Morgunblaðið - 05.11.1989, Blaðsíða 17

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. NOVEMBER 1989
4fzm • | jn p <m
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAOUR 5. NÓVEMBER 1989
17
Jltofgtiiifytofrife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Kommúnistar í
A-Þýzkalandi
á undanhaldi
Kommúnistar í A-Þýzkalandi
eru á hröðu undanhaldi.
Fyrstu viðbrögð þeirra við stöðug-
um straumi flóttamanna frá
landinu til V-Þýzkalands um Ung-
veijaland og Tékkóslóvakíu voru
þau að loka landinu og gefa til
kynna að engar breytingar yrðu
á stjórnarháttum. Síðan hafa þeir
neyðst til þess að fallast á brott-
flutning fólks til V-Þýzkalands,
Honecker var settur af og nú til-
kynnir nýr leiðtogi kommúnista-
flokksins í A-Þýzkalandi miklar
breytingar í æðstu forystu komm-
únistaflokksins.
Öll er þessi þróun í A-Evrópu
með ólíkindum fyrir þá, sem hafa
fylgzt með atburðarás þar undan-
farna áratugi. Sú var tíðin, að
kommúnistar í A-Þýzkalandi gátu
leyft sér að láta rússneska skrið-
dreka drepa saklaust fólk á götum
A-Berlínar. Sú var tíðin, að þeir
gátu leyft sér að byggja Berlín-
armúrinn og skjóta á alla þá, sem
reyndu að flýja yfir múrinn. Sú
var tíðin, að veldi þeirra í A-
Þýzkalandi virtist óhagganlegt,
þótt á ýmsu gengi í Póllandi,
Tékkóslóvakíu og Ungvéíjalandi.
Nú er þetta allt breytt. Nú er
augljóst, að veldi kommúnista-
flokksins í A-Þýzkalandi er að
hrynja eins og spilaborg. Ráða-
menn þar geta ekkert annað gert
en að láta undan kröfum almenn-
ings í landinu og hafa ekki við
vegna þess, að kröfumar um
breytta stjórnarhætti verða stöð-
ugt háværari. Eins og framvinda
mála er nú í A-Þýzkalandi er alls
ekki fráleitt að ætla, að svipaðir
atburðir geti gerzt þar á næstu
misserum og orðið hafa í Póllandi
og Ungvetjalandi að undanförnu,
að aðrir en kommúnistar komist
til verulegra áhrifa í þessum lönd-
um. Slík þróun í A-Þýzkalandi
getur hins vegar haft mun víðtæk-
ari áhrif í Evrópu vegna hinnar
sérstöku stöðu þýzku ríkjanna.
Ungveijar rifu niður gaddavírs-
girðingar. Það er alls ekki fráleitt
að ætla, að Berlínarmúrinn verði
brotinn niður fyrr en varir. Enn
er tiltölulega rólegt í Tékkósló-
vakíu en þess er áreiðanlega ekki
langt að bíða, að breytingar gangi
í garð þar líka. Kommúnistar í
Tékkóslóvakíu munu ekki getá
haldið óbreyttu ástandi öllu lengur
eftir það, sem gerzt hefur í lönd-
unum í kringum þá.
Við erum vitni að einhveijum
sögulegustu atburðum okkar
samtíma. Þeir, sem komnir eru
yfir miðjan aldur hafa í raun aldr-
ei trúað því, að það, sem nú er
að gerast í A-Evrópulöndunum,
ætti eftir að gerast í þeirra lífi.
Veldi kommúnismans í þessum
löndum er að hrynja. Það þýðir
hins vegar ekki, að herveldi
kommúnismans í Sovétríkjunum
sé hrunið, þvert á móti. Það er
enn öflugt og getur átt eftir að
styrkjast enn meir í framtíðinni,
ef Sovétmönnum tekst að ná tök-
um á þeim efnahagsvanda, sem
þeir eru nú að glíma við.
