Morgunblaðið - 29.03.1989, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 29. MARZ 1989
Minning:
Finnbogi Rútur
Valdemarsson
Kynni okkar Finnboga Rúts hóf-
ust í júlíbyijun 1964, daginn, sem
ég trúlofaðist næstyngstu dóttur
hans. Hún spurði föður sinn, hvort
hann vildi hitta væntanlegan
tengdason — sem þá var formaður
Heimdallar, félags ungra Sjálfstæð-
ismanna í Reykjavík. Rútur gaf lítið
út á það, en lét tilleiðast. Við sátum
saman í stofunni á Marbakka. Hann
sagði fátt, raunar ekkert. Tilraun-
um mínum til að halda uppi sam-
ræðum var svarað með einsatkvæð-
isorðum. Þegar samtalið hafði
gengið þannig fyrir sig um hríð,
sagði ég honum að við Bista værum
að fara upp í Borgarfjörð og mund-
um m.a. heimsækja gott fólk, sem
ég hefði verið hjá í sveit, en annar
bóndinn á þeim bæ væri bróðir
Magnúsar Ásgeirssonar, skálds og
ljóðaþýðanda. Þá byijaði Rútur að
tala við mig. Þeir Magnús höfðu
verið miklir vinir og félagar og
hann spurði mig margs um kynni
mín af Magnúsi. Eftir þetta töluðum
við Rútur mikið saman næstu árin
og áratugi. En ég skildi hvað bróð-
ursonur hans, Jón Baldvin, átti við,
þegar hann spurði mig nokkrum
mánuðum seinna, hvort Rútur yrti
yfírleitt á mig.
Þegar hér var komið sögu var
opinberum stjórnmálaafskiptum
Finnboga Rúts að mestu lokið.
Hann hafði hætt þingmennsku árið
áður, fór ekki í framboð á ný til
Alþingis í kosningunum, sem fram
fóru í júní 1963.
Þingferill Rúts hófst árið 1949,
þegar hann var frambjóðandi Sam-
einingarflokks alþýðu — Sósíalista-
flokksins í Gullbringu- og Kjósar-
sýslu — og náði kjöri, sem lands-
lq'örinn þingmaður. Finnbogi Rútur
var aldrei flokksbundinn í Sósíal-
istaflokknum, en taldi sig eiga sam-
leið með flokknum í utanríkismálum
og rökstuddi framboð sitt með því.
í þingkosningunum 1956 var hann
frambjóðandi Alþýðubandalagsins,
sem þá var myndað sem kosninga-
bandalag Sósíalistaflokksins og
Málfundafélags jafnaðarmanna,
sem Hannibal bróðir hans veitti
forystu. Mér er ekki grunlaust um,
að nafnið Alþýðubandalag hafí orð-
ið til á Marbakka.
Samhliða þingmennsku stóð Rút-
ur í stórræðum í Kópavogi. ítrekað-
ar tilraunir til þess að hnekkja veldi
hans þar runnu út í sandinn og
þótti mörgum undarlegt, að stjóm-
málaskoðanir fólks gjörbreyttust
með þessum hætti, þegar komið var
yfír Fossvogslæk. Þau hjónin, Rútur
og Hulda, sem tók við embætti
bæjarstjóra í Kópavogi, þegar Rút-
ur varð bankastjóri Utvegsbankans
1957 og varð fyrst íslenzkra kvenna
til að gegna slíku starfí, hættu af-
skiptum af bæjarmálum í sveitar-
stjórnarkosningunum 1962. Það
ríkti því sæmilegur pólitískur friður
á Marbakka, þegar ég kom þar
fyrst.
Mér varð hins vegar fljótlega
ljóst, að þótt opinberum afskiptum
Finnboga Rúts af stjómmálum
væri lokið, var hann eftir sem áður
virkur þátttakandi í þeim hörðu
átökum, sem stóðu á þessum ámm
innan Alþýðubandalagsins milli
Hannibals Valdemarssonar og fé-
laga hans og forystu gamla Sósfal-
istaflokksins. Jafnframt hafði hann
afskipti af öðmm málum, eftir því
sem tilefni gafst til.
