Morgunblaðið - 03.12.1989, Blaðsíða 38

38: &
MOKfíUNBLABIíJ! SUNNUÐfiQUR 3r DK8UMBKK
skegg. Lánið fékk ég, en skeggið var
rautt og fór mér heldur illa, og þess
vegna var ég fljótur að raka það af
mér þegar mér hafði tekist að íjár-
magna viðskiptin.
Á ferð óg flugi um
Þýskaland
Reksturinn fór brátt að ganga
nokkuð vel. Ég fékk til sölu íslenskar
afurðir, til dæmis blárefi, hvítrefi,
silfurrefi og selskinn, hrosshúðir og
fleira. Ég flutti líka mikið út til ís-
lands, allt upp í heilar verksmiðjur.
Meðal annars útvegaði ég vélar í
tvær málningarverksmiðjur og vélar
og byggingarefni í síldarverksmiðj-
una á Seyðisfirði.
, Ég kynntist mörgum íslendingum
MATn
SEGJA
ÚR ENDURMINNINGUM
BJÖRNS SV. BJÖRNSSONAR EFTIR
NÖNNU RÖGNVALDARDÓTTUR
ÞEGAR LAGARFOSS sigldi inn á Reykjavíkurhöfn júnídag einn
árið 1946 stóð maður á fertugsaldri við borðstokkinn og horfði til
lands. Hann hafði ekki litið ættjörð sína augum í áratug. Dökkur
skuggi nasismans hvUdi yfir fortíð hans og það var farið að renna
upp fyrir honum hvílíkt hatursbál sú stefna er sonur forseta Islands
hafði fylgt að málum gat kveikt í hugum landa hans. Þetta var Björn
Sv. Björnsson, kominn heim úr dönsku fangelsi þar sem hann hafði
verið í haldi sakaður um stríðsglæpi. Á Bessastöðum beið Sveinn
Björnsson faðir hans...
Upphafskafla nýútkominnar ævisögu sinnar, Ævi mín og sagan sem
ekki mátti segja, lýkur Björn með þessum orðum ... Þessi bók er
ekki skrifuð til að afsaka gerðir mínar eða réttlæta þær. Hún er
skrifúð til að létta af mér byrði áratuga langrar þagnar og segja
frá ýmsu sem lengi hefur legið mér á hjarta. Þetta er ekki sama
bókin og ég hefði skrifað ef ég hefði skráð sögu mína árið 1946,
því margt lít ég öðrum augum nú eða skil betur en þegar atburðirn-
ir gerðust. En þetta er saga mín, eins og ég veit hana sannasta.
Han kan stá i plet!
Mamma var afskaplega laus við
allt snobb, en stríddi hins vegar
pabba stundum á því að hann væri
dálítið snobbaður.. Mörgum árum
seinna, þegar pabbi var orðinn for-
seti íslands, fór hann til Ameríku
og hitti Roosevelt Bandaríkjaforseta.
Við það tækifæri gaf Roosevelt hon-
up’ áritaða mynd af sér í silfur-
ramma, sem pabbi lét standa á skrif-
borðinu hjá sér. Kristján Danakon-
ungur gaf honum líka mynd af sér,
en henni fylgdi enginn rammi. Þá
sagði mamma: Lille Sven, han er
sádan en satans snob. Roosevelt
forærede ham sit billede i solv-
ramme, men Christian den tiende,
han kan sgu bare stá i plet! Og kóng-
urinn fékk bara þunnan silfurhúðað-
an ramma. Hinir sendiherrarnir í
Kaupmannahöfn klæddust allir ein-
kennisbúningum við hátíðleg tæki-
færi, nema sá bandaríski. Þegar
pabbi tók við embætti bað hann
Sigríði systur sína, sem var mjög list-
ræn í sér, að teikna útsaumsmynstur
með íslenskum jurtum. Svo lét hann
gullbródera þetta framan á ein-
kennisjakkann sem saumaður var á
hann. Búningnum fylgdi hattur með
hvítum strútsfj'öðrum og korði. Þessi
búningur vakti mikla athygli og þótti
næstfallegasti sendiherrabúningur-
inn. Rauður búningur Somerset lá-
varðar, sem var sendiherra Breta,
þótti þó enn glæsilegri.