En þrátt fyrir þá staðreynd,
sem við megum aldrei gleyma
hljótum við að fagna mjög þeim
breytingum, sem standa yfir í
þessum löndum. Þær kalla á
breyttan hugsunarhátt og afstöðu
okkar Vesturlandabúa. Það er
auðvelt að sitja fastur í hugsunar-
hætti fyrri tíma. Það er erfiðara
að takast á við það verkefni að
færa samskiptin við gömlu Mið-
Evrópuríkin í nýjan farveg. En
það er skemmtilegt viðfangsefni.
ÞAÐ ER ÁKAF-
• lega margt í nú-
tímanum sem minnir á
orð höfuðsmannsins í
Föðurnum þegar hann
segir við dóttur sína,
Ég er mannæta og ég
ætla að éta þig! Samskipti einstakl-
inga og þjóða eni oft með þessum
hætti, þótt tíminn hafi úrelt margt
í þessu fræga leikriti Strindbergs.
Annar þáttur Föðurins er í fullu
gildi og mikilvægur dramatískur
skáldskapur. Þar segir höfuðsinað-
urinn enn og nú við útsmogna konu
sína, Láru, Þú gazt rétt mér hráa
kartöflu og talið mér trú um að hún
væri plóma(!)
Þetta er sígild lýsing á því sem
margir hafa kynnzt í einhverri mynd,
ekki einungis í hjónaböndum, heldur
miklu fremur í öðrum mannlegum
samskiptum, og þá ekki sízt í stjórn-
málum. Það er alltaf verið að rétta
okkur hráar kartöflur og fullyrða
að þær séu plómur.
I biflíunni er talað um steina fyr-
ir brauð, það er sama hugsunin.
Þær era orðnar óendanlega marg-
ar þessar hráu kartöflur sem fólk
tekur úr hendi stjórnmálamanna.
Einræðið í heild sinni er slík kart-
afla, illa spíruð úr raka og myrkri.
Lýðræðið nær plómunni.
Við þekkjum þessar kartöflur
einnig í listinni. Þær gera mikla
kröfu til athygli. Og fólk hefur lítinn
sem engan viðnámsþrótt.
6AUDEN SAGÐI í FRÆGU
• kvæði um ísland að það væri
ekki gróft og óheflað — ekki enn!
Við skulum halda í það hálmstrá.
Kannski er það jafnsterkt og hvann-
njólinn sem bjargaði Þorgeiri Há-
varssyni í Þorgeirstó, þar sem hann
hélt í hann dauðahaldi yfir sextugu
dýpi.
Kannski ekki.
Það er ekki alveg víst við höfum
Þormóð til að kippa okkur uppá
brúnina.
Þorgeir var ólífhræddur, segir
sagan. Víð eigurn að
vera þó nokkuð ugg-
andi.
En hann var drep-
inn og hausnum þann-
ig fyrir komið að hetj-
an gengi ekki aftur.
71 JANÚAR OG FEBRÚAR
• 1987 skrifaði ég í menningar-
blað Morgunblaðsins greinaflokkinn
Bréf til vinar og fjallaði nokkuð um
reynslu mína á löngum blaðamanns-
ferli. Þessar greinar voru einskbnar
framhald af bréfum sem ég hafði
skrifað Herdísi Þorgeirsdóttur í
Heimsmynd, að ósk hennar. í einni
þessara Morgunblaðsgreina kemst
ég svo að orði að samkeppni í stjórn-
málum geri engan að betra manni.
Og það er kannski ekkert undar-
legt. Þetta er samkeppni forgengi-
leikans. Hann kallar á hégóma og
tildur. Hann hegðar sér oft ósæmi-
lega.'Hann leitar síns eigip. Hann
er sjaldnast langlyndur. Hann er
einstaklega öfundsjúkur og rauþ-
samur. Steinn afgreiddi allt þetta í
einni setningu, 0, þú skrínlagða
heimska og skrautklædda smán...
Samt eru stjórnmálamenn stund-
um merkilegt fólk. En sumir yfir-
borðslegir páfagaukar eða kotroskn-
ir þúfutittlingar, einsog þeir blasa
við í fjölmiðlunum sem eru sérfræð-
ingar í hráum kartöflum. Slíkir fogl-
ar eru einnig ailaðsópsmiklir í listum.
