Morgunblaðið - 16.07.1989, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 1989

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Arvakur, Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 80 kr. eintakið.
Leiðtogafiindur og
náttúrufræðafélag
Afundi láðtoga sjö helstu iðn-
ríkja heims sem haldinn er í
París um þessa helgi er nýtt mál
á dagskrá. í fyrsta sinn beina leið-
togarnir athygli sinni sérstaklega
að umhverfismálum og þeim hætt-
um sem steðja að náttúrulífi á
jarðarkringlunni. Umhyggja fyrir
náttúrunni er auðvitað ekki ný af
nálinni, hins vegar hefur hún
aldrei verið viðfangsefni á vett-
vangi þessara þjóðarleiðtoga, sem
hingað til hafa nær einvörðungu
fjallað um efnahagsmál á árlegum
fundum sínum.
Alþjóðleg samvinna er forsenda
þess að það takist að snúa undan-
haldi í sókn á sviði umhverfis-
verndar. Meðal þess sem rætt
hefur verið á leiðtogafundinum er
hvernig unnt sé að koma í veg
fyrir frekari eyðingu regnskóg-
anna við Amazón-fljót í Brasilíu
eða annars staðar í hitabeltinu,
skóganna sem kallaðir hafa verið
lungu jarðar. Þá hefur verið hvatt
til þess að þjóðirnar sjö hafi for-
ystu um að draga úr „gróður-
húsaáhrifum“ á andrúmsloftið
með því að beita sér fyrir að notk-
un á koltvísýringi verði minnkuð
um 20% fyrir árið 2000.
Við íslendingar höfum best
kynnst því vegna hvalveiða hve
skipulega náttúruverndarmenn
geta gengið til verks. Það er ekki
fyrr en fyrst núna þegar tekist
hefur að laga stefnu íslands í
hvalamálum að óskum Alþjóða-
hvalveiðiráðsins og eftir að lýst
hefur verið yfir því að hvalveiðum
verði hætt frá og með árinu í ár,
nema hvalveiðiráðið ákveði annað,
að spennan vegna þessa máls fell-
ur. Ætti að vera kappsmál okkar
að halda þannig á málum að við
eigum samleið með þeim sem vilja
vernda lífið í sjónum og koma í
veg fyrir mengun hans. Því miður
sjást þess merki til dæmis í
Bandaríkjunum, að almenningur
óttast sjávarafurðir vegna
hræðslu við mengun sjávar. Frá-
sagnir af því sem er að gerast við
Adríahafsströnd Italíu, þar sem
ferðamannaþjónusta hefur hrunið
vegna þörungaplágu, sýnir hve
gífurlegt íjárhagstjón mengun
hafsins g-etur haft í för með sér.
Stjórn Italíu segist nú ætla að
veija jafnvirði 50 milljarða
íslenskra króna til að hreinsa þetta
innhaf.
Leiðtogar iðnríkjanna sjö taka
umhverfismál fyrir á fundum
sínum í París vegna þess að þau
eru farin að setja sterkan svip á
stjórnmál allra lýðfrjálsra ríkja.
Almenningur telur umhverfis-
vernd til verkefna sem ríkisvaldið
á að sinna. Nýlegar kosningar til
þings Evrópubandalagsins sýndu
mikla fylgisaukningu hjá þeim
flokkum sem helga sig umhverfis-
málum, grænu flokkunum svo-
nefndu.
Alþingi hefur glímt við það á
annan áratug hvernig skipa eigi
umhverfismálum í íslenska stjórn-
kerfinu. Um það hefur verið deilt,
hvort koma eigi á fót sérstöku
ráðuneyti til að sinna þessum
málum eða setja þau undir stjórn-
arskrifstofu innan einhvers ráðu-
neytis. Stefnir nú allt í þá átt að
umhverfismálaráðuneyti verði
komið á fót innan tíðar. Mestu
skiptir auðvitað að vel sé að eftir-
liti og mengunarvörnum staðið.