Prinsinn trekkti
grammófóninn
... Eitt sumarið sem við bjuggum
í Tjarnargötunni var Knútur Dana-
prins á varðskipinu Fyllu, sem var
við gæslustörf við ísland. Hann var
þá oft að skemmta sér í bænum eins
og hinir Fylludátarnir, enda var sagt
um þá að þeir hefðu meiri áhuga á
Reykjavíkurstúlkunum en breskum
landhelgisbijótum. Prinsinn kom
stundum í heimsókn til okkar, oftast
ásamt fylgdarmanni sínum, kom-
mandor kaptajn Barfoed, og fékk þá
að hlusta á grammófóninn sem pabbi
hafði keypt í Ameríku. Ég man að
það var til þess tekið að prinsinn
trekkti grammófóninn upp sjálfur.
Jónas frá Hriflu
... Þeir voru ekki alltaf sáttir,
pabbi og Jónas Jónsson frá Hriflu,
sem þá var orðinn einn helsti ráða-
maður í íslenskum stjórnmálum. Jón-
asi þótti Island lítið hafa að gera
með sendiherra í útlöndum. Seinna
gerði hann sér þó ljóst að fullvalda
ríki gat ekki verið algjörlega án
sendiheira eða utanríkisþjónustu.
Aftur á móti voru pabbi og Tryggvi
Þórhallsson forsætisráðherra góðir
. vinir.
Jónas fór að láta sér annt um
okkur Henna bróður, þegar við vor-
um í Menntaskólanum. Við töldum
að hann. vildi tiyggja sér stuðning
yngri kynslóðarinnar og væri að
reyna að fá okkur í sinn flokk. Hann
fór að bjóða okkur heim til sín á
sunnudögum, lána okkur stjórnar-
ráðshestana, sem Daníel garnli sá
um, fara með okkur í bíltúra á stjórn-
arráðsbílnum og fleira. Mér líkaði
vel við Jónas persónulega, err gat
ekki orðið sammála honum í pólitík
þrátt fyrir alla hans gestrisni og al-
Kominn heim: Björn ásamt
dætrum sínum, Hildí og
Hjördísi.
mennilegheit. Einu sinni, þegar pabbi
var heima, bauð Jónas honum og
okkur Henna í bíltúr austur fyrir
fjall. Á Kambabrún stöðvaði hann
bílinn og þeir pabbi ákváðu að ganga
niður og sjá til hvor yrði fljótari.
Pabbi gekk eftir veginum og þræddi
allar beygjur, en Jónas óð beint af
augum niður brekkuna. Mér fannst
þetta dálítið dæmigert fyrir þá báða.
Kaupmaður í Hamborg
.. . Það var kominn hugur í mig
að fara að stunda viðskipti á eigin
spýtur. Ég sá að það var allt á upp-
leið í Þýskalandi og taldi að rúm
væri fyrir fleiri fyrirtæki sem sinntu
viðskiptum við ísland. Mér tókst að
fá eins árs fri hjá Eimskip til að
reyna íslandsviðskipti. Ég taldi
líklegt að ég gæti stundað slík við-
skipti án þess að taka nokkuð frá
Birni vini mínum Kristjánssyni, sem
hafði rekið fyrirtæki sitt í nokkur
ár með ágætum árangri. Ég vildi þó
ekki gera neitt í blóra við hann og
fór því tii hans og skýrði honum frá
því sem ég hafði í hyggju. Hann var
á sama máli og ég og taldi að þessi
viðskipti mundu aukast svo mikið að
fleiri inn og útflutningsfyrirtæki
gætu þrifist. Þá stofnaði ég fyrir-
tæki í félagi við kunningja minn,
Horst Wegner, sem var sonur for-
manns Þýsk-norræna félagsins í
Hamborg. Ég hafði reiknað með þvi
að Horst ynni með mér ! fyrirtæk-
inu, en af því varð ekki. Hann kom
ekki nema einstöku sinnum og skipti
sér lítið af rekstrinum. Ég var þó
ekki einn í þessu, því ég réði til mín
starfsfólk. Ein besta vinkona Maju,
Þóra Árnadóttir, var komin til Ham-
borgar. Ég réði hana til mín og sá
ekki eftir því, enda reyndist hun vera
afburðagóður rjtari og sá um allar
bréfaskriftir fyrir mig. Sveinn bróðir
minn var líka í Hamborg einn vetur
og vann á skrifstofunni hjá mér.
