Morgunblaðið - 17.11.1989, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17, NÓVEMBBR 1989
io
Athuganir og álitamál
í aldanna rás
Bókmenntir
ErlendurJónsson
Gunnar Karlsson og sagn-
fræðinemar við Háskóla Islands.
SAMBAND VIÐ MIÐALDIR.
266 bls. Mál og menning.
Reykjavík, 1989.
Jón Aðils, Jónas Jónsson frá
Hriflu og Arnór Sigurjónsson
sömdu Islandssögubækur sem
kenndar voru í skólum á fyrri hluta
aldarinnar — og lengur. Fátt var
þar um álitamál. Þvert á móti voru
nemendur fræddir um »sögulegar
staðreyndir« fyrst og fremst. Orða-
sambönd eins og: vera má, hugs-
ast getur og líklegt er koma þar
óvíða fyrir. Þar var ekkert annað-
hvort eða. Kristnitakan átti sér
ekki stað 999 eða 1000. Þess hátt-
ar fræðimennska hefði verið talin
mundu rugia fólk.
Kennslubók Gunnars Karlssonar
og nemenda er hins vegar byggð
upp á álitamálum. Nemendum og
kennurum er ætlað að skoða efnið
gagnrýnum augum. Það hefur vit-
anlega sína kosti og galla. Náms-
greinin verður ekki að auðveldari
fyrir bragðið. Hins vegar lærir fólk
að taka ekki öllu gagnrýnislaust.
Með heiti bókarinnar, Samband
við miðaldir, — en ekki t.d. mið-
aldasaga — munu höfundar leggja
áherslu á að ekki sé fetað í spor
fyrri söguritara.
Sem kennslubók má ritið varla
stærra vera. Hinn eiginlegi texti
er þó skemmri og fljótlesnari en
ætla mætti því mikið er tekið beint
upp úr heimildaritum. Milliliðalaus
skírskotun til frumheimilda mufi
þannig ætlað að efla »samband«
nemenda við efnið.
Þarna er sem að líkum lætur
flallað um landnám, þjóðveldi,
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Texti: Árni Arnason.
Myndir: Anna Cynthia Leplar.
Barnabókaútgáfan 1989.
Þetta er fyrsta bók sem höfund-
urinn sendir frá sér, en Anna
Cynthia Leplar er vel þekkt fyrir
ágætar myndskreytingar í fleiri
barnabókum.
Barnabókaútgáfan var stofnsett
í janúar sl., og aðstandendur henn-
ar hafa í hyggju að gefa út náms-
og afþreyingarbækur handa börn-
um.
Hér er um margt nýstárleg,
íslensk barnasaga á ferðinni. Hún
gerist í höll mikilli á þokueyjum
og í grennd við hana. Þokueyjar
eru í miðju Atlantshafi og draga
nafn sitt af því að þar er nánast
alltaf þoka — og eru þær lítt kunn-
ar.
Á einni þokueyjunni, Heimaey,
stendur höll sú er nefnist Skugga-
björg. Skuggabjörg er víðáttumik-
ið konungsríki innan hárra múra.
íbúar þess ei-u algerlega einangr-
aðir og hafa frá byijun lagt allt í
að búa vel að sér innan múrsins,
til þess að veijast hugsanlegum
óvinum. Þar eru þjálfaðar upp
hvers kyns hersveitir og þar ganga
varðmenn um dag og nótt vopnað-
ir byssum og margs konar morð-
tækjum ef til ófriðar kæmi með
þeim og öðrum íbúm þokueyja.
Stríðsleikir eru æfðir og stríðssög-
ur sagðar.
Hugi konungssonur hugsar ekki
um stríð, þótt allt uppeldi hans
mótist af hernaðartali. Hann sér
sjaldan foreldra 'sína. En drengur-
inn Hugi á sér góðan vin, gamla
Ófeig, sem hjálpar honum til að
smíða flugdreka, sem drengurinn
getur síðan flogið með til þess að
kynnast fólki og lífi utan hallar-
múranna. Hugi hverfur og nú verð-
ur allt vitlaust i höllinni. Herdeild-
endalok þjóðveldis og loks tímabi-
lið til siðaskipta, en þá er látið sem
miðöldum ljúki. Grannt er farið
ofan í endalok þjóðveldisins — eins
og raunar venjan hefur verið hing-
að til í öllum sambærilegum ritum.