Hættuleg efni geta til að mynda
leynst víða eins og sannaðist
síðast við Sundahöfn í Reykjavík,
þegar menn töldu sig finna eitur
í gömlum búnaði Rafmagnsveitna
Reykjavíkur, en fyrirtækið segist
vera í góðri trú um að engin slík
efni hafi átt að vera í þessum
búnaði.
Hætturnar sem að náttúrunni
steðja verða sífellt meiri og marg-
brotnari. Þeir sem stóðu að stofn-
un Hins íslenska náttúrufræðifé-
lags fyrir réttum hundrað árum,
þeir Stefán Stefánsson, skóla-
meistari á Möðruvöllum, og Björn
Bjarnarson sýslumaður höfðu að
leiðarljósi að fræða þyrfti almenn-
ing um náttúruna. Eitt aðalmark-
mið félagsins var að koma upp
náttúrugripasafni. Því markmiði
hefur enn ekki verið náð. Það er
jafnvel enn brýnna nú en þá, að
þannig sé um hnúta búið að al-
menningur eigi þess kost að fræð-
ast um íslenska náttúru í nútíma-
legu og fullbúnu safni. Við höfum
í senn fjarlægst náttúruna en er-
um henni hættulegri en áður.
Umhyggjan vex í réttu hlutfalli
við þekkipguna.
íti'íi :
_
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JULl 1989
,19
"I fT Merkingar-
xtl*fræðin er
skemmtilegt fag. Og
mér þótti gaman að
kynnast henni í heim-
spekideild Háskólans,
þegar Halldór HaJI-
dórsson kenndi okkur hana til fyrra-
hluta prófs í íslenzkum fræðum,
enda fjallar hún í raun um það að
sérhvert orð er kvæðis ígildi eitt
útaf fyrir sig. Snorri notar land-
ráðamaður í merkingunni: sá sem
ræður eða stjórnar landi, en í Áma
sögu merkir orðið svikari eða kvisl-
ingur og líður þó vart nema hálf
öld frá því konunga sögur voru
skrifaðar og þar til óþekktur höf-
undur skráði sögu þessa stórmerka
byskups, svoað notað sé orð sem
honum hefði verið að skapi.
Málfræði er einnig heillandi tæki
til skilnings á reynslu okkar og
hugmyndum; þannig leiðir reynsla
af raun; skreytni af skraut. Fyrri
afleiðslan blasir hvarvetna við í lífi
okkar, hin síðari víða í náttúrunni.
Þar er skrautið notað í lífsbarátt-
unni, ekki sízt sem blekking í
ótryggu umhverfi.
En þannig geyma orðin mikla
sögu og margvíslegar skírskotanir.
1 íí Einræðiðhefurjafnvelbeitt
-I-vl»orðin ofbeldi, jafnvel þau;
svipt þau merkingu sinni og per-
sónuleika; orð einsog frelsi, lýð-
ræði, samsærislýður; og dreggjar
þjóðfélagsins einsog Deng Xiaoping
kallaði þá verkamenn og stúdenta
sem alþýðuherinn myrti á torgi hins
himneska friðar — sem nú er einn-
ig orðið öfugmæli.
Við eigum að sjálfsögðu að taka
þátt í eðlilegri málþróun. Tungumál
breytast og laga sig að aðstæðum.
HELGI
spjall
Orð úreldast, önnur
koma í staðinn. Orð
em ekki notuð eins i
bókmenntum og við-
skiptamáli eða þar
sem þau eru notuð
sem vígorð, til að
mynda í stjórnmálum. Dostóévskí
hafði fulla heimild til að nota orðið
„tregafullir" um fætur konu í kven-
lýsingu í FJárhættuspilaranum, en
kynlegt þætti okkur, ef forsætisráð-
herra tæki allt í einu upp á því að
tala um tregafullan vaxtafót mitt í
málæðinu um vextina og afkomu
SÍS.
"| En hvaðan eru þau runnin,
A I *þessi merkilegu orð,
„frelsi" og „frjáls"? Hver er upp-
runaleg merking þeirra? Við skulum
líta á málið þvíað uppruni orðanna
segir mikla sögu, og méð hann í
huga höfum við fast land undir fót-
um, þegar við notum þessi orð í
deilum okkar við einræðisöfl.