í júní 1964 vom gerðir kjara-
samningar, sem margir töldu tíma-
mótasamninga og kenndir em við
júnísamkomulagið. Árið eftir var
að því komið, að gera nýja kjara-
samninga og skipti máli, að þeir
væm í anda júnísamkomulagsins
með tiltölulega hóflegri kauphækk-
un. Þessir samningar hvíldu mjög
á Guðmundi J. Guðmundssyni, sem
þá var varaformaður Dagsbrúnar,
vegna veikinda Eðvarðs Sigurðs-
sonar. Guðmundur J. var fastur
gestur á Marbakka þetta vor og
sumar 1965. Aðallega á sunnudags-
morgnum. Sjálfur lýsti hann því á
þann veg, að hann hefði gengið í
sunnudagaskóla til Finnboga Rúts.
Dag einn þetta vor bað Rútur mig
um að tala við sig. Hann lýsti sínum
sjónarmiðum í sambandi við kjara-
samningana og tók síðan upp úr
vasa sínum bréfsnepil og las upp
fyrir mig hugmynd að lausn þessar-
ar kjaradeilu, sem byggðist á því,
að ríkið beitti sér fyrir byggingu
1000 íbúða fyrir láglaunafólk, sem
það ætti kost á að kaupa með sér-
staklega hagkvæmum kjörum. Bað
mig síðan fara til Bjama Benedikts-
sonar, sem þá var forsætisráðherra,
og kanna viðhorf hans til þess að
leysa kjaradeiluna með þessum
hætti.
Milli Rúts og Bjama ríkti djúp
vinátta frá gamalli tíð, eins og síðar
verður komið að. Þegar ég lýsti
hugmyndum Rúts fyrir Bjama tók
hann þeim strax vel, þótt hið sama
ætti ekki við um ýmsa embættis-
menn. Eftir töluvert þref og þras
næstu vikur varð niðurstaðan sú,
að kjaradeilan sumarið 1965 var
leyst á þennan veg. Næstu árin á
eftir risu 1250 íbúðir fyrir láglauna-
fólk í Breiðholti, sem gerðu jafn-
mörgum ijölskyldum kleift að eign-
ast þak yfír höfuðið, sem ella hefðu
ekki haft nokkra möguleika á því.
í þessu samkomulagi fólst einnig
endurskipulagning á gamla verka-
mannabústaðakerfínu. Sú endur-
skoðun er grundvöllur þeirra verka-
mannabústaða, sem byggðir hafa
verið eftir 1970.
Viðburðarík ár fylgdu í kjölfarið
í pólitíkinni. Þá voru þeir tíðir gest-
ir á Marbakka, Hannibal, bróðir
Rúts, Bjöm Jónsson, sem tók við
embætti forseta Alþýðusambands-
ins af Hannibal, Karl Ámason, gler-
skurðarmeistari, gamall félagi úr
Sósíalistaflokknum, sem fylgdi
þeim bræðrum og Bimi í pólitík-
inni, þegar hér var komið, ennfrem-
ur synir Hannibals, þeir Jón Bald-
vin og Ólafur. Það var ómetanlegt
fyrir Heimdelling og blaðamann á
Morgunblaðinu að kynnast þessum
mönnum, lífsviðhorfum þeirra og
skoðunum á dægurpólitíkinni. Ég
gerði mér smátt og smátt grein
fyrir því, að þessir menn vom ekki
„kommúnistar", eins og bæði ég
og aðrir vorum aldir upp við að
trúa, heldurróttækirjafnaðarmenn.
Fyrir þá Hannibal, Bjöm og Rút
var baráttan fyrir bættum kjörum
verkalýðsins hugsjón, sem þeir
höfðu tileinkað sér í æsku, m.a.
vegna þess úr hvaða jarðvegi þeir
vom sprottnir. Persónulegur frami
var aukaatriði fyrir þessa menn.
En það skipti þá máli að komast í
aðstöðu til þess beijast fyrir hags-
munamálum verkafólks.