En þrátt fyrir álitamálin er varla
hægt að segja að mikið nýtt komi
þarna fram. í sjálfstæðisbarát-
tunni var því haldið fram að ísland
hefði glatað sjálfstæði sínu vegna
svika eins eða í mesta lagi fáeinna
höfðingja. I því fólst meðal annars
sú fullvissa að ella hefði þjóðin
haldið frelsi sínu allar götur til
líðandi stundar. Ekki er því beint
neitað hér. En efnið er skoðað frá
öðrum ög fleiri sjónarhornum og
möguleikar vegnir og metnir. Bent
er á, eins og vitur maður sagði,
að Noregur var sterkastur þegar
Island var veikast. Áhugaleysi ís-
lendinga á að varðveita sjálfstæðið
er líka talið um að kenna; hrak-
andi landgæðum, kólnandi loftslagi
og svo framvegis. Vafalaust er það
allt rétt athugað.
í Norðurlandasögu, sem ég las
fyrir margt löngu, var því haldið
fram, skýrt og afdráttarlaust, að
Islendingar hefðu glatað sjálfstæði
sínu vegna skorts á timbri, járni
og salti. Og það má líka vera satt
og rétt, eyríki úti í Atlantshafi, sem
getur ekki smíðað skip sín sjálft,
verður aldrei sjálfstætt til fram-
búðar, það liggur í hlutarins eðli.
En í kenningunni um timbrið, sal-
tið og járnið felst auðvitað sú stað-
hæfing að landið hefði orðið öðrum
háð hvort eð var — gagnstætt því
sem trúað var í sjálfstæðisbarát-
tunni.
í fyrri hluta þessarar íslands-
sögu er mikið rætt, fram og aftur,
um mannlífið á þjóðveldisökf
stéttaskiptingu og þess háttar. I
seinni hlutanum verður pólitíska
sagan fyrirferðarmeiri. Þá er líka
ir léggja af stað „niður brekkurn-
ar“ frá Skuggabjörgum. Sjóher og
landher, vopnaðir spjótum, fall-
byssum á hjólum, sprengjuvörpum
og byssum. Með öllu þessu á að
frelsa Huga konungsson úr hönd-
um ímyndaðra óvina utan hallar-
múranna.
Og sannarlega er Hugi kominn
til fólksins á ströndinni. Ovopnaðra
íbúa, sem þekkja hvorki stríð né
blóð. Glaður og áhyggjulaus er
Hugi meðal barna og fullorðinna,
sem iðka það sér til gamans að
velta stórum bolta milli tveggja
liða.
Herför Skuggabjargahers fer
fyrir lítið. Morðtól þeirra eyðileggj-
ast á hinn margvíslegasta hátt, án
þess að vopnlausa fólkið á strönd-
inni eigi þar hlut að máli. Óttas-
legnir flýja hermennimir til baka.
Jafnvel dýr sjávarins vekja með
þeim skelfingu. En það er stóri
hermaðurinn Beljaki, sem finnur
Huga meðal barnanna og ber hann
sofandi í fangi sér heim í Skugga-
björg. Nú er ekkert lengur eins og
það var i höllinni. Umheimurinn
hefur leitað þangað inn með ferða-
lagi Huga og öllu tilstandinu kring
um það. Höfundur lofar í lokin
annarri sögu þar um.
Það er viðamikið efni í þessari
sögu og boðskapur hennar er í
raun athygli verður.
Ég verð víst að skjóta því hér
inn í að tal margra barnabókahöf-
unda um það að enginn boðskapur
sé í sögum þeirra er bara rugl.
