Morgunblaðið - 16.07.1989, Blaðsíða 20

Lengi vel voru samkomurnar í fyrstu
kennslustofu Háskólans og sóttu
þær oft á annað hundrað manns.
Upp úr miðjum sjöunda áratugnum
fer að dofna yfir aðsókninni og eru
skýringarnar vafalaust margar.
Sjónvarpið tók til starfa árið 1966
og framboð á fræðsluefni er margf-
alt meira nú en fyrir tuttugu árum.
A allra síðustu árum hefur aðsóknin
aukist aftur. Síðasta starfsár sóttu
fyrirlestrana t.d. að meðaltali tæp-
lega hundrað manns.
Allir félagar í Hinu íslenska nátt-
úrufræðifélagi eru jafnframt áskrif-
endur að tímaritinu Náttúrufræð-
ingnum. Upphaflega var ritið þó
ekki á vegum félagins. Þegar það
hóf göngu sína árið 1931 var það
gefið út af þeim Árna Friðrikssyni
fiskifræðingi og Guðmundi G. Bárð-
arsyni náttúrufræðingi. Guðmundur
ust til Náttúrufræðistofnunar. Fé-
lagið hefur einnig haft mikil áhrif
til styrktar náttúruvernd á íslandi.
Á aðalfundi félagsins árið 1932 var
stofnuð þriggja manna nefnd til að
„vinna saman með öðrum félögum
að náttúrufriðun“. Nefndin samdi
drög að frumvarpi um náttúruvernd
sem síðan var flutt á Alþingi af
Magnúsi Jónssyni prófessor. Ekki
fékkst þetta frumvarp þó samþykkt.
Á 60 ára afmæli félagsins árið
1949 hélt Sigurður Þórarinsson jarð-
fræðingur og þáverandi formaður,
erindi um náttúruvernd. Það var
endurflutt í útvarpi og vakti menn
mjög tii umhugsunar um þau mál.
I framhaldi af því var stofnuð þriggja
manna nefnd sem Sigurður átti sæti
í, til þess að vinna frumvarp til laga
um náttúruvernd. Með nokkrum
stjörnufræði. Greinar um náttúru
Islands eru jafnan fyrirferðarmestar.
Auk þess hefur félagið t.d. gefið út
veggspjöld með myndum af fuglum
og plöntum og nokkra bæklinga.
Nu er í undirbúningi veglegt rit um
náttúru Mývatnssveitar sem félagið
gefur út í tilefni af aldarafmælinu.
Eins og öll rit félagsins er það ætlað
almenningi en ekkert slík rit er nú
til á íslensku um lífríki og jarðfræði
Mývatnssveitar. Fréttabréf kemur
út reglulega. Fyrirlestrar eru haldn-
ir mánaðarlega yfir veturinn, alls 6
á ári. Á sumrum er efnt til ferða,
bæði dagsferða og lengri ferða. Af
þriggja til ijögurra daga ferðum sem
boðnar hafa verið síðastliðin ár, má
nefna ferðir í Öræfi, Þjórsárver.
Snæfellsnes, Látrabjarg/Barða-
strönd og nú í sumar, Mývatn og
Esjufjöll. Af dagsferðum má nefna
fuglaskoðunarferðir, grasaferðir,
gönguferðir til að skoða sjávarlíf í
Kollafirði. Aðrar ferðir tengjast
námskeiðum á vegum félagsins, t.d.
náttúruljósmyndun, greiningu mat-
sveppa og söfnun tejurta.
Núverandi stjórn félagsins skipa
Þóra Eilen Þórhallsdóttir formaður,
Hreggviður Norðdahl varaformaður,
Ingólfur Einarsson gjaldkeri, Björg
Þorleifsdóttir ritari og Sigurður S.
Snorrason meðstjórnandi.
