Morgunblaðið - 03.12.1989, Blaðsíða 22

eser aaaMaaaa .e fluoAguMHya (íiaAjfíMuoaoM
MORGUNBLAÐIÐ GUNNUDAGUR 3. DESEMBER- 198Í
LISTIN ER SÁL 06
SAMVISKA ÞJÓÐARINNAR
eftir Andrés Magnússon
MIKLAR breytingar hafa orðið á kvikmyndagerð í
Sovétríkjunum í takt við glasnost síðustu mánuði og
ár. Svo mikil gróska hefur verið í kvikmyndagerð-
inni, að menn hafa borið hana saman við íyrstu árin
eftir byltingu, þegar menn á borð við Sergej Eisen-
stein gerðu garðinn frægan. Sovéskar myndir hafa
átt góðu gengi að fagna á kvikmyndahátíðum undan-
farin misseri og þá ekki einvörðungu vegna þess að
af þeim þyki gusta glasnosti, heldur einnig vegna
þess að vinnubrögðum þykir hafa fleygt fram. Kvik-
myndir hafa ævinlega átt miklum vinsældum að fagna
í Sovétríkjunum og öðru hverju hafa mikil meistara-
verk verið gerð þar. Allt of oft hafa ritskoðarar flokks-
ins þó sniðið kvikmyndagerðarmönnum svo þrönga
spennitreyju, að þeim hefur reynst erfitt að koma
hoðskap sínum á framfæri. Sumir hafa bent á að þetta
hafi orðið til þess að kvikmyndasmiðirnir hafi þurft
að beita sjálfa sig slíkum aga og þurft að klæða boð-
skap sinn i þvílíkan líkingadulbúning, að listfengi
mynda þeirra hafi orðið enn meira fyrir vikið. Með
hliðsjón af glasnost óttast því sumir að nú kunni hið
sama að gerast í Garðaríki og gerðist á Spáni þegar
hrör Francos fór að kólna: að í stað lævíslegs Iíkinga-
máls og hálfkveðinna vísna fari menn að tala tæpit-
ungulaust (leikarar verði jafnvel klæðlausari), en við
það vill oft minna fara fyrir listinni en áður.
Eldar
Rjazanov.
Sovéski leikstjórinn Eldar Rjazanov,
lærisveinn frumkvöðulsins Eisensteins,
ræðir kvikmyndagerð í Sovétríkjunum á 70
ára af mæli hennar þegar glasnost veitir
listamönnum nýtt svigrúm, í samtali við
Morgunblaðið
Eldar Rjazanov er 62 ára
gamall og á fjölda kvik-
mynda að baki. Kvikmynd
eftir hann, „Gleymt Iag fyr-
ir flautu", var sýnd hér á
sovéskri kvikmyndaviku
fyrir skömmu, en hún hefur verið
nefnd „fyrsta glasnostmyndin", þar
ísem hún slapp ósködduð af skærum
ritskoðara austur í Sovét. í tilefni
kvikmyndavikunnar kom Rjazanov
ásamt Leoníd Fílatov, aðalleikara
myndarinnar, hingað til lands og
drakk blaðamaður kaffi með þeim
í MÍR-salnum að lokinni sýningu
myndarinnar ásamt Bergþóru Ein-
arsdóttur, sem túlkaði samtalið.
Fyrst var Rjazanov spurður hvað
sovéskir kvikmyndagerðarmenn
hefðu sérstaklega fram að færa við
Vesturlandabúa.
„Rússnesk list hefur ávallt verið
afskaplega ... ja, hvað skal ég
segja, upphafin yfir hið veraldlega
og í Rússlandi er listin reyndar
miklu meira en bara list: hún er sál
og samviska þjóðarinnar, misgóð
; eins og gerist. Og svo hefur það
verið langalengi, bæði fyrir og eftir
byltingu. Það er þessi andlega
auðgi, sem við vonumst til þess að
geta deilt með umheiminum. Við
eigum marga afar góða listamenn,
sem eru á heimsmælikvarða, en
flestir eru þeir því miður öldungis
óþekktir hér vestra.