Mannleg tjáskipti fela oftast í sér
boðskap, daufan eða rafmagnaðan
og allt þar á milli — eftir persónu
hvers og eins. Við erum alltaf að
tjá okkur um viðhorf okkar til
lífsins, sumir í daglegum samskipt-
um, aðrir opinberlega.
Oðru máli gegnir um innræt-
ingu, hún er aðferð til að hugfesta
viðhorf okkar og því getur hún
orðið hættuleg ef illa til tekst. Hér
Gunnar Karlsson
við fleiri beinar heimildir að styðj-
ast. Eigi að síður er og verður
mörgu ósvarað. Samband okkar
við miðaldir verður aldrei mikið
nánara en orðið er, hvernig sem
við veltum efninu fyrir okkur. Rit-
öldin mikla t.d. í kringum fall þjóð-
veldisins — hvernig ber að útskýra
hana? Hvað kom mönnum til að
skrifa öllþessi ósköp á slikri ógnar-
öld? Og hver voru lífskjör þjóðar
sem hafði efni á slíku? Gaman
getur verið að velta slíku fyrir sér.
En niðurstaða mun seint fást.
Stórmiklar heimildir um íslenska
miðaldasögu eiga varla eftir að
koma fram hér eftir. Þeir, sem
vilja skoða söguna í nýju ljósi,
verða því að láta sér nægja að
skyggna með öðrum hætti en fyrir-
rennararnir þær heimildir sem til
eru. Þrátt fyrir nýstárlegan yfir-
svip verður ekki í fljóti bragði kom-
ið auga á verulegan eðlismun á
riti þessu og eldri Islandssögubók-
um þótt áherslumunur sé auðvitað
nokkur. Þess vegna gæti þetta allt
eins heitið slétt og fellt: íslands-
saga.
er henni ekki til að dreifa.
Já — þetta er að mörgu leyti
skemmtileg saga. Það hvarflar
aðeins að reyndum iesanda að fyr-
ir höfundi vaki að koma lífsháttum
og örlögum þjóða með duldum
hætti til skila í sögu sinni. En sé
svo hefur það ekki tekist hér. Til
þess þarf mjög slynga penna.
Ríkulegar myndskreytingar
hafa mikið gildi fyrir söguna. Má
benda á hversu myndin af byssun-
um er ógnvekjandi þar sem texti
leggur áherslu á notkun þeirra í
þágu ófriðar.
Málfar í sögunni er gott og
litríkt. En ekki kann ég við notkun
orðanna kóngur og konungur til
skiptis. Einnig á að rita orðið
kannski, sem kemur oft fyrir, með
tveimur n;um, ekki einu.
Sagan Óvænt heimsókn er vönd-
uð í útgáfu og vekur áreiðanlega
áhuga á framhaldi hjá þeim sem
lesa hana.
__________Bækur________________
Siglaugur Brynleifsson
Höfundur þróunarsögu
Reykjavíkur í annálsformi sem
spannar tværaldir — 1786-1986 —
(Einar S. Arnalds: Reykjavík —
Sögustaður við Sund. Lykilbók að
samnefndu verki: Páll Líndal —
Reykjavík — Sögustaður við Sund
I-III. Lykilbókin telst IV. bindi
safnsins), skrifar við árið 1889:
„Um sumarið lauk vegalagningu
milli Reykjavíkur og Kolviðarhóls.
Hið íslenska kennarafélag var
stofnað í Reykjavík; einnig Hið
íslenska náttúrufræðifélag .. .
Fyrsti formaður var Benedikt
Gröndal skáld, Sigfús Eymundsson,
Björn Jónsson ritstjóri og Sigui’ður
Kristjánsson stofnuðu Bóksalafélag
Islands ... svonefndum Fischers-
sjóði var komið á fót, dánargjöf
W. Fischers kaupmanns, til styrktar
fátækum sjómannsekkjum í
Reykjavík."
Ef lesendur óska frekari upplýs-
inga þá fylgja þessu bindi manna-
nafna-, atriðisorða- og heimilda-
skrár, þar sem vísað er til fyllri
heimilda um viðkomandi persónur
og atriði.
