta áramótaávarpi sínu.
Ef við ekki gætum að kynni upp-
blástur að næða jafnvel enn nær
okkur og sækja að þeirri um-
hyggju sem við veitum og þiggj-
um, þeirri menningu og mennsku
sem sprettur af samskiptum okk-
ar hvert við annað.
Tryggasta aðferðin til að við-
halda íslenskri tungu er að tala
hana. Þau böm sem njóta þess
að fullorðið fólk hefur og gefur
sér tíma til þess að tala við þau
eiga síður á hættu að mál þeirra
mengist t.d. af sjónvarpsglápi.
Stytting vinnutímans og trygging
þess að fólk geti lifað af dagvinnu-
launum sínum væri e.t.v. meðal
áhrifaríkustu aðgerða til varð-
veislu tungunnar. Slíkar aðgerðir
hygg ég að myndu einnig styrkja
menningu og efla mennsku þjóð-
arinnar.
Rafmagnsleysið minnti okkur
jafnframt rækilega á það hve lifn-
aðarhættir okkar allir og nútíma-
þægindi em í raun háð raforku.
Meira að segja heita vatnið sem
ólgar hér í hverum og iðrum jarð-
ar svíkur okkur um yl sinn ef
rafknúið dælukerfi hitaveitunnar
bregst. Þar sem rafmagnið fór
rétt fyrir kvöldmat, er víst að
margir hafa hugleitt hvemig hægt
væri að bjarga sér í þeim efnum,
öðmvísi en að kroppa í kalt úr
ísskáp. Sumir gátu e.t.v. spjarað
sig með arineld eða prímus, jafn-
vel sprittloga, en hvað áttu hinir
til bragðs að taka? Flest heimili
em einungis búin rafknúnum
áhöldum og tækjum til matseldar
og við höfum ýmist fargað öðmm
áhöldum eða aldrei átt þau eða
þekkt. Það leiðir ennfremur hug-
ann að því hve fá okkar em i
raun fmmbjarga þ.e.a.s. kunna
til verka og geta lifað af landinu
án þess að styðjast
við nútíma vélar og
tæki.
Mér kemur í hug
gamli maðurinn fyr-
ir norðan sem hafði
lifað af og losnað við
tvær tegundir
krabbameins en
fékk síðan það
þriðja og virtist enn
ætla að hafa betur.
Hann var orðhvatur
og hafði ákveðnar
skoðanir. „Hvemig
stendur á því að
Holtavörðuheiðin er
alltaf að lokast
núna? Em þeir búnir
að setja eitthvert
hlið á hana? Ég skil
þetta ekki, hún var
aldrei lokuð í mínu ungdæmi, við
fómm bara yfir hana.“ „Iss,“
sagði hann, „þetta er svo lingert
og góðu vant þetta unga fólk og.
kann lítið að bjarga sér. Ef hér
kæmu harðindi, svona eins og í
gamla daga, þá held ég að enginn
myndi lifa þau af nema við gaml-
ingjamir sem vomm fædd fyrir
og um aldamótin.“
Nú em að vísu breyttir tímar
og bflar hafa leyst hestana af
hólmi, en hve margir kunna t.d.
að búa sér til verkfæri sem dygðu?
Hvernig er háttað almennri verk-
menntun íslenskra bama og
hvemig miðlum við fullorðna fólk-
ið þeim reynslu liðinna kynslóða
í landinu? Nýlega heyrði ég á tal
unglinga sem lýstu leiða sínum á
íslandssögukennslu og Ieiðinle-
gust fannst þeim saga 19. aldar-
innar. Ekki veit ég hvernig hún
er kennd og hveijar áherslur em
þar lagðar, en hitt veit ég af ætt-
fræðigrúski og lestri um lifnaðar-
hætti og aldarhátt á þeim tíma,
að þar er efniviður í heillandi frá-
sögn af seiglu og baráttu þjóðar
fyrir betra lífí; harðindaár, þjóð-
flutningartil Vesturheims, deiglu-
pottur ótrúlegra þjóðfélagsbreyt-
inga. Það yrði eflaust mörgum
unglingi umhugsunarefni að lesa
lýsingar Ólafar frá Hlöðum af
bemskuheimili sínu og lær-
dómsríkt að bera saman við eigin
hag.
Fyrir u.þ.b. 14 ámm sá ég sjón-
varpsþátt um danska fjölskyldu
sem hafði verið valin úr hópi
margra umsækjenda til þess að
veija sumarleyfi sínu sem þátttak-
endur í virkri fornleifarannsókn.
Hún fólst í því að dvelja nokkrar
vikur í steinaldarbæ sem hafði
verið grafinn upp og endurbyggð-
ur. Fólkið mátti einungis nota
þann búnað, áhöld og tæki sem
þá þekktist, en gat nýtt sér þau
og náttúmna af eigin hugviti.
Þannig væntu fornleifafræðingar
þess að fá svör við mörgum óleyst-
um gátum um aðferðir manna við
að bjarga sér. Hver maður mátti
þó taka með sér einn hlut úr
tækniveröld nútímans og konan
valdi gleraugun sín því að hún
var nærsýn. Allur fyrsti dagur
ijölskyldunnar fór í að safna,
þreskja og mala korn í brauð, sem
þó varð ekki stórt, en bakað og
etið sem eina máltíð glorhungrað-
ar fjölskyldu að kvöldi. í viðtali
að lokinni dvölinni sagði konan,
reýnslunni ríkari, að líklega myndi
hún fremur taka með sér ger en
gleraugu í næstu ferð inn í stein-
öldina.