„Fijáls“ er til orðið úr frí háls, þ.e.
sá sem hefur hálsinn fijálsan, er
ekki hlekkjaður. Frelsi er þannig
fríhelsi, það er að vera fijáls, óháð-
ur, ekki fjötraður einsog þræll. Orð-
in eru runnin úr þrælahaldi og hafa
fengið yfirfærða merkingu um
mann sem býr við frelsi til orðs og
æðis.
Ég styðst við þessa merkingu
orðanna og get því ekki talið fólk
í einræðis- eða alræðisríkjum
fijálst. Það nýtur ekki ytra frelsis
eða neikvæðs frelsis sem svo er
nefnt af heimspekingum. Þó hefur
lýðræðissinna greint á um merk-
ingu orðsins „frelsi“, og um hana
hafa verið skrifaðar lærðar ritgerð-
ir. Frelsi innan lýðræðisþjóðfélags
er að vissu leyti teygjanlegt hug-
tak. Þeir sem vilja banna hunda-
hald eða leyfa bjórsölu leggja t.a.m.
ekki sömu merkingu í orðin og
hundaeigendur eða hinir sem vilja
banna sölu á áfengum bjór.
Utaf slíkum beinamálum fáum
við kláða, og þjóðfélagið hleypur
upp. Slík upphlaup geta verið hvim-
leið einsog hveijar aðrar umferðar-
pestir, en þau ganga yfir og eru
jafnmikið merki um frelsi innan
þjóðfélagsins og rauðu flekkimir
um mislinga, svoað dæmi sé tekið.
En andstætt sjúkdómum eru upp-
hlaupin merki um eðlilegt ástand í
lýðræðisþjóðfélagi. Slík beinamál
ónáða sjaldnast alræðisríki. Þau eru
laus við útbrotin, nema hvað komm-
únistum hefur ekki alltaf tekizt að
breiða yfir mannréttindabaráttuna
í austantjaldslöndum; né þjóðem-
isátök sem nú virðast ógna ríki
þeirra.
Beinamál leysum við lýðræðis-
sinnar með umræðum, málamiðlun;
samkomulagi sem miðast við gjald-
gengar hugmyndir hvers tíma eins-
og Popper segir í merku erindi sem
hann hélt á fundi Mont Pélerin-
samtakanna í Feneyjum 1954. Þar
brýnir hann fyrir okkur að engin
allsheijar uppskrift sé til að frels-
inu, enda sé ekkert fyrirmyndarríki
fijálshyggjunnar til. Hann talar að
vísu hvorki um hundahald né bjór-
sölu, heldur spyr, hvernig leysa
skuli ágreining píanóleikara, er
þurfi að þjálfa sig, og nágranna
hans sem ætlar að halla sér eftir
erfiðan dag. Úrskurður í slíku máli
hlýtur að vera í höndum dómstóla
sem skilgreina rétt manna í sam-
félaginu. Þannig verða til hefðir og
venjur sem síðari úrskurðir geta
stuðzt við. M.
(meira næsta sunnudag)
H
AGFRÆÐINGAR ERU
líklega fjær því nú en
nokkru sinni að ná
samkomulagi um
margar grundvallar-
kenningar og -hug-
myndir í hagfræði.
Fyrir um það bil tveimur áratugum sner-
ust nær allar umræður í hagfræði um
kenningar Johns Meynards Keynes. Lang-
flestir hagfræðingar aðhylltust hugmyndir
Keynes og stjómmálamenn, meðvitað eða
ómeðvitað, miðuðu stjómmálabaráttuna
við það sem Keynes hafði kennt. Þeir vom
fáir sem efuðust og færri sem ópinberlega
börðust gegn „keynesismanum", en þar
vom fremstir í flokki Milton Friedman og
Friedrich A. Hayek, svo einhveijir séu
nefndir. Friedman er foringi Chicagohag-
fræðinganna, sem kenndir em við Háskól-
ann í Chicago og Hayek leiðir austurrísku
hagfræðingana, sem svo vom nefndir en
Carl Menger og Ludwig von Mises lögðu
gmnninn að hagfræði þeirra. Þeir era
báðir Nóbelsverðlaunahafar í hagfræði.