Hið íslenska náttúrufræðifélag
var stofnað fyrir einni öld og fyrstu
skýrslur félagsins voru skrifaðar
af formanninum, Benedikt Gröndal
skáldi. Þótt skýrslur félaga séu oft-
ast nær þurr lesning, þá skera þess-
ar skýrslur sig úr. Þetta eru
skemmtilegustu félagaskýrslur sem
þekkjast. Bóksalafélagið hefur unn-
ið þarft starf í hundrað ár. Kennara-
félagið hefur skipst upp í tvö félög
á síðustu árum og mun öllum skóla-
nemendum landsins svo og þorra
þjóðarinnar vera það kunnugt.
Tilvísanirnar við hvert ár og at-
riði eru einstaklega þarfar og áuk
þess er sérköflum skotið inn í text-
ann svo sem um varir og vatnsból,
auk texta úr bókmenntum og minn-
ingum sem snerta efni viðkomandi
ára. Myndefnið er einstakt,
samtíma myndir, kort og uppdrætt-
ir fylla annálatextana og auka.
Söfnun og uppsetningu myndefnis
hafa höfundar þróunarsögunnar og
annáls og Örlygur Hálfdánarson
annast. Órlygur hefur séð um rit-
sjórn og söfnun alls myndefnis allra
bindanna.
Forsaga Reykjavíkur í knöppu
formi er rituð af Lýði Björnssyni
og birtist á undan texta annálsins.
Einar Benediktsson yrkir 1897
(Reykjavík — Þjóðminningardaginn
1897) um að á nýrri öld skuli) „sjást
að bylgjan brotnar hér“. Og vissu-
lega brotnaði hylgjan hér. Umskipt-
in frá kyrrlátum bæ embættis-
manna, sjómanna og kaupmanna í
verðandi borg, urðu einmitt í upp-
hafi nýrrar aldar. Aukin togaraút-
gerð olli þáttaskilum. Annáls-
höfundur áætlar, að um 200 manns
hafi haft atvinnu beína og óbeina
með hveijum togara og fjármagns-
myndunin sem togaraútgerðin
stóijók ýtti undir margvíslega starf-
semi í iðnaði og verslun. A 19. öld
voru frumkvöðlar aukinnar útgerð-
ar við Djúp og Eyjafjörð og á Aust-
urlandi. Skútuöldin hefst við Faxa-
flóa, en þáttaskilin verða með tog-
urunum, sem voru gerðir út úr hin-
um fornu vörum.
Öll þau umsvif, sem leiddi af
útgerðinni, urðu til þess að flutning-
ur fólks jókst til bæjarins og þegar
strauníurinn til Vesturheims hjaðn-
aði, lá leiðin til Reykjavíkur og ger-
ir það reyndar enn. Það var ekki
aðeins í sjávarútvegi sem þáttaskil-
in verða heldur einnig í landbún-
aði. Einn mesti athafna- og út-
ggerðarmaður landsins hófst handa
um merkustu framkvæmd, sem
gerð hefur verið fyrr og síðar í
íslenskum landbúnaði, með stofnun
Korpúlfsstaðabúsins í næsta ná-
grenni Reykjavíkur. Þetta varð eitt
stærsta og fullkomnasta kúabú ekki
aðeins hér á landi heldur á öllum
Norðurlöndum. Afurðirnar voru
jafnframt unnar á búinu og sendar
þaðan til dreifingar. Rekstur þessa
bús blómstraði þar til vissir póli-
tískir hagsmunir kæfðu þessa
merkustu framkvæmd í íslenskum
landbúnaði allt fram á vora daga.
Verslunar- og iðnsaga er rakin í
annálnum, svo og menningarsaga.