Þegar ég horfði á þennan þátt
gerði ég mér skyndilega grein
fyrir því að þótt ég kynni að laga
mat af ýmsu tagi og baka hinar
og þessar kökur þ'akunni ég alls
ekki að baka brauð. Mér fannst
óskiljanlegt hvernig ég hafði kom-
ist til fullorðinsára svo fákunnandi
um grundvallaratriði í verkmennt
kvenna og hugsað með skelfingu
um bjargarleysi mitt ef neyðar-
ástand yrði. Þetta varð kveilqan
að því að ég lærði að baka brauð,
naut þess og skildi margt betur
en áður.
En jafnframt því sem við virð-
um og varðveitum gamla verklag-
ið og sýn á grundvallaratriðin er
okkur nauðsyn að tileinka okkur
nýja þekkingu og ný vinnubrögð.
Kínverskur spekingur sagði fyrir
nærri 2500 árum; „Ef þú hugsar
eitt ár fram í tímann sáir þú
komi. Ef þú hugsar tíu ár fram
í tímann, gróðursetur þú tré. Ef
þú hugsar hundrað ár fram í
tímann, menntar þú fólkið.“ Væn-
legasta fjárfesting okkar er að
leggja rækt við menntun bam-
anna okkar til að búa þau undir
þá framtíð sem við sjáum ekki
fyrir en byggist á örum og vænt-
anlegum miklum breytingum.
Við þurfum að efla rannsóknir
og bera gæfu til að skilja mikil-
vægi þeirra fyrir þróun hefð-
bundinna atvinnuvega og nýrra
hugmynda. Væri óskandi að sá
áhugi stjómvald á rannsóknum
sem kemur fram í tengslum við
hvalveiðar mætti berast víðar, t.d.
til að bæta úr þeirri vanrækslu
sem rannsóknastofnun Háskólans
í meinafræði að Keldum hefur
verið sýnd, eins og kemur fram í
nýlegri skýrslu.
Áfram skal rakinn þráðurinn
frá 19. öld og langar mig að minn-
ast á nokkur orð úr ritgerð eftir
þá Árna, Benedikt og Pétur Jóns-
syni í blaði Þingeyinga, Ófeigi frá
1890, sem mér barst af tilviljun
í hendur fyrir skömmu. Þeir leggja
út af málshættinum: Neyðin kenn-
ir naktri konu að spinna. „Neyðin
kennir mörgum fleiri að spinna,
þótt það sje eigi margir sem
spinna silki. Hún hefir kennt
mönnum margt af því sem gott
er og gagnlegt í heiminum. Marg-
ir hugvitsmenn og máttarviðir
framfaranna hafa út úr neyðinni
spunnið afl náttúrunnar inn í full-
nægjingar mannsþarfanna. — En
neyðin hefur kennt mönnum fleira
en að spinna, fleira heldur en að
spinna sinn þáttinn hver. Hún
hefir kennt mönnum að leggja
þættina saman, sameina krapt-
ana, að sameina eptirlanganir og
hugsjónir manna, að vekja upp
sofin öfl og hrinda þeim á stað,
hrinda þeim áfram gegn tálmun-
um andlegrar og fjármunalegrar
ánauðar.“
Þeir erfiðleikar sem nú er við
að etja í þjóðarbúinu eru án efa
tímabundnir. Við munum þó þurfa
að læra að spinna okkur frá þeim
og læra að leggja þættina saman,
sameina kraftana. Öllu máli skipt-
ir ennfremur hvort okkur tekst
að draga nokkum lærdóm af
þeirri kreppu sem við höfum ratað
í. Hvort hún verður okkur nauð-
synleg og holl áminning? Hvort,
hún hvetur okkur til endurskoðun-
ar á því hvað okkur sé í raun
nauðsynlegt, hveijar þarfir okkar
séu, hvernig við skilgreinum okk-
ur sjálf og það þjóðfélag sem við
byggjum? Hvort hún hvetur okkur
til að hyggja að því verðmæta-
mati sem ræður ákvörðunum okk-
ar og gerðum? Hvort hún hvetur
okkur til réttlátari breytni, jafnari
tekjuskiptingar? Hvort hún vekur
okkur af vímu hinnar nýrríku
þjóðar sem hefur lagt óhóf og
bruðl í vana sinn en gleymir um
of að sinna því sem hana varðar
mestu og er henni kærast þegar
öllu er é. botninn hvolft?
Spyiji nú hver og svari í hjarta
sínu. Árangurinn ræðst af svörum
okkar allra.
HUGSAD
1IPPHÁTT
í dagskrifar Gudrún
Agnarsdóttir, þingkona
Kvennalistans.
Mér fannst óskiljanlegt hvernig ég
hafði komist til fullorðinsára svo
fákunnandi um grundvallaratriði í
verkmennt kvenna og hugsað með
skelf ingu um bjargarleysi mitt ef
neyðarástand yrði. Þetta varð
kveikjan að því að ég lærði að baka
brauð, naut þess og skildi margt betur
en áður.
Opið hús i dag kl. 14-18.
Kynnum Mase rafstöóvar
Benco hf.,
Lágmúla 7,
91-84077.