Morgunblaðið - 08.04.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ IAUGARDAGUR 8. APRÍL 1989
SÚM
1965/1972
________Myndlist_____________
BragiÁsgeirsson
Undanfamar vikur hefur staðið
yfír að Kjarvalsstöðum, og í allri
byggingunni, sýning á verkum list-
hópsins SÚM, sem telst hafa starfað
á árunum 1965—1972.
Þetta voru mikil umbrotaár í
mörgum skilningi, hvað myndlistir
og félagsmál myndlistarmanna
snerti, og eiga þeir súmmarar hér
sinn ákveðna þátt, og því hefur
menningarmálanefnd Reykjavíkur-
borgar þótt við hæfi að stofna til
þessarar kynningar.
Og vissulega er hér rétt hugsað,
en kannski hefði verið rökréttara að
taka Septembersýningamar fýrst
fyrir, ásamt þeim hræringum, sem
voru undanfari þeirra, því að þær
ollu gífurlegum þáttaskilum í
íslenzkri list, svo sem flestum mun
kunnugt.
En einhvem veginn voru (og eru)
þeir Septembermenn ekki eins af-
mælaglaðir og súmmarar, sem eru
það í betra lagi og hófu strax að
halda upp á tímamótin eftir þriggja
ára áfangann, ef ég man rétt. Og
að sjálfsögðu má hver og einn halda
upp á tímamót í lífí sínu, svo sem
hann vill og jafnvel með þátttöku
alþjóðar, ef svo ber undir.
Eg minnist þessa m.a. vegna þess,
að er aldarfjórðungur var liðinn frá
fyrstu Septembersýningunni, skrif-
aði ég tvær opnur hér í blaðið í því
tilefni og hugðist skrifa þá þriðju
og reyna að hafa myndir frá fyrstu
sýningunni í lit í Lesbók. En það
strandaði á því, að þrátt fyrir að
viðkomandi væru þakklátir fyrir at-
hyglina, er beindist að þeim, þóttust
fæstir eiga myndir frá fyrstu sýning-
unni, þær voru seldar, týndar eða
jafnvel hafði verið málað yfír þær —
og lítinn áhuga höfðu viðkomandi á
því að setja upp sýningu í tilefni
tímamótanna þrátt fyrir áskorun
mína og annarra.
Eftir á að hyggja má jafnvel telja,
að ákvörðun þeirra hafí ekki verið
óviturleg, því að fjarlægðin gerir
flöllin blá eins og sagt er, og kannski
hefðu þessar fyrstu þreifingar ekki
fullkomlega staðist kröfur og vænt-
ingar seinni tíma, er menn voru fam-
ir að líta slíka list öðrum augum og
umburðarlyndari.
Sýningar á tímamótaviðburðum
geta stundum líkst því að vekja upp
gamlan draug og verk, sem voru ný
og fersk, er þau komu fyrst fram
og ollu hatrömmum deilum, geta
virkað svo gömul og lúin að nokkrum
áratugum liðnum. Það er nefnilega
ekki mögulegt að flytja tímana og
andrúmið í kringum sköpun listaver-
kanna yfír á seinni tíma, með al-
mennum sýningum, heldur eingöngu
með því að skírskota rækilega til
þess, sem var samtímis að gerast í
listinni og þjóðfélaginu í víðu sam-
hengi. En menn mega í þessu sam-
bandi ekki gleyma því, að Septemb-
ermenn tvístruðust aldrei á líkan
hátt og súmmarar — þeir héldu
áfram að vinna saman og mynduðu
kjaman í kringum Haustsýningam-
ar allt frá árinu 1952, er þeir kom-
ust í meirihluta innan FÍM og tóku
að sýna á árlegum Haustsýningum
félagsins. Síðasta Septembersýning-
in var einmitt haldin það árið. Þess-
um völdum og í raun einokunarað-
stöðu héldu þeir í nær tvo áratugi,
en mynduðu svo sín eigin sýningar-
samtök „Septem", er þeir komust í
minnihluta innan FÍM, og þau sam-
tök eru enn starfandi, að ég best
veit, þó drifijöðurinn Valtýr Péturs-
son sé fallinn frá auk lykilmanna
eins og Siguijóns Ólafssonar og
Þorvaldar Skúlasonar.