Því má svo ekki gleyma að helsti
vandi okkar er tæknilegs eðlis. Þau
tæki, sem við þurfum að vinna
með, eru ekki alltaf fyrsta flokks
og sovéskar filmur standast ekki
samanburð við filmur, sem fram-
leiddar eru á Vesturlöndum. Við
reynum vitaskuld hvað við getum
til þess að bæta úr þessu; reynum
að fá Kodak eða Fuji filmur að
vestan og svo framvegis, en það
gengur nú upp og ofan.“
En hvað finnst Rjazanov um hina
breyttu tíma í Sovétríkjunum? Er
stöðnun Brezhnevs-áranna að baki?
„Sá tími er liðinn, en vandinn er
enn fyrir hendi. Þetta tímabil lifir
nefnilega í fjölda fólks og það hverf-
ur ekki eins og hendi sé veifað.
Auðvitað er misjafnt hvernig fólk
er og menn eru misviljugir að til-
einka sér nýjan hugsunarhátt og
eiga misauðvelt með það. En fólk
veit hið minnsta að það á annarra
kosta völ. Það skiptir öllu.“
Telur Rjazanov að breyttir tímar
kunni að hafa í för með sér að list-
fengi sovéskra kvikmynda kunni
að þoka fyrir „ódýrari lausnum" —
að aukið frelsi hafi í för með sér
minni list, ef svo má að orði komast?
„Ja, ég er ekki spámaður og reyni
að fást sem allra minnst við að
spá. Hitt er annað mál að reynslan
sýnir okkur að þegar umrót verður
í þjóðfélaginu — hvaða þjóðfélagi
sem er — þá spretta upp nýir lista-
menn, sem tileinka sér nýjan stíl,
búa til nýja stefnu í takt við hinn
nýja tíma. Nú þegar hafa nokkrir
ungir og óþreyttir menn kvatt sér
hljóðs á vettvangi kvikmyndagerðar
í Sovétríkjunum, en enn eru þeir
samt ekki nógu margir til þess að
hægt sé að tala um sérstakan hóp
eða nýja kynslóð í því viðfangi. Ég
er samt ekki í vafa um að við mun-
um sjá nýjan skóla sovéskra kvik-
myndagerðarmanna innan tíðar.“
Hver er fremsti kvikmyndagerð-
armaður í Sovétríkjunum nú?
„Hver er bestur? Ég skipa mönn-
um nú ekki þannig á bekk, enda
væri það vonlaust."
Fílatov er hins vegar ekki í nein-
um vafa: „Sá besti? Það er hann
Eldar hérna,“ segir hann og klapp-
ar á öxi leikstjórans, sem hristir sig
og urrar á Fílatov, en hann skelli-
hlær.
Tragíkómedían „Gleymt lag fyrir
flautu“ fjallar um háttsettan skrif-
kera nokkum, sem lagði þverflautu-
leik á hilluna fyrir frama í skjóli
tengdaföðurs síns, sem er flokks-
broddur. Líður svo og bíður uns
grái fiðringurinn gerir vart við sig,
ástin blómstrar, foringinn tekur
flautuna aftur út úr dimmum skáp
o.s.frv., en að því kemur að hann
verður að velja og hafna og þá er
spurningin: svíkur hann æskuhug-
sjónirnar aftur eða hvað? Þetta stef
um sviknar æskuhugsjónir hefur
orðið æ ágengara í sovéskum kvik-
myndum upp á síðkastið — er só-
síal-realisminn að víkja fyrir ró-
mantík í sovéskri list?
„Hefur þú séð myndina?" spyr
Rjazanov bla’ðamann, sem játar að
það hafi hann ekki gert.
„Þá er náttúrulega afskaplega
erfitt fyrir mig að segja þér frá
myndinni. En þar fyrir utan þá hef
ég sagt mitt lokaorðið með mynd-
inni. Áhorfandinn verður svo að
dæma fyrir sig.“
Gott og vel, höldum áfram að
ræða glasnostið. Hefur aðstaða
Rjazanovs breyst og hefur hann
breyst fyrir vikið?
„Ég veit ekki hvort ég hafi mik-
ið breyst, en ástandið er allt annað
en áður. Nú get ég sagt og gert
það sem mér sýnist, en áður þurfti
maður að sýna hlutina með öðrum
hætti, fela allt með endalausu
líkingamáli o.s.frv. Ég get nefnt þér
dæmi. Árið 1981 gerði ég mynd
um KGB. Til þess að geta gert það
þurfti ég að gera ákveðnar ráðstaf-
anir, eins og að láta sögusviðið vera
Rússland síðustu aldar og í staðinn
fyrir að ræða um KGB var ávallt
fjallað um embættisfærslu leynilög-
reglu keisarans og annað eftir því.