Fáir hagfræðingar hafa haft jafnmikil
áhrif á hagfræðina og John Meynard
Keynes. Árið 1936 birti hann einhveija
frægustu bók hagfræðinnar frá því að
Adam Smith gaf út „Auðlegð þjóðanna“
árið 1776, „Almenna kenningin um at-
vinnu, vexti og peninga“. Hún olli straum-
hvörfum í hagfræði og stjórnmálum á
Vesturlöndum. Þar leiddi Keynes m.a. rök
að því að nauðsynlegt sé að auka ríkisút-
gjöíd til að örva efnahagslífið og koma
því út úr vítahring kreppunar.
Á þriðja áratugnum var Keynes mikill
talsmaður fijálsra utanríkisviðskipta, sem
Adam Smith hafði sýnt fram á að væri
öllum þjóðum heims fyrir bestu. David
Ricardo kom fram með viðameiri og betri
rök fyrir fijálsum milliríjaviðskiptum en
Adam Smith hafi gert. Áhugi Ricardos á
hagfræði vaknaði eftir að hann las „Auð-
legð þjóðanna“. Fyrsta ritsmíð hans var
grein árið 1809, þar sem hann hélt því
fram að verðbólga í Englandi væri fyrst
og fremst vegna þess að Englandsbanki
(seðlabankinn) takmarkaði ekki framboð
peninga. Opinber nefnd komst að þessari
niðurstöðu tveimur áram síðar.
Keynes breytti hins vegar um skoðun
og á fjórða áratugnum var hann talsmaður
verndarstefnu og tollamúra. „Þegar stað-
reyndirnar breytast, þá breyti ég um skoð-
un. Hvað gerir þú, herra minn?“ svaraði
Keynes vini sínum sem gagnrýndi sinna-
skipti hans og vísaði þar til kreppunnar
miklu sem frjálst hagkerfi virtist ekki geta
komist út úr.
Áður en „Almenna kenningin“ kom út
var klassísk hagfræði allsráðandi og hafði
verið það allt frá dögum Adams Smiths.
Auðvitað voru, líkt og nú, nokkrir sérvitr-
ingar sem alhylltust marxisma en þeir
höfðu lítil áhrif á Vesturlöndum. Klassísk
hagfræði var í raun einföld og byggði á
þeirri trú að efnahagslífinu vegnaði best
þegar dkisvaldið léti það í friði. Keynes
kollvarpaði fyrri hugmyndum og þegar
leið á sjötta áratuginn var boðskapur hans
allsráðandi.
Þeir fáu hagfræðingar sem ekki létu
sannfærast gerðu litlar eða engar tilraunir
til að mótmæla Keynes þegar bókin kom
út. Hayek, sem var kunningi Keynes, hef-
ur sagt að hann hefði talið það ónauðsyn-
legt að gagnrýna Keynes opinberlega,
vegna þess að kenningar hans væm greini-
lega stórgallaðar og myndu því aldrei ná
fótfestu. Hayek, sem þá var önnum kafínn
við önnur verkefni, skjátlaðist. í Cam-
bridge í Massachusetts í Bandaríkjunum
tóku hagfræðingar hugmyndum Keynes
fegins hendi. Hagfræðiprófessorar við MIT
(Massachusetts Institute of Technology)
og Harvard háskóla, tóku að kenna Keynes
og Paul A. Samuelson, prófessor við MIT
og Nóbelsverðlaunahafi í hagfræði, hefur
verið leiðandi í keynesískri hagfræði um
áratuga skeið.
Á sjötta og sjöunda áratugnum var
hagfræði Keynes ráðandi afl sem allt sner-
ist um. Kenningar keynesista virtust vera
réttar og ganga upp í raunveruleikanum.
Stjórnmálamenn tóku þeim fegins hendi,
enda lagði keynesisminn granninn að
auknum ríkisafskiptum og -útgjöldum.
Hlutverk ríkisins varð meira og þar með
hlutverk, áhrif og völd stjórmálamanna.