Auðvitað hefur verið nokkur sam-
vinna á milli meðlima Súm-hópsins
innbyrðis og einnig á sýningavett-
vangi í hinni ýmsu mynd eftir að
hann leystist upp, og þá einkum á
erlendum vettvangi, en ekki á jafn
nánum grundvelli, enda sumir sestir
að í útlandinu fyrir fullt og allt og
hafa samlagast öðru umhverfi þótt
þeir hafi samband við gamla landið.
Ekki er ég endilega að halda því
fram, að þessi sýning virki gömul
og lúin svona almennt séð, en hversu
fersk hún virkar á núkynslóðina veit
ég ekki með vissu. Á mig persónu-
lega virkuðu viðhorfín aldrei ný og
fersk, þó óneitanlega væri mikið
nýjabrum af mörgum tiltektunum
hér á heimaslóðum. Ég var einfald-
lega of vel inni í núlistum til að hlut-
irnir kæmu mér á óvart en fylgdist
þó af óskiptum áhuga með fram-
vindu mála hjá þeim félögum, en
myndverkin tengdust í fæstum til-
vikum í þeim mæli íslenskum vett-
vangi, að þær rumskuðu við mér.
Hins vegar voru hér sagðar fréttir
af mörgu, sem var að gerast í útlönd-
um og menn tóku fyrirhafnarlaust
upp niðurstöður annarra. Niðurstöð-
ur, sem höfðu lengi verið að þróast
í allt öðru umhverfi og við ailt aðrar
aðstæður. Það fær mig enginn ofan
af því, að sú núlist er sönnust, sem
sprettur upp úr því umhverfi, sem
viðkomandi listamaður hrærist í, og
er öðru fremur spegilmynd þess. Og
eftir því sem ég hef rannsakað listir
betur, því gallharðari verð ég á
þeirri skoðun.
Jafnvel kemur uppruninn fram í
myndum margra strangflatalista-
manna og nefni ég hér sem skýr
dæmi Hollendinginn Piet Mondrian
og ítalann Alberto Magnelli. Og hér
má gjaman koma fram að þeir jöfr-
ar Joan Miro, Pablo PicaSso og
Salvador Dali voru allir Katalóníu-
menn að listrænu uppeldi og töldu
sig sækja mikil áhrif til heimaslóða.
Míró, sem fæddur var í Barcelona
sótti stöðugt á heimaslóðir. Picasso,
fæddur í Malaga, en ólst upp [ Barc-
elona, taldi Katalóníu vöggu listar
sinnar. Og Dali, sem ólst upp í Barc-
elona, taldi Katalóníu vöggu listar
sinnar. Og Dali, sem fæddur var í
fiskiþorpi í Norðaustur Katalóníu,
sagði um hina miklu málara frá
Katalóníu: „Við komum til Parísar
til að segja dálítið af hinum hráa
sannleika". Hann var í raun allan
tímann bam hinna einangruðu
æskuslóða, þótt hann byggi í New
York, París og London. Hinar furðu-
legu formanir í myndum hans eru
einmitt sóttar til æskuslóðanna, en
klettaformanimar á ströndinni í ná-
grenni fiskiþorpsins Gadaques á
Ampurdánsléttunum verður að telja
í meira lagi súrrealískar. Hér skal
þess og einnig getið, að formin í
hinni frægu kirkju Antonio Gaudi
(f. í Tarragóna) í Barcelona
„Sagrada Familia" munu sótt í kat-
alónska náttúru. En okkar ágæti
Guðjón Samúelsson var skammaður
af íslenzkum núlistaspekingum fyrir
að reyna hið sama hér á landi. Veri
hann blessaður fyrir það, þótt honum
hafí kannski mistekist stundum, því
að nógu stórbrotna hluti gerði hann
samt. Þetta segi ég hér vegna þess,
að það gengur einfaldlega ekki, að