Fyrir kosningarnar 1967 varð
mikil sprenging í Alþýðubandalag-
inu, sem leiddi til þess, að Hannibal
bauð fram sérlista í Reykjavík —
I-listann. Við Rútur fylgdumst sam-
an með talningunni um nóttina.
Þegar ljóst var orðið, að Hannibal
hafði unnið glæsilegan sigur og náð
kosningu í Reykjavík, sagði Rútur
við mig, að hann hefði aldrei fyrr
verið jafn áhyggjufullur vfír úrslit-
um kosninga. Hvers vegna? —
spurði ég. Vegna þess, að ég hvatti
Hannibal svo mjög til þess að fara
í þetta framboð, sagði hann. Það
er annað, ef maður sjálfur á í hlut,
bætti hann við.
Eftir kosningasigur Samtaka
frjálslyndra og vinstri manna í þing-
kosningunum 1971 var mynduð
vinstri stjóm undir forsæti Ólafs
Jóhannessonar. Mín tilfínning þá
var sú, að Rútur væri ekki hrifínn
af þeirri stjómarmyndun, þótt þetta
væri fyrsta vinstri stjómin, sem
mynduð hafði verið frá vinstri
stjóminni 1956, sem Rútur átti
mikinn hlut að koma á fót. Raunar
fannst mér hið sama eiga við um
þá Hannibal og Bjöm og taldi þá
og tel enn, að þeir hafí farið inn í
þá stjórn vegna mikils þrýstings frá
stuðningsmönnum samtakanna.
Þeir hafi einfaldlega talið, að þeir
ættu ekki annan kost. En hvað sem
því líður gerðist það seint á árinu
1972, sennilega í byijun desember,
að Rútur ræddi við mig þann mögu-
leika, að þessi ríkisstjóm mundi
splundrast og þá skipti máli hvað
við tæki. Hann bað mig kanna við-
horf forystumanna Sjálfstæðis-
flokksins til þess að veita minni-
hlutastjóm undir forsæti Hannibals
hlutleysi. Þegar ég spurði, hvemig
fall vinstri sijómar Ólafs Jóhannes-
sonar mundi bera að, svaraði hann
því til, að það kæmi í ljós.
í kjölfarið á þessu samtali var
haldinn fundur á heimili Geirs
Hallgrímssonar, sem þá var orðinn
varaformaður Sjálfstæðisflokksins.
Þar vom saman komnir, auk Geirs,
þeir Jóhann Hafstein, formaður
Sjálfstæðisflokksins, sem hafði ver-.
ið samstarfsmaður Rúts í Útvegs-
bankanum um skeið, Magnús Jóns-
son og Ingólfur Jónsson. Eftir tölu-
verðar umræður meðal þessara for-
ystumanna Sjálfstæðisflokksins var
mér sagt að gefa Rúti þau svör,
að þeir væru tilbúnir til þess að
beita sér fyrir því, að Sjálfstæðis-
flokkurinn veitti minnihlutastjóm
Hannibals brautargengi þar til
kosningar fæm fram. Eftir fylgdu
harkalega átök í ríkisstjóm Ólafs
Jóhannessonar. Líf stjómarinnar
hékk á bláþræði í nokkra daga.
Ástæðan var sú, að Hannibal bar
fram tillögu í stjóminni um 15-16%
gengislækkun. Menn þurfa að muna
harða andstöðu Alþýðubandalags-
ins við gengislækkun áratugum
saman til þess að skilja hvers konar
sprengja þessi tillaga var. Það var
ekki annað sjáanlegt en ríkisstjóm-
in mundi falla. En þá gerðist það
óvænta, sem jafnvel Finnbogi Rútur
hafði ekki séð fyrir. Lúðvík Jóseps-
son samþykkti gengislækkun! Mér
fannst Rútur meta Lúðvík mikils
og raunar gerði hann sér ákveðnar
vonir um, að Lúðvík mundi fylgja
Hannibal og Bimi Jónssyni út úr
Alþýðubandalaginu 1968, sem ekki
varð.