Lokaorð
Eins og sagði í upphafi þessarar
greinar, var það aðalmarkmið með
stofnun Hins íslenska náttúrufræði-
félags fyrir eitt hundrað árum að
koma upp náttúrufræðisafni. Meira
en 60 ár eru liðin frá því félagið hóf
að safna í hússjóð og rúm 40 frá
eftir Þóru Ellen Þórhallsdóttur
í DAG, 16. júlí 1989, eru eitt hundrað ár liðin frá stofiiun Hins
íslenska náttúrufræðifélags. Það er því eitt elsta starfandi félag lands-
ins og langstærsta félag áhugamanna um náttúru íslands og náttúru-
fræði. Þótt félagið hafí lengst af verið fremur lítið og alla tíð fjár-
vana, á það að baki árangursríkt starf og saga þess sýnir hveiju
dugnaður og þrautseigja hugsjónamanna fær áorkað. Þegar á fyrstu
árum sínum kom félagið upp náttúrugripasafni sem það átti og rak
í nær 60 ár. Það hefúr lagt mikilsverðan skerf til íslenskra náttúruv-
ísinda og haft veruleg áhrif á þróun náttúruverndarmála. Síðast en
ekki síst hefúr Hið íslenska náttúrufræðifélag haft forgöngu um að
kynna og auka þekkingu almennings á náttúru landsins.
Stofhun félagsins
egar félagið var stofnað, voru
enn 20 ár í að Háskóli íslands yrði
til og á landinu voru aðeins starf-
andi þrír náttúrufræðingar, þeir
Þorvaldur Thoroddsen jarðfræðing-
ur, Stefán Stefánsson skólameistari
og Benedikt Gröndal skáld. Þeir sem
stóðu að stofnun félagsins höfðu
margir verið við narh i Kaupmanna-
höfn og hafa vafalaust sótt fyrir-
mynd að félaginu til svipaðra félaga
og náttúrugripasafna erlendis. Tölu-
verður áhugi virðist hafa verið fyrir
stofnun náttúrufræðifélags á þess-
um árum og hafði reyndar verið
stofnað íslenskt náttúrufræðifélag í
Kaupmannahöfn tveimur árum fyrr
eða árið 1887. Aðalhvatamenn að
stofnun þess félags voru Stefán Stef-
ánsson og Björn Bjarnason sýsiu-
maður og stofnandi Listasafns Is-
lands. Eftir að þeir fluttust heim
lognaðist starfsemi Kaupmanna-
hafnarfélagsins útaf, en Stefán hóf
fljótlega að beita sér fyrir stofnun
félags í Reykjavík. Hann átti sæti í
fyrstu stjóm þess en varð samt aldr-
ei formaður. Um það réð líklega
mestu að meirihluti félagsmanna var
búsettur í Reykjavík og þar var safn-
ið en Stefán bjó norður á Möðruvöll-
um.
Stofnfélagar Hins íslenska nátt-
úrufræðifélags voru 58 en strax eft-
ir fyrsta árið voru félagar orðnir
116. I stofnskrá félagsins má sjá
mörg kunnugleg nöfn, m.a. Magnús
Stephensen landshöfðingja, Þórarin
Þorláksson listmálara, Þórhall
Bjamason biskup, Shierbeck land-
lækni, Klemens Jónsson landritara,
Geir Zöega kaupmann og Helga
Fjeturss jarðfræðing. Fyrsta stjórnin
var skipuð þeim Benedikt Gröndal
skáldi, J. Jónassen landlækni, Ste-
fáni Stefánssyni skólameistara, Þor-
valdi Thoroddsen jarðfræðingi og
Bimi Jenssyni kennara. Starfsemin
gekk stundum brösulega fyrstu árin.
I fundargerðarbók frá þeim tíma
kvartar fyrsti formaðurinn, Benedikt
Gröndal, yfir slælegri mætingu fé-
laga á aðalfundi og treglegri inn-
.heimtu á félagsgjöldum. Félögum
ijölgaði hægt fyrstu áratugina. Á
25 ára afmæli félagsins eru þeir
orðnir 168 og skiptast svo sam-
kvæmt skýrslu Helga Jónssonar
gjaldkera: 102 embættismenn og
kandídatar, 30 verslunarmenn, 12
handverksmenn, 8 bændur, 5 kven-
menn, 5 ritstjórar, 4 stúdentar og 2
dyraverðir.