Þess vegna hefur mér ávallt þótt
því meira til Haydns koma sem ég
hef kynnzt honum og verkum haruf
betur. Hann var afkastamikill snill-
ingur einsog Mozart og kannski ein-
mitt þess vegna hafði hann efni á
að segja um þennan yngra starfs-
bróður sinn, að hann væri mestur
tónskálda. Svona komast öryggis-
lausir aukvisar aldrei að orði; ein-
ungis þeir sem þurfa ekki að oln-
boga sig áfram; og trúa á verk sín
og náðargáfu. Hinir ruglast á 5.
serenöðunni og venjulegum hávaða.
En serenaða forgengileikans er ekki
til.
Haydn er sjaldséður fugi; ólíkur
Rousseau og Ibsen sem misnotuðu
vini sína og nærðust á aumkunar-
verðu vanþakklæti, ef marka má
Intellectuals eftir Paul Johnson.
Kannski þeir hafi trúað meir á þjóð-
félagsbrasið en skáldskapinn. Samt
mun snilli þeirra lifa í listinni. Hitt
hverfur og gleymist einsog forgengi-
leikinn.
8ÞEGAR VIÐ HUGSUM UM
• hráu kartöflurnar er ástæða til
að þakka fyrir það skuli ekki vera
til sjónvaipssamtöl við helgimyndir
og heilaga menn einsog Jónas Hall-
grímsson; t.a.m. karpandi um Tristr-
ansrímur; eða alþingismenn sem
„sitja á hrosshaus tveir og tveir.“
Þetta orti hann í Soro á Sjálandi þar
sem hann dvaldist í góðu yfirlæti
hjá Steenstrup vini sínum, niður-
sokkinn í rannsóknir á náttúru ís-
lands, en þó öðrum þræði með hug-
ann við þjóðfélagsbaráttuna og lízt
ekki almennilega á Alþingi. Þetta
er annar tónn en í Gunnarshólma
sem er sprottinn úr fögnuði nýrra
kynna þegar Jónas hverfur til ís-
lands 1837, eða sex árum áður, og
dvelst um stund á söguslóðum Njálu
sem hann les þar syðra „til að búa
mig undir alþingiskomuna" einsog
hann segir í bréfi til Konráðs Gísla-
sonar, dags. 8. ág.
Um þetta hef ég fjallað í Njálu í
íslenzkum skáldskap og vísa til þess.
Eða þá Jón Sigurðsson(I)
Hvernig ætli við hefðum litið á
forsetann, ef við hefðum átt sjón-
varpsmyndir af honum kaipandi um
fjárkláðann? Þá væri enginn Jón
forseti.
Það er svosem í Iagi að hafa þessa
karla í Hljómskálagarðinum og á
Austurvelli. En þeir lifa ekki þar,
heldur í verkum sínum. Þangað
sækjum við innblásturinn. Og í stytt-
urnar; einungis ef þær eru listaverk.
M.
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
Fyrir tæpum hálf-
um • mánuði spmttu að
nýju upp umræður um
endurvinnslustöð kjarn-
orkuúrgangs í Dounreay
nyrst á Skotlandi við
Pentlandsfjörðinn. Um-
ræðurnar nú eiga rætur að rekja til þess
að Skotlandsmálaráðherrann í ríkisstjórn
Margaret Thatcher, Malcolm Rifkind,
ákvað að heimila byggingu evrópskrar
endurvinnslustöðvar á kjarnorkuúrgangi
þarna svo framarlega sem samkomulag
tækist um það í samningum kjarnorkuráð-
anna í Bretlandi, Frakklandi og Vestur-
Þýskalandi. Gerir þessi ákvörðun Bretum
kleift að ganga til slíkra samninga á jafn-
réttisgmndvelli. Í breska blaðinu The
Guardian föstudaginn 27. október sl. segir
að evrópsku kjamorkuveldin sem á árinu
1984 hafi rætt um nokkrar endurvinnslu-
stöðvar á kjamorkuúrgangi telji að þau
geti nú aðeins ráðið við eina slíka stöð og
verði hún reist á fyrstu ámm næstu aldar
og geti aldrei orðið arðbær. Verði ráðist
í smíði hennar muni Frakkland verða fyrir
valinu en það sé eina landið þar sem menn
hafi enn áhuga á slíkum stöðvum þrátt
fyrir tæknilega erfiðleika og vaxandi
áhyggjur almennings.
