Morgunblaðið - 17.11.1989, Blaðsíða 12

12
MÖRGUrÍBLADID- MSTlífiÁlíMI ll: NÓVBMBfelí 1^9 1'•
En andi Scarpia svífur samt
enn yfir atburðarásinni og ögrar
stjörnubjartri fegurð rómver-
skrar nætur. En það er samt
ekki fyrr en hljómarnir, sem hon-
um tengjast, berast í gegnum
svala næturinnar, sem áheyrand-
ann fer að gruna að hefndarráð-
stafanir Scarpia muni ná út yfir
gröf og dauða.
Puccini notar hljómsveitina
eins og spegil, sem endurspeglar
það, sem hrærist innra með þeim,
sem á leiksviðinu standa. Sérhver
hreyfing og sérhver tónn hefur
sitt gildi. Þegar Tosca samþykkir
að gefa sig Scarpia á vald og
hann undirritar ferðaheimild,
sem veitir Toscu og Cavaradossi
fullt ferðafrelsi, er Tosca í svo
miklu uppnámi, að hún veit ekki
sitt ijúkandi ráð.
Henni dettur helzt í hug að
styrkja sig með nokkrum dropum
af áfengi og gengur í áttina að
borðinu, þar sem það stendur. I
leiðinni sér hún eins og af tilvilj-
un hnífinn sem þar liggur. I
fyrstu hefur þessi sýn enga þýð-
ingu en skyndilega lýstur því nið-
ur í huga hennar til hvers hnífur-
inn er nýtur. Hun snýr sér hægt
við og lítur á Scarpia meðan
hjartað slær örar og örar. Það
er ljóst, að hugmyndin um að
ráða illmennið af dögum hefur
gripið um sig.
Hljómsveitin lýsir öllu þessu
stig af stigi í samræmi við hugar-
far Toscu. Eftir að ákvörðunin
um að ráða Scarpia af dögum
er tekin, breytist tónlistin og fær
á sig útfararblæ, því að ekki ein-
ungis verður Scarpia til moldar
borinn heldur einnig hefndar-
hugur Toscu. „Or gli perdono“
syngur hún eða „nú get ég fyrir-
gefið honum“.
Alls staðar magnar Puccini
hina dramatísku spennu með því
að tefla andstæðunum hverri
gegn annarri, hvort heldur sem
það kemur fram í tónlistinni
sjálfri eða innihaldi textans, sem
þá er teflt gegn því sem tónlistin
hefur að mæla.
Honum tekst ávallt að láta
tónlistina endurspegla allt, sem
hrærist innra með fólki og skap-
ar þannig persónur í tónum.
I tónunum er að finna skýring-
ar á öllu, sem þær taka sér fyrir
hendur og hvað fyrir þeim vakir
með athæfi sínu.
Hinn túlkandi listamaður þarf
ekki annað en að finna hin réttu
blæbrigði til að koma boðskap
listaverksins til skila, því að sjálf-
ur hefur Puccini séð um ram-
mann og það svo vel, að ekkert
' orkar tvímælis.
Höfundur er læknir.
Hvernig varð
TOSCA
að óperu?
efbir Halldór Harísen
Óperan Tosca, sem íslenska
óperan frumflytur í kvöld í sam-
vinnu við Norsku óperuna, fjallar
um óperusöngkonuna Floriu Tos-
ca og örlög hennar. Því liggur
beint við að ætla, að textinn hafí
frá upphafi verið ætlaður til
óperuflutnings. Því fer þó víðs
fjarri, því að Tosca var upphaf-
lega stjórnmálalegt ádeiluleikrit
eftir franska rithöfundinn Sardou
og var frumflutt í París árið
1887.
Margt bendir í þá átt, að Flor-
ia Tosca hafi raunverulega verið
til og söguþráðurinn byggi því á
sannsögulegum atburðum að ein-
hveiju leyti.
Puccini kynntist leikritinu ein-
hvern tíma fýrir aldamótin 1900
og sá strax, að efniviðurinn gat
á ýmsan hátt hentað sem uppi-
staða í óperu. Venjulega þykja
óperutextar heldur bágborinn
skáldskapur sem menn henda
jafnvel gaman að, en textinn að
Toscu er nokkuð sérstakur, með-
al annars með tilliti til þess að
textahöfundar eru þrír. Puccini-
fékk Luigi Illica til að semja text-
ann að rómantískum aríum og
samsöng, Giuseppe Giacosa til
að fást við þau atriði. sem snéru
að bitrum raunveruleika, enda
þekkt ádeiluskáld á þeim tíma.
Það óvenjulega var samt, að
Puccini sóttist eftir samvinnu við
Sardou, hinn upphaflega leikrita-
höfund og enn óvenjulegra var,
að Sardou var til í tuskið og sam-
þykkti að leggja sitt af mörkum
við að stytta textann úr fimm
þáttum niður í þijá og gera þær
breytingar á efniviðnum sem
henta mundu til óperuflutnings.
En við nánari athugun kemur í
ljós, að Sardou var engan veginn
óvanur að fást við að smíða
óperutexta og hafði gert það oft
áður með góðum árangri.
Sardou vissi manna bezt, að í
óperu er það ekki fyrst og fremst
orðið sem gildir eins og í leikriti,
heldur tónlistin.
Hann vissi einnig að pólitískt
dægurþras hentar illa sem uppi-
staða í óperu, þar eð erfitt er að
túlka það í gegnum tónlist.