Þessi annáll er í senn gagnlegt og
skemmtilegt upplýsingarit, sagan
sögð samkvæmt þeim heimildum
sem fyrir liggja án allra tilburða til
að aðlaga frásögnina ákveðnum
úreltum söguskoðunum. Þessvegna
er þessi saga í annálsformi mjög
gagnleg ekki síst vegna skorts á
nýlegum og hlutlausum upplýsinga-
ritum og námsbókum um sögu
lands og borgar síðastliðin tvö-
hundruð ár og bætir því úr brýnni
þörf. Þetta er lifandi saga.
Annálnum fylgir kafli um húsa-
skraut í höfuðborginni úr mynda-
safni Skarphéðins Haraldssonar.
Myndirnar eru valdar af Leif Blum-
enstein, sem ritaði einnig mynda-
texta.
Þetta ljórða bindi er nefnt „Lykil-
bók“ og varðandi örnefni í borgar-
landinu er þetta lykill að heitum
og örnefnum, sem birt eru á 35
heilsíðu' kortum. Kortin eru loft-
myndir og hefur Jean-Pierre Biard
sett örnefnin inn á kortin. Örlygur
Hálfdánarson hefur, eins og áður
segir, annast ritstjórn myndefnis
ásamt uppsetningu. Hann ritar
einnig „Að verkalokum" þar sem
hann segir frá aðdraganda og
vinnslu verksins og tilganginum
með útgáfu þess.
Staðanafna-, mannanafna- og
atriðisorðaskrár auk heimildaskrár
fylgja og eru lyklar að öllu verkinu.
Allir þeir, sem unnið hafa að
þessu verki og útgefandinn mega
vel við una að hafa unnið og komið
út gagnlegu verki, sem er vel unnið
og smekklega sett upp.
Gísli Magnússon
Hljómpiötur
Egill Friðleifsson
GÍSLI MAGNÚSSON, píanó,
Beethoven, sónata nr. 31 op.
110. Brahms, tilbrigði og fúga
um stef eftir Hándel op. 24.
Nýlega kom út hljómplata með
píanóleik Gísla Magnússonar, þar
sem hann leikur tvær af perlum
tónbókmenntanna, sónötu nr. 31
í As-dúr, op. 110 eftir Beethoven
og Tilbrigði og fúgu um stef eftir
Hándel op. 24 eftir Brahms.
Gísli Magnússon hefur lengi
staðið í fremstu röð íslenskra
píanóleikara og eru nú liðnir tæp-
ir fjórir áratugir síðan henn lét
fyrst að sér kveða á þeim vet-
vangi. Hann nam píanóleik hjá
þeim Rögnvaldi Siguijónssyni og
Árna Kristjánssyni hér heima en
stundaði framhaldsnám í Zúrich
og Róm. Hann hefur oft komið
fram með Sinfóníuhljómsveit ís-
lands, haldið sjálfstæða tónleika
hér heima og víða erlendis, leikið
inn á hljómplötur og þekkt er
samvinna hans og Halldórs Hall-
dórssonar píanóleikara. Gísli star'-
far nú sem skólastjóri Tónlistar-
skóla Garðabæjar.
Sem fyrr segir er tvö af öndveg-
isverkum píanótónbókmenntanna
að finna á þessari plötu, sem gera
óvægnar kröfur til flytjanda.
Túlkun Gísla á þessum vérkum
ber öll merki hins þroskaða lista-
manns. Leikur hans er fágaður
og yfirvegaður. Hann býr yfir
góðri tækni en ætlar sér aldrei
um of. Meðferð hans á fyrsta
þætti í sónötu Beethovens ein-
kennist af djúpri íhugun og næm-
um skilningi á innviðum þáttar-
ins, hin undurfagra aría þriðja
þáttar hljómar fagurlega í hönd-
Gísli Magnússon
um Gísla, svo og rismikill loka-
þátturinn. Sömuleiðis á Gísli
glæsilega spretti í tilbrigðum
Brahms og nær hámarki í fúg-
unni.
Halldór Víkingsson sá um
hljóðritun og skilar góðu verki.
Þessi plata er Gísla Magnússyni
til hins mesta sóma.
Ovænt heimsókn