Allt á þetta eftir að koma í ljós en íslend-
ingar hafa eins og aðrar þjóðir sem eiga
land að Norður-Atlantshafi verið gagnrýn-
ir á hugmyndir um að stækka kjamorku-
verið og endurvinnslustöðina í Dounreay.
í desember 1986 gáfu Geislavarnir ríkis-
ins, Hafrannsóknastofnun, Siglingamála-
stofnun ríkisins og Magnús Magnússon
prófessor út greinargerð um stöðina og
stækkun hennar. Þar segir svo í útdrætti:
„Áætlanir eru um að reisa stóra endur-
vinnslustöð fyrir brennsluefni kjamofna í
Dounreay á norðurströnd Skotlands við
Pentlandsfjörð. Afköst stöðvarinnar mun
verða 60-80 tonn á ári af brennsluefni.
í dag er rekin kjamorkustöð í Dounreay
með þrenns konar starfsemi:
1. Raforkuframleiðsla í kjamofni með
hröðum nifteindum (Fast Reactor) (250
MW) (e).
2. Endurvinnslustöð með hámarksafköst
4 toiyi á ári af brennsluefni kjarnofna og
3. Kjarnorkutilraunastöð breska flotans,
þar sem gerðar eru prófanir með kjarn-
orkuknúnar vélar.
Hinni nýju endui'vinnslustöð er ætlað
að endui'vinna brennsluefni kjarnofna frá
Frakklandi, Vestur-Þýskalandi, Ítalíu og
Belgíu auk Bretlands.
Er fyrirhugað að flytja efnið sjóleið og
landleið til endurvinnslustöðvarinnar en
flugleið, sjóleið og landleið ti! baka.
Nokkur ríki hafa þegar lýst opinberlega
áhyggjum sínum yfir aukinni hættu á
mengun hafsins vegna þessara áforma.
Nýlega er lokið opinberri rannsókn
(Public Inquiry), sem fram fór í Skotlandi
vegna þessa máls. Von er á skýrslum um
þá rannsókn í byijun næsta árs.
Vegna ríkjandi hafstrauma munu
geislavirk efni sem losuð verða í sjó frá
stöðinni berast á hafsvæðið umhverfis ís-
land, m.a. fiskislóðina milli Jan Mayen og
íslands.
Má ætla að það taki geislavirk efni frá
Dounreay fjögur til sex ár að berast þang-
að.
Líklegt er, að vegna þynningar í hafinu
muni styrkur geislavirkra efna á hafsvæð-
inu umhverfis ísland, er þau berast hing-
að, vera um einn þúsundasti af styrk efn-
anna í sjó við Dounreay.
Mat á geislunaráhrifum eðlilegrar og
áfallalausrar vinnslu á Iífríki hafsins hér
við land bendir til þess, að áhrifin verði
óveruleg. Engu að síður verður að telja
þessi áhrif óæskileg og íslendingum í hag
að tekið verði fyrir þessa losun í hafið.
Bygging endurvinnslustöðvar í Doun-
reay mun auka mengunarhættu fyrir
Norður-Atlantshaf ekki hvað síst af völd-
um slysa, sem orðið geta bæði við flutning
á geislavirkum efnum með skipum á erfið-
um siglingaleiðum og vegna óhappa sem
ekki er hægt að útiloka að geti orðið í
endurvinnslustöðinni. Staðsetning stöðvar-
innar í Dounreay orkar rnjög tvímælis.