Fyrirtækið hét Björn Sveinsson og
Co. Ég var á þessum árum ekki far-
inn að nota ættarnafnið Björnsson
og byijaði ekki á því fyrr en ég kom
til Danmerkur 1938. Ég var reyndar
skírður Björn Sveinsson Björnsson
og hafði skrifað mig Björnsson þegar
ég var í skóla í Danmörku, en hætti
þvýstrax og ég kom heim 1924.
Ég var ekki nema tuttugu og fimm
ára þegar ég byijaði í þessu og vildi
reyna að sýnast eldri en ég var til
að bankarnir þyrðu frekat' að lána
mér, því mig vantaði fjármagn í
reksturinn. Þá lét ég mér vaxa yfir-
þegar ég var í þessum viðskiptum
og fór í viðskiptaferðir um Þýskalatjd,
með sumum þeirra. Meðal annars fór
ég með Má, syni Einars Benedikts-
sonar, til Leipzig, þar sem hann gerði
stóra pöntun á alls konar viðarteg-
undum fyrir verslunina Brynju. Við
flugum báðar leiðir og urðum að
millilenda í Berlín og skipta um vél.
Þegar vélin fór frá Tempelhof-flug-
velli og flaug upp í gegnum skýin
hentist hún skyndilega til og um leið
sáum við annarri flugvél bregða fyr-.
ir rétt hjá. Það virtist ekki muna
nema hársbreidd að þær rækjust
saman, en þetta gerðist svo snöggt,
að við urðum ekki hræddir fyrr en
eftir að hættan var liðin hjá. Á þess-
um tíma var engin ratsjá til. Flugvél-
arnar þurftu' ekki að fljúga í neinni
vissri hæð og það var enginn sem
gat fylgst með þeim og gætt þess
að þær rækjust ekki saman.
Ég fór einnig til Magdeburg með
Jóni Loftssyni að skoða grjótmuln-
ingsvélar hjá einni deild Krupps-
verksmiðjanna_. Svo kom Siguijón
Pétursson á Álafossi einu sinni til
Hamborgar og ég fór með honum í
ferð til Neumunster. Þar gerði hann
samning um sölu á söltuðum gærum.
Siguijón þekkti ég að heiman, því
að þegar ég var unglingur höfðu
foreldrar mínir eitt sinn leigt sumar-
bústað á Álafossi.
Þorvaldur Guðmundsson var í
Hamborg um tíma og var meðal
annars að læra að búa til svokallaðan
sjólax, sem er í rauninni ufsL sem
er litaður og lagður niður í reykolíu.
Tolli var mjög skemmtilegur og
hress, góður söngmaður og mikill
húmoristi. Eitthvað gat ég verið hon-
um innan handar og við fór- um
meðal annars saman til Braunsch-
weig að skoða vélar.
Bensíngeymir fyrir
kommúnista
Meðal þess sem ég flutti til ís-
lands var stór bensíngeymir. Það var
fyrir Nafta, sem var kommúnista-
fyrirtæki, en það setti ég ekki fyrir
mig þótt ég væri þá orðinn afar and-
snúinn kommúnisma. Þeir höfðu
samband við mig og sögðust verða
að fá bensíngeymi í plötum til að
setja saman heima á íslandi. Þeir
sögðust þurfa að fá tankinn í hvelli
til að geta keppt við hin fyrirtækin,
og hann þyrfti að fara með Goða-
fossi ákveðinn dag. Ég hringdi til
ýmissa fyrirtækja í Ruhr-héraðinu,
en það var hvergi hægt að fá tank-
inn smíðaðan á tilsettum tíma. Þá'
datt mér í hug að athuga hvort ekki
væri hægt að fá þetta gert í ein-
hverri skipasmíðastöðinni í Ham-
borg. Ég hafði upp á stöð sem treysti
sér til að Ijúka verkinu með því móti
að vinna dag og nótt. Ég hringdi þá
heim og sagði Erling Ellingsen að
þetta væri hægt, en það yrði nokkru
dýrara en ella vegna eftirvinnunnar.
Hann sagðist þurfa að halda fund
um málið. „Þetta er eini möguleik-
inn, sagði ég. En ég skal slá af
umboðslaununum, svo að þið haldið
ekki að ég sé að gera þetta svona
til að græða meira sjálfur.