Þeir vom fegnir að fá „fræðilegar afsakan-
ir“ fyrir halla á ríkisbúskapnum og höfðu
ábendingar Keynes um að ekki ætti að
vera halli á fjárlögum í góðæri, að engu.
Staðreyndir
breytast
EN STAÐREYND-
irnar breyttust í
upphafi áttunda
áratugarins. Geysi-
legar hækkanir á
olíuverði vegna að-
gerða samtaka olíuframleiðsluríkja, OPEC,
og mikil verðbólga í kjölfarið gerðu keynes-
istum erfitt fyrir. Þeim tókst ekki að aðlag-
ast breyttum tímum, heldur héldu margir
fast í kennisetninguna. Mikillar óvissu og
ringulreiðar hefur gætt í hagfræði síðustu
tveggja áratuga og ekkert bendir til þess
að hagfræðingar geti sameinast undir einni
kenningu á næstunni. Hagfræðingar geta
hreinlega ekki náð samkomulagi um það
hvernig hagkerfíð starfar og hvað ráði þar
mestu. Og einmitt þess vegna er hagfræð-
in áhugaverðari en oft áður.
Á sama tíma og þetta hefur gerst hefur
vantraust á efnahagsspár hagfræðinga
aukist og mörg fyrirtæki í Bandaríkjunum
hafa fækkað þeim starfsmönnum sem fást
við spár. Bandaríska stórblaðið The Wall
Street Journal benti á það fyrr á þessu
ári að jafnvel opinberir aðilar hefðu efa-
semuir um getu hagfræðinga að spá fyrir
um þróunina. Ronald Reagan, fyrrverandi
Bandaríkjaforseti, sagði eitt sinn í angist
sinni þegar hann var forseti: „Þurfum við
virkilega Ráðgjafarráð hagfræðinga
(Council of Economic Advisers).“
Við höfum dæmin fyrir framan okkur
um það hvernig hagfræðingum hefur tek-
ist að spá. í að minnsta kosti eitt ár hafa
flestir hagfræðingar haldið því fram að
dollarinn muni falla í verði á næstunni,
mælt í öðmm gjaldmiðlum. Það gerðist
ekki, en síðustu daga og vikur hefur gengi
hans lækkað eitthvað. Hagfræðingar virð-
ast vera sammála um að samdráttur verði
í bandarísku efnahagslífi, en þeim gengur
illa að koma sér saman um það hvenær
sá samdráttur verður. Sumir segja að hann
verði á þessu ári, aðrir halda því fram að
samdráttur verði síðari hluta næsta árs,
o.s.frv. Hér á íslandi eru hagfræðingar
ekki sammála um það hversu alvarlegur
samdrátturinn verður, en flestir virðast
sannfærðir um að samdráttur verði meiri
en orðið er.
Spádómar hafa verið og verða alltaf
varasamir, þar skiptir engu hvort um er
að ræða flókna útreikninga hagfræðinga
eða lestur í kaffibolla. Austurrísku hag-
fræðingarnir hafa alltaf verið mótfallnir
sjpám af því tagi sem hér er rætt um.
Ástæðan er einföld. Það er einfaldlega
ekki hægt að segja til um það hvernig
einstaklingarnir, sem mynda hvert þjóð-
félag, bregðast við breyttum aðstæðum
og þar getur fortíðin veitt litla hjálp.
Eru laun of
há?
ÁÐUR EN KEYNES
setti kenningar
sínar fram voru
flestir hagfræðing-
ar sannfærðir um
að atvinnuleysi
væri fyrst og fremst vegna þess að laun
væm hlutfallslega of há miðað við verð-
lag. Þetta leiddi til þess að fyrirtæki vildu
ekki ráða jafnmarga til vinnu og annars.
Ráð gegn atvinnuleysi var því einfalt, það
þurfti að lækka laun í hlutfalli við verð-
lag. Hlutfallið milli launa og verðlags eru
raunlaun. Keynes hélt því hins vegar fram
að atvinnurekendur væra ekki tilbúnir til
þess að ráða fleiri til vinnu vegna þess
að heildareftirspum í hagkerfinu væri ekki
nægilega mikil. Ráð Keynes var því ein-
falt; auka heildareftirspurnina með því að
auka ríkisútgjöld, neyslu eða fjárfestingu.