Mengun og mengunarhætta frá væntan-
legri stöð í Dounreay snertir frekar hags-
muni ríkja sem Hafa ekki beinan hag af
vinnslunni en hagsmuni þeirra ríkja sem
að byggingu stöðvarinnar munu standa.“
Mótmæli ís-
HINN 8. FEBRÚ-
ar 1988 samþykkti
Alþingi samhljóða
lendinga eftirfarandi þings-
ályktun um mótmæli gegn stækkun endur-
vinnslustoðvar í Dounreay fyrir úrgang frá
kjamorkuverum:
„Alþingi ályktar að mótmæla stækkun
endurvinnslustöðvar fyrir úrgang frá
kjarnorkuverum í Dounreay í Skotlandi
og felur ríkisstjórninni að vinna áfram að
þessum áformum."
í umræðum um þessa tillögu sagði Frið-
rik Sophusson, þáverandi iðnaðarráðherra,
meðal annars:
„Þannig er mál með vexti að fyrir
skömmu átti ég tal við orkuráðherra Bret-
lands, Cecil Parkinson, og lýsti þá áhyggj-
um íslenskra stjómvalda vegna stækkunar
endurvinnslustöðvarinnar í Dounreay og
reyndar einnig vegna uppbyggingar kjam-
orkuraforkiivera í Bretlandi. Núna um
þetta leyti er verið að opna nýja stöð ná-
lægt Edinborg og lítið lát virðist vera á
því að Bretar munu framleiða raforku í
kjamorkuverum þótt segja megi að Frakk-
ar séu kannski ennþá harðari í hom að
taka, ef svo má að orði komast, því að
andstaða í Frakklandi virðist vera mun
minni en f Bretlandi gegn kjarnorkuverun-
um.
Það er kannski athyglisvert vegna þess
fréttaflutnings sem kemur hingað til ís-
lands að átta sig á því að norður í Skot-
landi virðist vera mun minni andstaða
gegn kjamorkuverunum en í Englandi og
gagnrýnin virðist vera meiri eftir því sem
sunnar dregur í landinu."
Friðrik Sophusson sagði að í viðræðum
sínum við Parkinson hefði hann minnt á
að íslendingar hefðu haft forgöngu um
það undir forystu Matthíasar Bjarnasonar
þáverandi samgönguráðherra að ræða
málið á vettvangi Parísarsamningsins um
varnir gegn mengun sjávar frá landsstöðv-
um. Var það Siglingamálastofnun ríkisins
sem beitti sér fyrir þessu og var tilgangur-
inn að reyna til þrautar að hafa áhrif á
endanlega staðsetningu nýrrar endur-
vinnslustöðvar. Á ársfundi samningsaðila
1.-3. júní 1987 var, að frumkvæði Islend-
inga, samþykkt ályktun um mengunar-
vamir við nýjar endurvinnslustöðvar fyrir
brennsluefni kjarnofna.
í febrúar 1987 samþykktu umhverfis-
málaráðherrar Norðurlanda á fundi sínum
í Finnlandi að lýsa áhyggjum sínum við
bresk stjómvöld vegna staðsetningar end-
urvinnslustöðvar í Dounreay. í ályktun
fundarins var einnig tekið fram, að stöðin
gæti ógnað fiskimiðum Noregs, íslands
og Færeyja. Þessi ályktun var send þáver-
andi umhverfismálaráherra Breta, Nicolas
Ridley. Fulltrúi íslands á fyrrgreindum
fundi var Ragnhildur Helgadóttir þáver-
andi heilbrigðismálaráðherra og á þingi
Norðurlandaráðs 1987 kom það einnig í
hennar hlut að svara fyrirspurnum um
Dounreay fyrir hönd umhverfismálaráð-
herra. í þingræðu 3. nóvember 1987 sagði
Ragnhildur Helgadóttir að það hafi verið
mikill alvöruþungi í þessum formlegu mót-
mælum umhverfismálaráðherra Norður-
landanna sem samþykkt voru á fundi
þeirra í Finnlandi.