íslenzkir myndlistarmenn, sem eiga
að föðurlandi eitthvað myndrænasta
og undursamlegasta land veraldar,
fjölbreytt af andstæðum og ríkt af
margbreytilegum formunum, og
síkvikulum litatilbrigðum í lofti og
gróandi, sæki ekki fyrst og fremst
í myndsköpun sinni í þá ótæmandi
fjársjóði, er skaparinn gaf þeim af
svo miklu örlæti. Það gengur ei held-
ur, að talað skuli með lítilsvirðingu
um það af ýmsum fræðingum, er
íslenskir myndlistarmenn sækja
beint og meðvitað til náttúrunnar í
hlutlægri sem óhlutlægri myndsköp-
un, því að erlendum er einmitt talið
það til tekna og jafnvel í hinu hreina
málverki, „peinture pura“. Það var
og t.d. af nokkrum miskilningi byggt
á sínum tíma, að myndir Svavars
Guðnasonar væru fullkomlega sjálf-
sprottnar lita- og formatilraunir, því
að uppruni hans skín í gegn í þeim
flestum, svo sem löngu hafa verið
færð rök fyrir. Hin einangraða sveit,
hins blíðlega undirlendis, en í skjóli
voldugs Vatnajökuls, — hrikalegs
nágrennis stórfljóta og skriðjökla.
Uppruninn leynir sér þannig aldrei
í verkum góðra listamanna, þótt
ekki séu þeir að kortleggja sveita-
sæluna í verkum sínum. En menn
skyldu ekki afneita upprunanum og
•eggja hann að fótskör heimslistar-
innar (sem telst jafnan hin viður-
kennda markaðslist á hveijum tíma
í New York, París, Köln og annars
staðar, þar sem heimsgalleríin eru
staðsett) heldur auðga heimslistina
með vitundinni um hann.
Hér er enginn að biðja um korta-
gerð af landinu og sögufrægum slóð-
um, því að jafnvel þúfu- og klessu-
laga formið og græn litbrigðin í
nýlögðum kúaskít úti í guðs grænni
náttúrunni hlýtur að snerta fegurð-
arskyn hvers sanns málara. Guðs-
maðurinn, Jóhann heitinn Hannes-
son, sem hafði gert víðreist og m.a.
verið trúboði í Kína um árabil, taldi
það einn hinn fegursta lit jarðar.
Um mannréttindaákvæði stj ómarskrárinnar 3:
Friðhelgi einkalífs
og tjáning-afrelsi
eftirBirgiísl.
Gunnarsson
í 66. gr. stjórnarskrárinnar er
Qallað um friðhelgi einkalífs. Þar
segir: „Heimilið er friðheilagt. Ekki
má gera húsleit né kyrrsetja bréf
og önnur skjöl og rannsaka þau
nema eftir dómsúrskurði eða eftir
sérstakri lagahermild." þetta
ákvæði verður að teljast ófullkomið
eins og það er orðað.
Víðtækari vernd
nauðsynleg
í því felst t.d. að lögreglumönn-
um er bannað að leita á heimili
manns eða í öðrum einkavistarver-
um, t.d. vinnustað, án þess að fyrir
liggi sérstakur dómsúrskurður eða
sérstakar heimildir séu fyrir hendi
í lögum. Dæmi um slík lög eru tolla-
lög (leit að smyglvamingi) eða
áfengislög (leit að ólögmætu
áfengi).
Það er hins vegar hægt að rjúfa
friðhelgi einkalífsins á ýmsan annan
hátt en tilgreint er í þessari grein
stjómarskrárinnar. Hvað með síma-
hleranir? í nútímaþjóðfélagi tíðkast
„Hæstiréttur hafði
slegið því föstu að það
væri ekki andstætt 72.
gr. stjórnarskrárinnar
að takmarka rétt
manna til útvarps með
þeim hætti sem gert var
í eldri útvarpslögum.
