Morgunblaðið - 12.03.1989, Blaðsíða 16

16
MORGUjMBLftÐIÐ ,S]JNNUDAGUR 12. MARZ 1989
verkifœr 10 árafangelsi
SDÖRNIISTRfBS-
NJÖSNtRINN
Tékkisem var stabtnn að
Van Haarlem í Kreml (í október 1985): Ræddi við sovézka andófsmenn. Efri myndin sýnir hollenzkt
vegabréf Van Haarlems
týndi sonur hennar og hún trúði
honum, en eftir að hann var hand-
tekinn leiddu blóðrannsókn og
kjarnsýrupróf í ljós að líkurnar gegn
því að þau séu mæðgin eru 1800 á
móti einum.
Frú Van Haarlem sagði í réttar-
höldunum á dögunum: „Ég hélt að
hann væri sonur minn. Hann kvaðst
vera sonur minn. Ég spurði hann
um ætt hans og uppruna. Ég vildi
vita eins mikið og ég gæti. Hann
sagði mér að ég skyldi ekki vera
með slæma samvizku. Hann sagði
að honum hefði liðið vel í uppvextin-
um.“
Hún sagði að þau hefðu hitzt
með reglulegu millibili eftir fyrsta
fund þeirra. Hún heimsótti hann í
London og hann heimsótti hana í
Haag. Þegar hann hafði verið hand-
tekinn og rannsóknin hafði leitt í
ljós að þau væru ekki skyld skrif-
aði hann henni bréf, þar sem hann
lét í ljós von um að þau gætu áfram
verið vinir.
í bréfinu kallaði hann hana í
fyrsta skipti frú Haarlem, en ekki
móður sína. Hann skrifaði meðal
annars: „Ég get vel skilið að þú
hafir orðið undrandi og vonsvikin
þegar þú fréttir um niðurstöður
rannsóknarinnar. Við verðum að
sætta okkur við staðreyndir, þótt
við neitum að trúa þeim innst inni.
Niðurstaðan sýnir að hugsanlegt
er að þú sért móðir mín, en líkurn-
ar eru litlar.“
í réttarhöldunum gegn Van
Haarlem sakaði sækjandinn, Roy
Amlot, hann um að hafa sýnt Jo-
önnu grimmd með uppgerð sinni
og var gefin fyrir að fara út að
skemmta sér. Hann hafði meiri
áhuga á alvarlegum málum.“
Hole sagði að Van Haarlem hefði
krafizt þess að fá að skipta um
læsingu á íbúðinni af öryggisástæð-
um og hafa lyklana í sinni vörzlu.
„Hann hafði alltaf vín í íbúðinni og
eldaði í sig sjálfur. Hann var mjög
stoltur, einangraður maður, sem
vissi ekki hvað hann ætlaði sér í
lífinu. Honum geðjaðist ekki að fólki
og hann kvaðst telja að við tækjum
frelsi okkar sem sjálfsagðan hlut.“
Njósnaði um gyðinga
Van Haarlem flaggaði því óspart
að hann væri gyðingur og gekk í
nokkur gyðingasamtök og fleiri fé-
lög. Tilgangur hans var sá að safna
og kvað sögu hennar sorglega. „Ef
hún er ekki móðir hans er enginn
fótur fýrir því sem hann sagði lög-
reglunni," bætti hann við.
„Listverkasali“
Síðustu tvö árin, sem Van Haarl-
em starfaði á Hilton-hótelinu, lagði
hann 17.000 punda hærri upphæð
en hann fékk í laun á 10 eða 12
bækur í fjórum bönkum og í bygg-
ingafyrirtæki. Eftir að hann hætti
hjá Hilton 1985 stundaði hann lítil
sem engin listverkaviðskipti, en
lagði inn í banka rúmlega 42.000
punda hærri upphæð en hann hafði
í tekjur af sölu smálistverka.