Ástæða er t.il þess að riija þetta allt upp
nú þegar íslenskir ráðherrar mótmæla í
tilefni af því að Skotlandsmálaráðherrann
hefur veitt það leyfi sem áður er getið
varðandi framtíð Dounreay. Síðast á
þriðjudag ræddi Jón Baldvin Hannibalsson
utanríkisráðherra þetta mál við Douglas
Hurd, utanríkisráðherra Breta, sem stað-
festi að Bretum væri vel kunnugt um sjón-
armið og áhyggjur íslendinga og sagði
mál þetta enn eiga langt í land.
Þegar rætt er um kjamorkuver og
mengun nú á tímum togast á í hugum
margra óttinn við úrgangsefnin og sú stað-
reynd að kjarnorkuverin valda mun minni
skaða á ósonlaginu en aðrir orkugjafar.
REYKJAVTKURBRÉF
Laugardagur 4. nóvember
Þjóðarbókhlaðan.
Þegar þetta er haft í huga og ótti margra
við kjamorkuverin ættum við sem ráðum
yfir hreinum orkugjöfum í vatnsföllum og
hveram að hafa sérstakt aðdráttarafl fyrir
umhverfissinnaðá orkuneytendur og er
rétt að minnast þess að í ferð sinni til
Englands og Skotlands 1987 ræddi Friðrik
Sophusson við ráðamenn í Bretlandi um
flutning á raforku frá Islandi þangað og
má sá þráður ekki slitna.
Hinn 5. febrúar 1988 birtist í Morgun-
blaðinu viðtal við Jóhannes Vigfússon eðl-
isfræðing sem starfar hjá Kjarnorkueftir-
litsstofnun svissneska ríkisins. Hann sagði
meðal annars:
„Afstaða mín til kjamorku hefur ávallt
verið blendin. Ég óttast kjamorkuslys ekki
svo mjög, þrátt fyrir Tsjemobyl. Það er
vitað hvaða hætta stafar af kjarnorkuver-
um og það er leysanlegur vandi að veijast
henni, eins og til dæmis er gert með því
að byggja hjúpa yfir verin svo geislavirk
efni berist ekki út í umhverfið þótt slys
eigi sér stað. En ég hef alltaf álitið að það
væri ekki fundin nein endanleg lausn á
úrgangsvandanum og ég er enn á þeirri
skoðun. Það á eftir að sannfæra mig um
að staður finnist þar sem hægt er að geyma
hágeislavirkan úrgang í eina til tvær millj-
ónir ára án þess að hann komist út í
umhverfið.“
Það er þessi ótti við kjarnorkuúrganginn
sem sækir að mörgum og ekki síst þjóð
sem á allt sitt undir hreinu og ómenguðu
umhverfi eins og við íslendingar. Við hljót-
um því að standa fast gegn öllum áformum
sem við teljum að geti ógnað þessu um-
hverfi og ekki síst hafinu í kringum landið.
Raunasaga
Þjóðarbók-
hlöðu
í ÞÆTTINUM UM
daginn og veginn í
útvarpinu sl. mánu-
dagskvöld ræddi
Reynir Axelsson
stærðfræðingur um
þau áform Ólafs Ragnars Grímssonar fjár-
málaráðherra að ganga á fé Háskóla Is-
lands í því skyni að fjármagna smíði Þjóð-
arbpkhlöðunnar. Af því tilefni rakti Reyn-
ir i-aunalegá byggingarsögu Þjóðarbók-
hlöðunnar og sagði meðal annars:
„Nú hefur íslenska ríkið ekki verið sér-
lega athafnasamt við að reisa fagrar bygg-
ingar ... það lætur að vísu byggja ósköp-
in öll — skóla, sjúkrahús, hafnir, íþrótta-
mannvirki, skrifstofuhúsnæði fyrir ýmsa
starfsemi — en það hefur lítið hirt um að
láta reisa hús af því tagi sem setja svip á
borgir. Kannski er það einkum þess vegna
sem Reykjavík líkist fremur smábæ en
höfuðborg. Það blasir við öllum sem sjá
vilja að á síðustu árum hefur Reykjavíkur-
borg tekið allt frumkvæði af ríkisvaldinu
í þessum efnum. Meðan Reykjavíkurborg
reísir nýtt Borgarleikhús lætur ríkið Þjóð-
leikhús og Þjóðminjasafn grotna niður
áratug eftir áratug, vegna þess að það
getur ekki séð af fé í nauðsynlegasta við-
hald húsanna. Meðan Reykjavíkurborg
reisir nýtt ráðhús getur Alþingi ekki einu
sinni komið sér saman um að byggja yfir
sjálft sig, og virðist nú einna helst ætla
að koma sér fyrir á hóteli. Stjómarráðinu
er dreift í meira og minna sviplaust skrif-
stofuhúsnæði. Ekki er byggt yfir Hæsta-
rétt. Á síðustu áratugum hefur ríkið ekki
reynt að byggja nema eitt hús í höfuð-
borginni sem einhver bragur er að. Það
er Þjóðarbókhlaðan, og er af henni löng
sorgarsaga.