Keynes hélt því fram að í kreppu væri nær
útilokað að auka fjárfestingu og því yrði
annaðhvort að auka ríkisútgjöld og reka
ríkissjóðs með halla ef því væri að skipta
eða auka neyslu með skattalækkunum.
REYKJAYIKURBREF
Laugardagur 15. júlí
Hann var sérstaklega hrifinn af auknum
útgjöldum hins opinbera.
Gagnrýnendur Keynes era margir og
þá ekki síst á síðustu áram. Það má skipta
gagnrýninni á Keynes í þrennt. í fyrsta
lagi er greining Keynes á vandanum röng
í veigamiklum atriðum. Atvinnuleysi er
fyrst og fremst vegna of hárra launa, en
ekki vegna þess að heildareftirspum sé
of lítil. I öðru lagi era allar líkur á því að
aukning ríkisútgjalda hafi lítil eða engin
áhrif, þar sem einkaneysla og fjárfesting
einkaaðila mun lækka að sama skapi og
ríkisútgjöldin aukast. Og í þriðja lagi er
ólíklegt að viðkomandi ríkisstjórn grípi til
aðgerða á réttum tíma, þannig sé jafnlík-
legt að ríkisstjórnin auki ríkisútgjöld þegar
engin þörf sé á því og öfugt. Því skipti
litlu hvort aukin ríkisútgjöld séu af hinu
góða eða ekki þegar efnahagslífið glímir
við kreppu. Þá má einnig benda á að Milt-
on Friedman hefur leitt rök að því að
kreppan á fjórða áratugnum hafi orðið
verri og lengri en ella vegna aðgerða eða
aðgerðaleysi bandaríska seðlabankans. Og
við þetta er að bæta að verndarstefna og
höft á milliríkjaviðskipti höfðu verulega
neikvæð áhrif á efnahagsmálin.
Framboðs-
sinnar
ÞAÐ MÁ SEGJA
að Keynes og fylgj-
endur hans séu eft-
irspumarsinnar,
þ.e. þeir leggja höf-
uðáherslu á heildar-
eftirspurn. Framboðssinnar nálgast vanda-
mál efnahagslífsins frá allt annarri hlið.
Þeir halda því fram að best sé að örva
efnahagslífið með því að lækka skatta.
Minni skattheimta eykur fjárfestingu og
hvetur atvinnurekendur til athafna og
launþega til vinnu. Þeir eiga það hins veg-
ar sameiginlegt með keynesistum að leggja
áherslu á hlutverk ríkisins í efnahagsmál-
um. Að þessu leyti era þeir ólíkir öðrum
frjálslyndum hagfræðingum, sem horfa
frekar á einstaklinginn og einstakar ein-
ingar efnahagslífsins.
Kenningar framboðssinna höfðu mikil
áhrif á stefnu Ronalds Reagans, fyrrver-
andi Bandaríkjaforseta, og róttækar
skattabreytingar árið 1981 voru byggðar
á þeim. Árthur Laffer, hagfræðingur, er
einn forsvarsmanna framboðssinna og við
hann er kennd svokölluð Laffer-kúrfa, sem
lýsir sambandi skatttekna ríkisins og
skattprósentu. Laffer hefur hins vegar
ekki tekist að svara þeirri spurningu
hversu hátt skatthlutfallið má vera.
Ný-klassískir hagfræðingar, eins og
Robert Lucas og Robert Barro, efast hins
vegar um ágæti ríkisins og hvaða áhrif
það getur haft á efnahagslífið. Þeir leggja
áherslu á að markaðurinn leysi vandamál-
in án íhlutana ríkisvaldsins, sem geri að-
eins illt verra. Einstaklingurinn er rökvís
og því geti ríkisvaldið ekki blekkt hann
með aðgerðum eins og Keynes lagði til.