Eftir þetta var hugur Rúts mjög
bundinn við landhelgismálið. Hann
fylgdist náið með öllu, sem gerðist
í þeim efnum, var fulltrúi í sér-
stakri landhelgisnefnd, sem þá
starfaði ríkisstjóm til ráðuneytis og
sat hafréttarráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna í Caracas. Eitt sinn á
þessum árum hafði hann opinber
afskipti af landhelgismálinu. Þegar
landhelgissamningurinn við Breta
var gerður 1961 var eitt ákvæði í
honum, sem olli hvað hörðustum
deilum á Alþingi, ákvæðið um að
íslendingar samþykktu málskot til
Alþjóðadómstólsins í Haag, ef til
ágreinings kæmi um frekari út-
færslu og annar hvor málsaðili ósk-
aði þess. Þegar komið var að út-
færslunni í 50 sjómflur 1. septem-
ber 1972 urðu enn um þetta harðar
deilur. Ólafur Jóhannesson var ráð-
inn í því, að hafa þetta ákvæði í
samningunum við Breta frá 1961
að engu. Finnbogi Rútur hafði ver-
ið einn af andstæðingum þessa
ákvæðis á Alþingi 1961. Hann
skrifaði greinargerð um málið, sem
'm.a. var birt hér í Morgunblaðinu,
áreiðanlega fyrsta og síðasta blaða-
grein, _sem hann skrifaði í þetta
blað. í þessari greinargerð lýsti
hann þeirri skoðun sinni, að íslend-
ingar ættu að sækja og veija mál-
stað sinn í landhelgismálinu fyrir
Alþjóðadómstólnum í Haag og
“sanna það á þeim vettvangi....að
Bretar hafí beitt íslendinga ofbeldi,
viðskiptalegu og hernaðarlegu og
hótað þeim ofbeldi við samnings-
gerðina 1961.“ Hann ræddi þetta
mál við mig, bað mig sjá um að
greinin yrði birt í Morgunblaðinu
og bætti við þessum orðum: Þú
mátt ekki vera viðkvæmur fyrir
því, þótt ég noti aðrar röksemdir
gagnvart öðrum mönnum í þessu
máli. Mér er enn ekki ljóst, hvað
fyrir honum vakti.
í kosningunum 1978 varð ég var
við, að Kjartan Jóhannsson, sem
þá skipaði efsta sæti á framboðs-
lista Alþýðuflokksins í Reykjanes-
kjördæmi, var gestur á Marbakka.
Skömmu seinna frétti ég á skot-
spónum, að Finnbogi Rútur væri
einn af meðmælendum með lista
Alþýðuflokksins í kjördæminu. Ég
spurði hann hvort þetta væri rétt.
Hann kvað svo vera. Þar með var
Finnbogi Rútur kominn heim. Frá
því að hann hætti sem ritstjóri Al-
þýðublaðsins 1938 og klofningur
varð í Alþýðuflokknum, þegar Héð-
inn yfírgaf flokkinn, hafði pólitísk
vegferð hans verið fjölbreytileg,
ekki síður en Hannibals. Þegar
Hannibal hætti á þingi sagði hann
í samtali, sem birtist í Morgun-
blaðinu: Ég hef alltaf verið jafnað-
armaður, allt annað eru gárur á
yfirborðinu. Þetta átti við um þá
bræður báða.
Ritstjóraferill Rúts á Alþýðublað-
inu á fjórða áratugnum er kapítuli
út af fyrir sig svo og stjórnmálaaf-
skipti hans á þeim árum. Svo vill
tii, að löngu áður en ég kynntist
Rúti hafði ég setið heilan vetur á
menntaskólaárum mínum á Lands-
bókasafninu við að lesa Alþýðublað-
ið frá þessum árum. Það var fyrir
hvatningu frá föður mínum, sem
hafði bent mér á, að þetta blað
væri forvitnileg lesning á þessum
árum. Sem það var. Kraftmikill
uppsláttur. Pólitíkin harkaleg. Um
þessi ár sagði Rútur mér tvennt:
Hann taldi sig eiga verulegan þátt
í að gera fréttir um aflabrögð að
fréttum. Fram að þeim tíma sagði
hann, að aflabrögð hefðu ekki talizt
til frétta. Hann kvaðst hafa skilið
eftir bréfmiða í skrifborðsskúffu á
Alþýðublaðinu, þegar hann fór. Það
hefði verið yfírlýsing frá löggiltum
endurskoðanda um upplag Alþýðu-
blaðsins við lok ritstjóraferils hans.