Auk þess var honum ljóst, að
hið pólitíska þras, sem var uppi-
staða leikritsins Toscu, var orðið
of úrelt til að hitta í mark lengur
og ætti því ekkert beint erindi
til ítalskra áheyrenda.
En síðast en ekki síst var hon-
um ljóst, að mannlegi þátturinn,
hið mannlega drama, var það,
sem hentaði til óperuflutnings.
Tónlist túlkar fátt betur en
mannlegar tilfinningar og mann-
legar tilfinningar hafa lítið
breytzt í aldanna röð og eru því
samar.við sig og sígildar.
Við þessar breytingar urðu
Floria Tosca og elskhugi hennar
Cavardossi persónuleg fórn-
arlömb lögregluforingjans Scarp-
ia en ekki fómarlömb í refskák
stjórnmálanna, eins og í leikrit-
inu.
Með tilliti til þessa varð hann
gagngert að endurskoða hlutverk
lögregluforingjans Scarpia. í
leikritinu stjórna pólitísk mark-
mið gerðum Scarpia og réttlæta
þau að nokkru leyti, þar eð hvorki
Tosca né Cavaradossi voru pólit-
ískir sakleysingjar í leikritinu á
sama hátt og í óperunni. í ópe-
runni ofsækir Scarpia Cavara-
dossi fyrst og fremst vegna þess
að hann er elskhugi Toscu en
ekki vegna aiskipta hans af
stjórnmálum. í óperunni hefur
Cavaradossi í raun ekki annað
til saka unnið en að aðstoða
pólitískan fanga, Angelotti, á
flóttanum.
Afdrifaríkustu breytingamar
koma þó fram í samskiptum Tos-
cu og Scarpia. í leikritinu stígur
Scarpia aldrei út fyrir hlutverk
sitt sem eitilharður, ógnþrunginn
lögregluforingi. Tilgangur hans
og starfsaðferðir þjóna pólitísk-
um tilgangi. Hann hefur fulla
stjórn á ástríðum sínum, því að
hann er ávallt- sá, sem valdið
hefur, líka yfir sjálfum sér. í
ópemnni er þessu gjörbreytt.
Scarpia er á valdi ástríðna sinna
og pólitísk refskák verður að
víkja fyrir þrá hans eftir Toscu.
Og því er það sem Scarpia vekur
ekki aðeins viðbjóð áheyrandans,
heldur kallar einnig á nokkra
samúð, því að hann er líka fórnar-
Guðjón Óskarsson og drengjakór.
Garðar Cortes og Sten-Arild Thorsen.
„Hinn túlkandi lista-
maður þarf ekki annað
en að finna hin réttu
blæbrigði til að koma
boðskap listaverksins
til skila, því að sjálfur
hefur Puccini séð um
rammann og það svo
vel, að ekkert orkar
tvímælis.“
dýr, fórnardýr sinnar eigin girnd-
ar og óæðri manns. Og það er
togstreitan á milli samúðar og
viðbjóðs, sem hvað mest magnar
spennuna í áheyrendasalnum og
langt fram yfir það, sem við-
bjóðurinn einn mundi gera eða
geta gert.
í tónlistinni notar Puccini fyrst
og fremst andstæður til að skapa
dramatíska spennu. Fyrsti þátt-
urinn gerist í kirkjunni Santi
Andrea della Valle í Rómaborg,
sem enn er til. En í kyrrð og
helgi þessa umhverfis gerast
undarlegir atburðir, sem stinga
að öllu leyti í stúf. Strokufangi
leitar þar hælis, listmálari og
söngkona eiga sér þar leynilega
ástafundi og lögreglan gerir innr-
ás í leit að sakborningi, sem
sloppið hefur undan ríkjandi
réttvísi.
Guðjón Óskarsson og Sten-
Arild Thorsen.
Annar þáttur gerist í Palzzo
Farnese, sem einnig er enn til.
Þar má annars vegar heyra lof-
söng og þakkargjörð til almættis-
ins, sem berast í tónum frá glæsi-
legum salarkynnum hirðarinnar,
á meðan djöfulleg vélráð eru
brugguð á næstu hæð hallarinn-
ar, þar sem menn eru píndir til
sagna og útsettir fyrir hvers kyns
skelfingar að undirlagi lögreglu-
foringjans illræmda, Scarpia.
Og til að skerpa andstæðurnar
enn frekar lætur Puccini hljóm-
sveitina byija þriðja þáttinn með
því að leika kafla, sem andar frá
sér friði og ró undir stjömubjört-
um næturhimni Rómaborgar,
meðan svali næturinnar breiðir
sig yfir umhverfið rétt fyrir dög-
un.
Og þessi þáttur fer fram í
kastalanum Sant Angelo, sem
enn gnæfir yfir Tíberfljótið í
Rómaborg.
Og strax frá fyrstu hljómum,
sem berast frá hljómsveitinni í
upphafi óperunnar, verður hlu-
standinn sér meðvitandi um þá
ógn, sem svífur í loftinu hvar sem
Scarpia fer og um þau myrkra-
öfl, sem hrærast innra með hon-
um, þrátt fyrir fágað yfirborð.
Það er strax ljóst, að Scarpia
er hræsnari af hættulegustú
gerð. Tónlistin, sem tengist
Scarpia, breytist heyranlega
strax og Tosca hefur rekið hann
í gegn í lok annars þáttar. Áheyr-
andinn finnur, að það er búið að
svipta Scarpia getunni til að láta
illt af sér leiða.