Þeir hringdu aftur skömmu síðar
og báðu mig að ganga frá samn-
ingum. Það tókst að srhíða tankinn
í tæka tíð og hannwfór heim með
Goðafossi eins og ráðgert hafði verið.
Þegar þetta gerðist var ég byrjað-
ur að verða þess var að það var far-
inn að lengjast afgreiðslutíminn á
ýmsum vörum, sérstaklega á járni
og stáli og þess háttar. Þetta gilti
ekki bara í Þýskalandi, heldur í öðr-
um löndum líka. Ég skildi ekki hvern-
ig stóð á þessu, áttaði mig ekkert á
að þetta var vegna stríðsundirbún-
ings. Seinna fór ég að stelast til að
hlusta á erlendar útvarpsstöðvar,
sem þó var stranglega bannað, og
þá varð mér smám saman ýmislegt
ljósara.
í herþjálfunarbúðum hjá
Waffen-SS
. . . í lok þjálfunarinnar í Breslau
vorum við látnir gangast undir erfið-
ar heræfingar til að við fengjum að
reyna hvernig það væri að berjast
við slæmar aðstæður. Þessa þrek-
raun stóðust ekki allir. Ég var feginn
seinna að ég skyldi hafa öðlast þessa
reynslu, því það var auðvitað ágætt
að vera þannig undirbúinn þegar
maður kom á vígstöðvarnar. Það
voru ekki aliir fréttaritarar settir í
slíka þjálfun.
Einn daginn vorum við kallaðir í
læknisrannsókn. Meðal annars vor-
um við látnir teygja upp vinstri hand-
legginn. Ég átti mér einskis ills von,
en fann allt í einu fyrir sársauka í
handarkrikanum. Ég hafði ekki hug-
mynd um hvað hafði eiginlega verið
gert við mig og fór að líta í spegil.
Þá sá ég að í handarkrikanum stóð
lítið A.
„Hvað á þetta að þýða?“ spurði ég.
Þá var búið að tattóvera blóð-
flokkinn á okkur alla. Þetta var gert
áður en menn 'fóru á vígstöðvarnar,
því þetta gat bjargað lífi manna ef
þurfti að gefa þeim blóð í skynd-
ingu. Þetta var bara dauf punkta-
lína. Þó sást þetta í mörg ár, en er
horfið núna.
Sumir halda að þessi tattóvering
hafi falið eitthvað allt annað í sér,
að við höfurn þarna verið merktir
með einhveiju SS-tákni eða númeri.
Svo var alls ekki. Þetta var eingöngu
blóðflokkamerking, gerð í öryggis-
skyni.
Eiðtaka undir blaktandi
fánum
Við sórum Hitler hollustueið áður
en þjálfuninni lauk. Það urðu ailir
liðsmenn Waffen-SS að gera, hvort
sem þeir voru nasistar eða ekki, og
allir hermenn Wehrmacht einnig. Þá
var fylkt liði undir blaktandi haka-
krossfánum og SS-flöggum og her-
fylkið látið stilla sér upp á stóru
torgi, einmitt þar sem Járnkrossinn
hafði verið veittur í fyrsta sinn
hundrað árum áður. Fjórum undir-
fylkjum var raðað í ferhyrning á
torginu. Herlúðrasveit lék Deutsch-
land uber alles. Svo var eiðstafurinn
lesinn og allir látnir lyfta hægri hand-
legg, teygja fram vísifingur og
löngutöng og sveija eiðinn.
Þessi eiður var svarinn Hitler per-
sónulega sem æðsta leiðtoga ríkisins.
Einstöku maður teygði vinstri hand-
legg í átt til jarðar, tók jarðsam-
band, eins ogþað var kallað, til að
ógilda eiðinn. Eg gerði það ekki, mér
fannst að ef maður væri að sverja
eið á annað borð hefði slíkur barna-
skapur enga merkingu.
Við sjálfboðaliðarnir skráðum okk-
ur ótímabundið í Waffen-SS. Við eitt-
hvert tækifæri var hópurinn spurður
hvort einhverjir væru búnir að fá nóg
og vildu ekki halda áfram. Þeir voru
beðnir um að gefa sig fram ef svo
væri. Enginn lét á sér kræla. Seinna
frétti ég að ef einhver hefði gefið
sig fram hefði hann líklega verið