Aðeins þröngur hópur manna
sérhæfir sig í smámyndaviðskiptum
og enginn þeirra kannast við Van
Haarlem. Endurskoðendur hans
uppgötvuðu að hann eignaðist 20
smámyndir, en seinna kom í ljós
að verk, sem hann kvaðst hafa selt,
voru enn í eigu hans. Það eina sem
vakti fyrir honum með listverkasöl-
unni var að láta líta út fýrir að
hann ræki sjálfstætt fyrirtæki að
sögn Amlots sækjanda, sem taldi
auðsætt að menn, sem „ekki væri
hægt að bera kennsl á“, hefðu sent
honum miklar fjárfúlgur.
Upp úr 1980 leigði Van Haarlem
íbúð í Westminster og í þrjú ár var
hann í tygjum við unga, vinstrisinn-
aða konu, Sylvie Lepetre að nafni.
Samband þeirra var stormasamt að
sögn húsráðandans, Brian Hole.
„Þau voru alltaf að rífast,“ sagði
hann í réttarhöldunum. „Þau elsk-
uðu hvort annað, en samband þeirra
skipti hana ekki eins miklu máli og
hann. Hún var miklu yngri en hann
eftir Guðm. Halldórsson
TÉKKNESKUR NJÓSNARI var staðinn að verki þegar starfsmenn
sérdeildar Scotland Yard ruddust inn í íbúð hans í Colney Hatch
í norðurhluta Lundúna 2. apríl í fyrra. Njósnarinn sat við
útvarpstæki sitt og skrifaði niður morsskeyti á dulmáli frá Prag,
sem var til hans. í ljós kom þegar skeytið var ráðið að þar sagði
meðal annars: „Sendu skýrslu um afhendinguna í Vín. Gefðu til
kynna hvernig þú notar örfilmuskrána." I öðru skeyti, sem fannst
í íbúðinni, stóð: „Sendu aðeins fréttir um fyrirhugaðar aðgerðir
gegn tékkneska alþýðulýðveldinu.“
Mjósnarinn var dæmdur I
10 ára fangelsi fyrir
síðustu helgi. Ekki er vit-
að hvað hann heitir réttu
nafni, en hann kallar sig
Edwin Van Haarlem og
er með hollenzkt vega-
bréf. í réttarhöldunum
gegrn honum kom fram að hann
hafði njósnað fyrir tékknesku leyni-
þjónustuna, STB, í Bretlandi frá
því 1. apríl 1975 þegar hann var
handtekinn. Á þeim tíma tók hann
við 200 leynilegum skilaboðum og
fyrirmælum frá yfirmönnum sínum
í Prag, en um efni þeirra er ekki
vitað.
Dulmálslyklar fundust á sex
stöðum í íbúð Van Haarlems: undir
hillu í eldhúsinu, í niðursuðudós, í
skúffu í svefnherberginu og í sápu-
stykkjum, sem voru hol að innan.
í íbúðinni fundust einnig tiltekin
efni, sem gera skrift ósýnilega.
Heimilisföng í Tékkóslóvakíu og
orðsendingar fundust innan í tíma-
ritum.
í veski Van Haarlems fannst
skrá um leynistaði, þar sem hann
átti að skilja eftir orðsendingar og
taka við skilaboðum. Einn staðurinn
var tré hjá umferðarskilti nokkru,
en bjórkrár voru vinsælastar og ein
þeirra var Minstrel Courage í Coln-
ey Hatch, sem hlaut dulnefnið
„Marx“. I íbúðinni fundust líka
upplýsingar um hvernig fara eigi
að því að fá tryggingabætur, fæð-
ingarvottorð og brezkan ríkisborg-
ararétt.