Náttúrugripasafnið
Aðaltilgangurinn rneð stofnun fé-
lagsins var, eins og sagði í 2. grein
laga þess, „sá að koma upp sem
fullkomnustu náttúmgripasafni á
íslandi sem sé eign féiagsins og
geymt í Reykjavík". Félagsmenn
hófust þegar handa um söfnun nátt-
úrugripa. Eftir tvö ár var kominn
vísir að safni og eru gefendur þá
alis taldir 40, bæði ísienskir og er-
lendir. Félagið hafði Iítil fjárráð til
að kaupa gripi en gefendur skiptu
stundum tugum árlega. Einnig fékk
það eintök í skiptum og var í sam-
bandi við menn víða um land, t.d.
sjómenn, um að senda félaginu sjald-
séð dýr. Sex árum eftir stofnun fé-
lagsins var safnið fyrst opnað al-
menningi, þá í eina klukkustund á
hveijum sunnudegi. Meðan félagið
rak safnið, var aðsókn að því alltaf
góð, oftast um 8-9.000 manns á ári
þótt opnunartíminn væri stuttur.
Tekjur voru eingöngu af árgjöldum
því að ekki var heimtur aðgangseyr-
ir í safnið, auk þess sem ríkið styrkti
félagið nokkuð. Útgjöld voru kostn-
aður og rekstur safnsins; húsaleiga,
uppsetning náttúrugripa og innrétt-
inga og svo laun safnvarða sem
lengst af voru mjög lítil.
Sá sem lengst og best hlúði að
safninu var Bjarni Sæmundsson
fiskifræðingur. Var safnið að miklu
leyti hans verk, auk þess sem hann
var formaður félagsins í 35 ár. Nátt-
úrugripasafn félagsins var gott safn
á þeirra tíma mælikvarða og er með
ólíkindum að svo litlu og fátæku
félagi skyidi takast að koma upp
slíku safni og reka það með myndar-
brag í meira en hálfa öld. Safnið var
hins vegar lengst af í húsnæðishraki
og félagið hafði ekkert bolmagn til
að reisa því hús.
Árið 1947 var safnið gefið ríkinu
með því skilyrði að byggt yrði yfir
það. Ákveðið var að safnahúsið yrði
á lóð Háskóla íslands og tengt hon-
um. Ti! þess að fá fé til byggingar-
innar, var lögum um happdrætti
Háskólans breytt og stóðu vonir
manna til að upp úr 1950 yri hafist
handa. Árið 1951, fyrir 38 árum,
var Náttúrugripasafn íslands, sem
nú er Náttúrufræðistofnun íslands,
stofnað en ekki bólaði á bygging-
unni. Árið 1960 missti safnið sýning-
araðstöðuna í húsi Landsbókasafns-
ins við Hverfisgötu en þar hafði
safnið verið fra'1908. Eftir það var
safnið lokað í nær 7 ár en loks opn-
að í bráðabirgðahúsnæði þar sem
það er reyndar enn. í húsinu við
Hlemm er safninu alltof þröngur
stakkur skorinn, auk þess sem hús-
næðið hentar ekki sem sýningarsal-
ur. Þrátt fyrir áhuga margra hefur
ekki enn verið byggt yfir safnið en
vonandi verður hafist handa um það
verk nú í ár þegar Hið íslenska nátt-
úrufélag og safn þess eiga eitt
hundrað ára afmæli.
Önnur starfsemi félagsins
Fyrstu áratugina var vettvangur
félagsins bundinn við safnið en
smám saman varð starfsemin fjöl-
breyttari. Árið 1923 gekkst félagið
í fyrsta sinn fyrir fræðslusamkomu.
Dagsetningin kemur á óvart en er-
indið var haldið milli jóla og nýárs
(29. desember). Þar taíaði Helgi
Jónsson grasafræðingur um nýjung-
ar í íslenskri þörungafræði og Bjami
Sæmundsson sagði frá sædjöflinum.
Síðan hafa slík fræðsluerindi verið
fastur þáttur í starfsemi félagsins.
Síðan hafa slík fræðsluerindi verið
fastur þáttur í starfsemi félagsins.