Hins vegar skildu allir, sem vildu
skilja, um hveija verið var að fjalla.
Nema ritskoðararnir!"
Rjazanov lærði undir handleiðslu
snillingsins Sergejs Eisensteins.
Hvernig var Eisenstein?
„Eisenstein var snillingur og telst
ótvíræður faðir sovéskrar kvik-
myndagerðar. Vitaskuld voru fleiri
frumheijar, en Eisenstein er ávallt
nefndur fyrstur. Ég var á þriðja ári
í skóianum þegar hann lést og náði
að kynnast karlinum talsvert. Hann
var feikilega lífsglaður; léttur og
skemmtilegur í umgengni. Jafnvel
nokkur galgopi. Þetta er nokkuð
annar Eisenstein en sá sem menn
kynntust við hliðina á kvikmynda-
tökuvélinni, því sem fagmaður var
hann nokkuð kuldalegur og
tja ... ijarlægur, svona líkt og góð-
ur vísindamaður. Utan starfsins var
hann hins vegar, eins og ég sagði,
með ólíkindum skemmtilegur og
átti til ýmis uppátæki, sem varla
samræmdust stöðu hans. A.m.k. í
augum kollega hans, sem tóku
sjálfa sig óskaplega hátíðlega.
Annars má segja að Eisenstein
hafi verið fjöllistamaður í þeim
skilningi að honum var fátt óvið-
komandi.. Hann var mjög góður
teiknari, hafði unun af ræðulist,
safnaði alls konar skringilegum
munum, hafði fullkomið vald á
mörgum tungumálum og síðast en
ekki síst var hann feikilegur bóka-
maður. íbúðin hans var í orðsins
fyllstu merkingu úttroðin af bókum.
Það var sama hvert maður kom, —
alls staðar voru bækur upp um alla
veggi. Jafnvel eldhús og salerni og
skápar voru ekki undanskilin. Einn
veggurinn í íbúðinni var þakinn af
bókum, sem höfundar höfðu sent
honum og skrifað í. Menn eins og
James Joyce, Charlie Chaplin, Stef-
an Zweig og Upton Sinclair. Þeir
sendu honum allir bækur.
En hann safnaði líka einkennileg-
um hlutum og stillti þeim upp hér
og þar í íbúðinni, þ.e.a.s. þar sem
ekki voru bækur. Ég man sérstak-
lega eftir því að á skrifborðinu hans
tróndf rostungsskökull. Mér eins og
fleirum fannst þetta vitaskuld svol-
ítið undarlegt, en skýringin reyndist
þá vera sú að rostungurinn er eina
dýrið, sem hefur bein í þessu til-
tekna líffæri, og þetta fannst Eisen-
stein svo dásamleg ráðstöfun Móður
náttúru að hann hafði sönnunar-
gagnið á skrifborðinu!"
En hvað er á döfínni hjá Eldar
Rjazanov?
„Ja, Fílatov var að ljúka við hand-
rit að kvikmynd, sem hann ætlar
sjálfur að stjórna, en ég verð eins
konar listfræðilegur ráðunautur við
tökurnar.“
Hér grípur Fílatov fram í og seg-
ir þá vinna saman að myndinni eins
og góðir bræður.
„Annars er rólegur tími hjá mér
núna,“ heldur Rjazanov áfram. „Ég
er að ganga frá handriti að mynd
um fimm gamalmenni sem allir
hafa gleymt — börnin, ríkið og ailir
þeir sem ættu að koma-málið við —
en ég Veit, ekki hvenær ég ræðst í
að taka myndina. Annars þá erum
við ekki bara kvikmyndagerðar-
menn. Fílatov hérna er líka ljóð-
skáld og sjálfur er ég líka leikrita-
höfundur og rithöfundur auk þess
sem ég hef alltaf fengist við
kennslu. Svo má náttúrulega ekki
gleyma því að við erum báðir í nýrri
stjórn Sambands kvikmyndagerðar-
manna. Það er nóg að gera.“