Urvalsnjósnari
Brezkir sérfræðingar telja að
Van Haarlem hafi verið „fyrsta
flokks" leyniþjónustumaður. Vitað
er að starf hans var m.a. í því fólg-
ið að afla upplýsinga um starfsemi
gyðinga í Bretlandi, Sovétríkjunum
og víðar og um brezk fyrirtæki, sem
hafa tekið þátt í „stjörnustríðsáætl-
un“ Bandaríkjamanna, en fullvíst
er talið að það hafi ekki verið aðal-
starf hans.
Hins vegar er ekki vitað hvaða
raunverulegu hlutverki hann gegndi
í Bretlandi. En hann var ekki stað-
inn að því að reyna að stela hemað-
arleyndarmálum, múta brezkum
embættismönnum eða kúga þá til
að láta af hendi upplýsingar. Ekki
tókst heldur að sanna að hann hefði
stjómað njósnaneti.
Brezkir leyniþjónustumenn hafa
vísað á bug fréttum um að hann
hafi verið notaður til að njósna um
kjamorkukafbáta Breta. Talið er
að til greina komi að hann hafi
gegnt því hlutverki að vera við því
búinn að taka við af öðrum leyni-
þjónustumönnum, sem kynnu að
verða afhjúpaðir eða kallaðir heim.
Sækjandinn í réttarhöldunum
gegn honum, Roy Amlot, hélt því
fram að yfirmenn hans hefðu gefið
honum nafnið Edwin Van Haarlem
þegar hann hlaut langa og stranga
þjálfun í njósnastörfum áður en
hann var sendurtil Bretlands 1975.
Maðurinn frá Prag
Hann fékk nafn hollenzks
drengs, sem var fæddur í Amster-
dam 1944. Móðir drengsins, Joanna
Van Haarlem, var hollenzkur gyð-
ingur, en faðir hans var þýzkur
hermaður, sem féll í orrustunni um
Caen. Faðir konunnar gat ekki
sætt sig við að hún væri í tygjum
við Þjóðveija og rak hana á dyr,
en hún fór til Prag. Fljótlega komst
hún að því að hún gat ekki alið
barnið upp og í lok stríðsins neydd-
ist hún til að skilja það eftir á bama-
heimili í Prag í samráði við Rauða
krossinn, sem kom drengnum í fóst-
ur. Síðan fór hún aftur til Hollands.
Drengurinn dó úr barnaveiki í
Prag nokkrum árum eftir að
stríðinu lauk. Seinna sagði „Van
Haarlem" kunningja sínum í Lon-
don að þegar hann hefði verið kom-
inn undir tvítugt hefðu fósturfor-
eldrar hans sagt honum hver hann
væri „í raun og veru“. Hann sagði
einnig frá því að hann hefði „fyllzt
djúpu hatri á Rússum" eftir innrás
Rússa í Tékkóslóvakíu og fall Dub-
cek-stjómarinnar. Sumum sagði
hann að honum hefði verið smyglað
til Hollands frá Tékkóslóvakíu í
bernsku.
Van Haarlem hefur sagt frá því
að hann hafi gegnt herþjónustu í
tvö ár áður en hann náði 19 ára
aldri og lært veitingamennsku í
Prag. Síðan segist hann hafa farið
til Austurríkis 1972, starfað þar
sem þjónn og haldið áfram námi í
veitingamennsku. Á árunum í Aust-
urríki var hann ráðinn til starfa hjá
Hilton-hótelkeðjunni í London og
hann ferðaðist þangað búinn hol-
lenzku vegabréfi. Hann var orðinn
innkaupastjóri Hilton-hótelsins í
Kensington þegar hann sagði upp
störfum í október 1985 og eftir það
þóttist hann vera sjálfstæður lista-
maður og listverkasali.
Týndi sonurinn
Fyrir 15-20 árum ákvað Joanna
Van Haarlem að leita sonar síns.
Eftir nokkra eftirgrennslan tókst
Rauða krossinum að útvega henni
heimilisfang í London og hún skrif-
aði Edwin Van Haarlem bréf og
heimsótti hann 1977. Hann taldi
henni trú um að hann væri hinn
m
4