Þótt flestir þekki þessa sögu gefa ný-
liðnir atburðir ástæðu til að rifja hana upp
enn einu sinni, en ég ætla að láta nægja
að stikla á stóra. Árið 1957 samþykkti
Alþingi að koma Landsbókasafni og Há-
skólabókasafni fyrir undir einu þaki. Á
150 ára afmæli Landsbókasafnsins árið
1968 var gert kunnugt að reist skyldi
bókasafnshús við Birkimel og Hringbraut.
Hinn 30. apríl 1970 samþykkti Alþingi
þingsályktunartillögu um „að í tilefni af
1100 ára afmæli íslandsbyggðar 1974
skuli reist Þjóðarbókhlaða, er rúmi Lands-
bókasafn og Háskólabókasafn." Árið 1973
var gerð kostnaðar- og framkvæmdaáætl-
un sem gerði ráð fyrir að húsið yrði tekið
í notkun árið 1977. Afmælisárið 1974 leið
án þess að hafist væri handa við bygging-
una. Það var ekki fyrr en í janúar 1978
að fyrsta skóflustungan var tekin að hús-
inu. Síðan hefur áætlun tekið við af áætl-
un, en engin þeirra hefur staðist. Nú, 15
áram eftir 1100 ára afmæli íslandsbyggð-
ar, er ennþá alveg óljóst hvenær verkinu
verður lokið. Ástæðan er flestum kunnug:
Þótt Alþingi hafi fyrir meira en 19 árum
lofað þjóðinni þessari veglegu afmælisgjöf
hefur það ekki tímt að láta nægilegt fé
af hendi rakna til að standa við loforðið.
Pjármögnunarsaga Þjóðarbókhlöðunnar er
hneyksli á hneyksli ofan. 12 árum eftir
afmælið, þegar verkið hafði dregist og
dregist vegna fjárskorts, virðist Alþingi
hafa rankað eitthvað við sér. Ekki treysti
það sér þó til að hraða byggingunni með
því að veita fé af venjulegum tekjustofn-
um, heldur samþykkti það lög vorið 1986
um sérstakan eignaskattsauka. Skyldi
bæta 0,25% skatti á eignaskattsstofn
landsmanna árið 1987, 1988 og 1989 og
þær tekjur sem þannig fengjust renna
óskiptar til byggingar Þjóðarbókhlöðu.
Þessi lög hafa svo verið þverbrotin aftur
og aftur. Tekjur af eignaskattsaukanum
árið 1987 vora rúmar 177 milljónir króna;
af þeim var 74 milljónum varið til bók-
hlöðunnar, en 103 milljónum var stungið
undir stól. Árið 1988 vora tekjurnar 230
milljónir króna, af þeim fóru nú aðeins
50 milljónir — ég endurtek, 50 milljónir —
til bókhlöðunnar, en 180 milljónir vora
notaðar í annað. Árið 1989 er áætlað að
tekjumar verði 284,5 milljónir króna, og
reiknað er með að 110 milljónum verði
varið til bókhlöðunnar, en 174,5 milljónir
fara í annað.