Það er því nauðsynlegt
að setja í stjórnarskrá
ákvæði sem komi í veg
fyrir að Alþingi afhendi
ríkinu aftur einkarétt
til útvarps og jafnframt
að tryggja að ekki séu
í lögum iagðar óeðlileg-
ar hömlur á útvarps-
rekstur og að tryggja
jaftiræði þeirra, sem
slíkan rekstur hafa með
höndum.“
símahleranir af ýmsu tagi. Ekkert
ákvæði er í okkar stjómarskrá, sem
vemdar þennan þátt í einkalífi
manna. Sama má segja um bréf-
leynd. Um hana vantar einnig
ákvæði í stjómarskrá.
Margvíslegar upplýsingar urh
einkahagi manna eru nú geymdar
í tölvum hjá ýmsum stofnunum. Það
em mikilvæg réttindi fyrir hvem
borgara að upplýsingar, sem þannig
eru geymdar berist ekki út. Um
þetta efni hefur verið sett löggjöf
á íslandi, en réttindi borgaranna í
þessu efni eru ekki varin í stjórnar-
skránni.
Það er því nauðsynlegt að breyta
ákvæðum núverandi stjórnarskrár
og gera þar viðbætur, þannig að
einkalíf manna í víðtækum skilningi
njóti vemdar. í tillögum stjómar-
skrámefndar frá 1983 var gerð um
það tillaga.
Tjáningarfrelsi
Er tjáningarfrelsi tryggt í
íslensku stjórnarskránni? Ég reikna
með að flestir myndu svara þeirri
spumingu játandi, ef henni væri
beint til þeirra. Svo ríkt er það í
íslendingum að rétturinn til að tjá
Birgir ísl. Gunnarsson
sig sé einn af hornsteinum lýðræðis-
ins að flestir telja þennan rétt virt-
an í stjórnarskránni.
Um þetta fjallar 72. gr. stjórnar-
skrárinnar. Þar segir: „Hver maður
á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar
á prenti; Þó verður hann að ábyrgj-
ast þær fyrir dómi. Ritskoðun og
aðrar tálmanir fyrir prentfrelsi má
aldrei í lög leiða.“ Eins og orðalag
þessarar greinar ber með sér felur
hún í sér prentfrelsi, þ.e. menn eiga
rétt á að láta í ljós hugsanir sínar
á prenti. Þegar þetta ákvæði var
samið var prentið áhrifaríkasta birt-
ingaraðferðin. Vafalaust má víkka
túlkun orðsins þannig að það nái
einnig til skyldra birtingaraðferða,
t.d. fjölritunar eða ljósprentunar.
Fjölbreytt tjáningarfrelsi
Þegar þetta ákvæði var samið
sáu menn ekki fyrir að hin öra
Auðvitað eigum við að segja mikl-
ar fréttir, en þær verða aldrei að
íslenskri núlist nema þær séu
sprottnar upp af íslenzkum jarðvegi
og af djúpri íslenzkri kennd og vit-
und, og hér eru öll stílbrögð listar-
innar gjaldgeng, svo fremi að þau
beri svipmót gerandans og beri vott
um sannheil og upprunaleg átök við
efniviðinn.
Hér vek ég einnig athygli á því,
að núlistamenn eins og Nína
Tryggvadóttir var komin í listræna
einangrun í New York þegar árið
1963, vegna þess að auglýsinga-
skrumið og fégræðgin í listkaup-
mönnum í þessu höfuðvígi kapítal-
ismans var orðið svo mikil til hags
fyrir þau sjónarmið, sem hinir rót-
tæku SÚM-listamenn tóku einmitt
upp á arma sér hér upp á íslandi.