Stefán
Stefánsson
skólameistari
og aðalhvatamaður að
stofnun félagsins.
lést tveimui’ árum síðar og hélt Arni
þá útgáfunni einn áfram um hríð
en félagið keypti ritið árið 1941. Þá
gaf félagið út Flóru íslands og
styrkti útgáfu ýmissa annarra rita,
t.d. rita Vísindafélags íslendinga.
f byijun fimmta áratugarins hóf
félagið að efna til fræðsluferða á
sumrum. Fyrst í stað voru þetta ein-
göngu dagsferðir en síðar skapaðist
sú hefð að fara í eina lengri ferð á
sumri og er hún alltaf kölluð „langa
ferðin". Langa ferðin hefur jafnan
verið fjölsótt og reynt að vanda til
hennar eftir föngum en aðalsmerki
ferða Hins íslenska náttúrufræðifé-
lags hefur alltaf verið góð leiðsögn
staðkunnugra náttúrufræðinga.
Félagið hefur komið víðar við á
ferli sínum. Frá árinu 1932 stóð það
fyrir umfangsmiklum fuglamerking-
um víðs vegar um land og hafði
umsjón með þeim þar til þær færð-
Bjarni
Sæmundsson,
formaður félagsins
í 35 ár.
breytingum fékkst frumvarpið sam-
þykkt og tóku fyrstu náttúruvernd-
arlögin gildi árið' 1956.
Á árunum fyrir 1970 var starf-
andi náttúruverndarnefnd innan fé-
lagsins. Þessi nefnd beitti sér fyrir
ýmsum málum og má m.a. rekja
stofnun landgræðslu- og náttúru-
vemdarsamtakanna Landverndar
beint til atbeina hennar og Æsku-
lýðssambands Islands.
Nú eru félagar í Hinu íslenska
náttúrufræðifélagi og kaupendur að
Náttúrufræðingnum um 2.000 tals-
ins. Starfsemi félagsins er fjöibreytt-
ari en áður þótt enn sem fyrr treysti
félagið á áhugamenn og mestöll
vinna fyrir það sé ólaunuð. Tímari-
tið Náttúrufræðingurinn kemur út
fjórum sinnum á ári og flytur fjöl-
breytt efni um náttúrufræði;
líffræði, jarðfræði, eðlisfræði og
Mynd úr Náttúrugripasafhinu við
Hverfisgötu (tekin fyrir 1914).
því að félagið gaf ríkinu safnið og
hússjóðinn. Enn hefur ekki /erið
byggt yfir safnið og nú er illa að
því búið í þröngu húsnæði. Margt
hefur breyst frá því að frumkvöðlar
félagsins hófu að safna steinum,
dýrum og jurtum úr íslenskri nátt-
úru. Nútíma náttúrufræðihús em
ekki eingöngu safn dauðra hluta
heldur leitast þau við að sýna náttúr-
una sem lifandi og síbreytilega. Þau
rúma ekki aðeins dýr, jurtir og steina
heldur einnig manninn sjálfan og
samskipti hans við náttúruna, og
aðrar greinar raunvísinda og tækni;
efnafræði, eðlisfræði og stjörnu-
fræði. Þau eru staður sem börn og
fullorðnir sækja sér til ævarandi
ánægju og fróðleiks. Núverandi
menntamálaráðherra hefur lýst
áhuga sínum á að gera átak í bygg-
ingu náttúrufræðihúss og skipað
nefnd sem leitar nú samvinnu við
aðila sem tengst gætu málinu. Já-
kvæðar undirtektir hafa einnig bo-
rist frá Reykjavíkurborg. Hið
íslenska náttúrufræðifélag nvetur
ríki, Reykjavíkurborg og stofnanir
og fyrirtæki sem tengjast náttúru-
fræðum að taka nú höndum saman
um byggingu veglegs náttúrufræði-
húss.
Höfundur er formaður Hins
íslenska náttúrufræðifclags.
20____,________MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 1989 _
AÐ SÝNA NÁTTÚRUNA
SEM UFANDI
OG SÍBREYTILEGA
/