Keynes byggði hugmyndir sínar, a.m.k.
að hluta til, á því að fólk væri fáfrótt um
efnahagsmál. Vegna þessa getur ríkisvald-
ið blekkt launþega, sem ekki era tilbúnir
til þess að samþykkja launalækkanir, með
því að auka ríkisútgjöld og verðbólgu.
Þetta þýðir að laun lækka að raungildi og
því aukist eftirspurn eftir vinnuafli, þar
sem það sé ódýrara en áður. Þessum rök-
um keynesista hafna ný-klassískir hag-
fræðingar og benda á að launþegar þurfi
ekki doktorspróf í hagfræði til þess að
skilja að meiri verðbólga rýrir kaupmátt.
Við íslendingar höfum séð þetta i hvert
sinn sem kjarasamningar era gerðir og
launahækkanir að engu gerðar með verð-
bólgu og/eða auknum sköttum.
Hér er ekki rúm til að gera grein fyrir
þeim fjölmörgu hugmyndum sem einkenna
hagfræðina síðustu ár. Hugmyndir keynes-
ista hafa þróast og breyst og oft er talað
um ný-keynesista og þar era Joseph E.
Stiglitz og Robert Solow framarlega í
flokki. Hugmyndir peningamagnssinna,
[monetarist], ættu margir að kannast við,
en Milton Friedman er einn þeirra. Pen-
ingamagnssinnar halda því fram að óstöð-
ugleiki efnahagslífsins sé fyrst og fremst
vegna óstöðuleika í peningakerfinu. Það
Adam Smith
John Meynard Keynes
var Karl Brunner sem fyrst notaði þetta
orð [monetarist] árið 1968, en hann ásamt
Milton Friedman hefur verið leiðandi með-
al þeirra hagfræðinga sem aðhyllast þessa
kenningu. Milton Friedman hefur lagt til
að framboð peninga verði takmarkað og
að það verði aðeins aukið um vissan hundr-
aðshluta á ári, til dæmis 3-5%. Hann hef-
ur að einhveiju leyti horfið frá þessum
hugmyndum og telur nú að líklega væri
best að frysta peningamagnið fyrir full
og allt. Og austurrísku hagfræðingarnir,
sem kannski era fámennastir, fyrir utan
marxista sem fæstir leggja nafn sitt við,
hafa haft mikil áhrif, ekki síst hvað varð-
ar ábendingar þeirra um hættuna af ríkis-
afskiptum.
Raunvís-
indi?
HAGFRÆÐINGAR
hafa einnig deilt um
það hvort hagfræð-
in sé raunvísindi
eða ekki. Hér verð-
ur ekki farið út
þær deilur, þó sá sem þetta ritar sé sann-
færður um að hagfræðin sé og verði aldr-
ei neitt annað en félagsvísindi. Samfélag
manna og hinn frjálsi hugur einstaklings-
ins er of flókin til að hægt sé að setja
hann inn í reiknilíkan og stærðfræðiregl-
ur. Hitt er víst að ákveðin „lögmál“ gilda
um efnahagslífið.
Hagfræðin snýst ekki síst um gildismat
viðkomandi, siðferði og hugsjónir. Eitt
mikilvægasta hlutverk hagfræðinga er
ekki að sitja við tölvu og semja forrit til
að spá fyrir um framtíðina heldur taka
þátt í umræðum, benda á leiðir og lausnir
— sannfæra aðra.
Ein ástæða þess að umræður um efna-
hagsmál hér á íslandi virðast oft rata í
ógöngur er sú að hagfræðimenntuðum
mönnum sem flestir eru frjálslyndir hefur
ekki tekist að tala skýrt og setja hlutina
í samhengi þannig að aðrir skilji. Þeir eru
of oft fastir í einhveijum talnarunum sem
fáir hafa áhuga á eða geta dregið ályktan-
ir af.
„Spádómar hafa
verið og verða
alltaf varasamir.
Þar skiptir engu
hvort um er að
ræða flókna út-
reikninga hag-
fræðinga eða lest-
ur í kaffibolla.
Austurrísku hag-
fræðingarnir hafa
alltaf verið mót-
fallnir spám af því
tagi sem hér er
rætt um.“