Gremja Nínu og félaga í listinni yfir
þessum skyndilegu sinnaskiptum var
því mjög skiijanleg, og lítill dreng-
skapur að ata slíka auri til fram-
dráttar nýviðhorfunum. Menn átt-
uðu sig einfaldlega ekki á því strax,
um hve mikla uppstokkun gilda var
að ræða í listinni og hún kom beint
frá listamönnunum sjálfum og var
mjög í samræmi við umhverfi þeirra
og tímana, sem við lifum á — neyzlu-
þjóðfélagið.
— Við þurfum vissulega ekki stöð-
ugt að vera að sanna það fyrir um-
heiminum, að við séum ekki eski-
móar með því að sækja allt til út-
lendra, en einmitt með því staðfest-
um við vanmáttarkennd og út-
nesjamenzku. Og ég tel mig sístan
talsmann útnesjamenzku í listum hér
á landi. Það var og er kominn tími
til að vinna úr núlistum heimsins og
reynast gefendur en ekki einungis
þiggjendur og ágengir fréttaritarar.
Þessar hugleiðingar eru settar fram
vegna þess, að fæst af því, sem
getur að líta á Súm-sýningunni að
Kjarvalsstöðum, höfðar til mín sem
rismikil íslensk listsköpun með
skírskotun til íslenzks veruleika og
um leið í tengslum við heimslistina,
en allt það sem svo gerir á henni
þykir mér hins vegar rísa hæst.
Það sem af ber á sýningunni og
lengst mun lifa er sjálf sýningarskrá-
in, sem er ágætlega úr garði gerð
og viðtölin hin fróðlegustu, þótt ekki
séu þau tæmandi og oft skorti á,
að rétt sé farið með staðreyndir. En
hér nenni ég engan veginn að fara
í sparðatíning.
Merkileg finnst mér þó óneitan-
lega, að hvergi er minnst á fyrstu
umsvif þeirra bræðra Kristjáns og
Sigurðar Guðmundssona í núlistum,
sem var stofnun og rekstur sýning-
tækniþróun gerði mönnum kleift
að láta hugsanir sínar í ljós á ýms-
an annan hátt. Nú geta menn kom-
ið hugsunum sínum á framfæri í
gegnum hljóðvarp og sjónvarp eða
með tölvum og hvers konar íjar-
skiptum eða með gerð kvikmynda,
svo að eitthvað sé nefnt. Tjáningar-
frelsi af þessu tagi er ekki vemdað
af íslensku stjómarskránni.
Um þetta var ijallað í stjómar-
skrárnefndinni 1983 og í tillögum
nefndarinnar var ákvæðið gert
víðtækara með þessu orðalagi:
„Virða ber skoðanafrelsi manna.
Hver maður á rétt á að láta í ljós
hugsanir sínar. Þó verður hann að
ábyrgjast þær fyrir dómi. Ritskoðun
og aðrar tálmanir á tjáningarfrelsi
má aldrei í lög leiða." Það er auðvit-
að til bóta að víkka ákvæðið út á
þennan hátt. Ég tel hins vegar að
hér sé ekki nóg að gert.
Eftir að tillögur þessar voru sett-
ar fram hefur Alþingi sett lög sem
afnámu einkarétt Ríkisútvarpsins
til sjónvarps- og hljóðvarpssend-
inga. Hæstiréttur hafði slegið því
föstu að það væri ekki andstætt
72. gr. stjómarskrárinnar að tak-
marka rétt manna til útvarps með
þeim hætti sem gert var í eldri út-
varpslögum. Það er því nauðsynlegt
að setja í stjómarskrá ákvæði sem
komi í veg fyrir að Alþingi afhendi
ríkinu aftur einkarétt til útvarps
og jafnframt að tryggja að ekki séu
í lögum lagðar óeðlilegar hömlur á
útvarpsrekstur og að tryggja jafn-
ræði þeirra, sem slíkan rekstur hafa
með höndum.
Höfiindur er einn afalþingis-
mönnum Sjállstæðisflokks fyrir
Reykja víkurkjördæmi.