Rútur taldi sig hafa komið Al-
þýðublaðinu upp að hliðinni á Morg-
unblaðinu í útbreiðslu. Þremur ára-
tugum seinna lágu þeir saman á
sjúkrahúsi, Sigfús Jónsson, fram-
kvæmdastjóri Morgunblaðsins og
Rútur. Sigfús sagði honum, að
Mórgunblaðsménn þeirra ára hefðu
haft miklar áhyggjur af samkeppn-
inni við Alþýðublaðið. Þetta þótti
Rúti vænt um að heyra og taldi
staðfestingu á því, sem hann hafði
skilið eftir.
Finnbogi Rútur hafði mikil af-
skipti af stjórnmálum á fjórða ára-
tugnum. Ég held, að honum hafi
þótt afar vænt um Jón Baldvinsson.
Á þessum árum átti hann áreiðan-
lega mikil samskipti við Vilmund
landlækni. Þegar Vilmundur kom í
heimsókn að Marbakka, fór hann
aldrei inn, heldur töluðu þeir saman
úti í bfl Vilmundar. Rúti var minnis-
stæð ferð, sem þeir Vilmundur fóru
að Laugarvatni eftir kosningamar
1934. Þeir hittu þar Jónas frá
Hriflu, sem beið þá eftir því að taka
við embætti forsætisráðherra, sem
aldrei varð. Rútur sagði mér, að
úr röðum þingmanna Framsóknar-
flokksins hefði borizt sú ósk til Al-
þýðuflokksins, að sá flokkur neitaði
aðild að ríkisstjóm undir forsæti
Jónasar.
Þrátt fyrir mörg samtöl okkar
Finnboga Rúts á aldarfjórðungi er
eitt tímabil ævi hans mér nánast
lokuð bók: Það em árin frá því
hann hættir sem ritstjóri Alþýðu-
blaðsins 1938 og þar til umsvif
hans í Kópavogi hefjast að ráði.
Það var ekki fyrr en ég kom að
sumarlagi í hús á Hesteyri við Hest-
eyrarfjörð með ferðafélögum
mínum, sem mér varð fyllilega ljóst,
hvað hann hafði haft fyrir stafni á
þessum ámm, þegar hann var fram-
kvæmdastjóri bókaútgáfu Menn-
ingar- og fræðslusambands alþýðu.
í þessu húsi er enn varðveitt bóka-
safn Lestrarfélags Hesteyrar. Og
þar vom saman komnar vel flestar
útgáfubækur Menningar- og
fræðslusambands alþýðu, merkar
bókmenntir, innlendar og erlendar.
Rútur var fáorður um þetta tfma-
bil. Þó sagði hann við mig á við-
kvæmri stundu, þegar ég spurði
hann, hvers vegna hann hefði ekki
farið til Þingvalla, þegar lýðveldi
var stofnað 17. júní 1944: Það lá
illa á mér. Ég var kominn út úr öllu;
Næstu árin á eftir varð Rútur
uihsvifamikill andstæðingur þess
nána samstarfs sem tekið var upp
við Bandaríkin í utanríkis- og ör-
yggismálum. Þá var samvinna hans
og Jóns Blöndals mjög náin og sam-
an gáfu þeir út tímaritið Utsýn.
Ég held, að Jón Blöndal hafi verið
einn af þeim mönnum, sem Finn-
boga Rúti þótti hvað vænzt um.
Sumarið 1974 sat Rútur hafréttar-
ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í
Caracas, eins og áður var vikið að.
Ég skrifaði honum langt bréf um
þær tilraunir til stjórnarmyndunar,
sem þá stóðu yfir og enduðu í
stjórnarmyndun Geirs Hallgríms-
sonar. Þegar hann kom heim þakk-
aði hann mér fyrir bréfíð og sagði:
Svona bréf hef ég ekki fengið frá
því við Jón Blöndal áttum í bréfa-
skiptum.