Á síðustu árum hefur það öðru hvoru
heyrst að alþingismenn hafi sumir hveijir
áhyggjur af þverrandi virðingu Alþingis
meðal þjóðarinnar. En hvernig getur Al-
þingi vænst minnstu virðingar þegar það
ber ekki meiri virðingu fyrir sjálfu sér en
svo að það brýtur aftur og aftur þau lög
sem það setur? Engin loforð virðast því
heilög, engin lög virðast nógu friðhelg til
að ekki megi víkja þeim við eftir duttl-
ungum ríkisstjóma og ráðherra hveiju
sinni.“
Síðan rifjar Reynir það upp að í fjárlaga-
frumvarpi fyrir árið 1990 komi fram að
ríkisvaldið ætli að gefast upp við afmælis-
gjöfina og láta annan borga hana, og þá
þann sem síst skyldi, Háskóla íslands.
REYNIR AXELS-
son lauk erindi sínu
um daginn og veg-
leysi fyrir inn með þessum
orðum:
„Hin margum-
talaða kreppa í efnahagsmálum er hégóm-
leg og raunar ekki nema afleiðing af miklu
alvarlegri kreppu í íslenskum stjórnmálum.
Og sú kreppa felst í því að ráðamenn telja
sig hafna yfir öll lög og allar reglur. Hugs-
un ráðherra virðist vera sú að lögum megi
alltaf breyta þegar þau era ekki í sam-
ræmi við það sem þeim dettur í hug, og
Alþingi snýst eins og spjald í vindi eftir
óskum ráðherranna á hveijum tíma og
undrast svo að virðing þess fari þverr-
andi. Aðskilnaður framkvæmdavalds og
löggjafai'valds er varla til nema á pappím-
um. Og nú virðist svo komið að ekki þurfi
alltaf að breyta lögunum; það er miklu
einfaldara að brjóta þau. Líður nokkur
mánuður án þess að fréttir berist af at-
hæfi ráðamanna sem þætti afsagnarsök í
hveiju siðuðu landi? Við heyram forystu-
menn í stjórnmálum hvern af öðram bera
fram þá ósk að mega, eins og þeir orða
það svo hreinskilnislega, „stjórna með
handafli". Sjálfsagt er skemmtilegra að
stjóma með handafli en með skynseminni,
en afleiðingarnar blasa við. Óll stjórn-
málaumræða í landinu snýst um efnahags-
mál, og efnahagsmál virðast vera hið eina
sem stjórnmálamenn hafa áhuga á, og
allir vita hvernig þeim er komið.
Atlagan gegn Þjóðarbókhlöðu og Há-
skóla íslands er því aðeins enn eitt dæmið
um virðingarleysi ráðherra fyrir lögum og
reglum. Hún er sjúkdómseinkenni um al-
varlega meinsemd í íslenskum stjórn-
málum. Þegar ráðamenn fótum troða þær
reglur sem réttarríki byggist á og komast
upp með það hvað eftir annað, þá riðar
réttarríkið til falls og öryggi þegnanna er
í hættu.
Við getum ekki annað en vonað að Al-
þingi láti ekki í þetta sinn undan fram-
kvæmdavaldinu og éti ofan í sig aftur lög-
in um Þjóðarbókhlöðu og endurbætur
menningarbygginga sem það er nýbúið að
samþykkja áður en þau koma til fram-
kvæmda. Virðing þess, eða það sem eftir
kann að vera af henni, má vart við slíku
áfalli.“
Virðingar-
„Það er þessi ótti
við kjarnorkuúr-
ganginn sem sæk-
ir að mörgum og
ekki síst þjóð sem
á allt sitt undir
hreinu og ómeng-
uðu umhverfi eins
og við íslending-
ar. Við hljótum
því að standa fast
gegn öllum
áformum sem við
teljum að geti
ógnað þessu um-
hverfí og ekki síst
hafinu í kringum
landið.“