Morgunblaðið - 03.12.1989, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1989
C 39
sendur í fangabúðir. En það vissum
við ekki þá. Ég held að það hefði
ekki verið neinn möguleiki að losna
þótt maður hefði viljað það.
Ferðalag til IMiendorf í ágúst
1937: Feðgarnir Sveinn og Björn
ásamt Hildí og Hjördísi.
Var uppreisn lögreglunnar
í aðsigi?
. .. Það var kominn upp orðrómur
um það að danska lögreglan væri
að undirbúa uppreisn. Þjóðveijar
töldu að sjálfsögðu að þeir yrðu að
koma í veg fyrir það. Ég var kallað-
ur á fund aðjúnkts Panckes, sem tjáði
mér að þurft gæti að grípa til harka-
legra aðgerða og sagði um leið að
ef til þess kæmi yrði ég sem yfirmað-
ur fréttaritaradeildarinnar að fara í
útvarpið og taka við af Lohmann á
meðan aðgerðirnar stæðu yfir.
Lohmann, kommissar utanríkis-
ráðuneytisins, sem áður er getið um,
réði þegar hér var komið sögu eigin-
lega yfir danska útvarpinu, því að
hann hafði eftirlit með dagskránni
og öðrum málefnum útvarpsins.
Hann þótti hins vegar vera orðinn
óþarflega eftirlátssamur við Dani,
enda var hann mikill tækifærissinni
og var farinn að sjá hvert stefndi.
Það var jafnvel hvíslað eitthvað um
að hann væri á mála hjá Englending-
um, en sá orðrómur átti áreiðanlega
ekki við nein rök að styðjast.
Morguninn eftir þetta samtal,
þann 19. september, var hringt í mig
og mér sagt að kiukkan 11 ætti að
láta til skarar skríða, handtaka lög-
regluþjóna og leysa upp danska lög-
regluliðið. Mér var tjáð að ég yrði
þegar í stað að halda í útvarpshúsið
og vera þar yfirmaður á meðan að-
gerðirnar stæðu yfir. Ætti ég að
reyna að halda útsendingum útvarps-
ins samkvæmt dagskrá, en birta
mikilvægar fréttir og tilkynningar
jafnóðum og þær bærust.
Mér leist ekkert á þessi fyrirmæli
og fannst þetta alls ekki vera mitt
hlutverk, en skildi að frá sjónarmiði
Þjóðverja var rökrétt að setja yfir-
mann fréttaritaradeildarinnar í þetta
verkefni. Ég hélt því af stað og gekk
yfir í Rosenoms Allé, þar sem útvarp-
ið var til húsa. Þegar þangað kom
bað ég um að mér yrði vísað til Loh-
manns, og var það gert. Hann sat þá
í forstjóraskrifstofunni, sem F.E.
Jensen útvarpsstjóri hafði haft áður.
Þegar Lohmann heyrði hvert erindi
mitt var varð hann ekki hrifinn, enda
varla von, en sagði fátt og fór við
svo búið. Hann mun hafa farið til
Fredensborg á Norður-Sjálandi, þar
Frá sýningunni í Schaff-
endes Volk í Dússeldorf
1937. Björn er fremstur á
myndinni.
Ég hafði fyrirmæli um að halda
dagskránni gangandi eins og unnt
væri, 'og það varð auðvitað að flytja
fréttir af ástandinu. Danska lögregl-
an var liorfin að mestu og komin
undir jörðina, en þeir lögreglumenn
sem náðst hafði til voru komnir bak
við lás og slá. Það var mikið að ger-
ast um allt landið þennan dag og svo
gekk símritinn alltaf _og flutti fréttir
annars staðar að. Ég þurfti þess
vegna að útvega danska fréttaritara
til að lesa fréttirnar. Því fékk ég
nokkra af starfsmönnum mínum til
að koma tií liðs við mig, og þeir lásu
útvarpsfréttirnar. Oftast var það
Dani að nafni Dam-Jensen sem las
þær. Sjálfur talaði ég aldrei í danska
útvarpið, þótt einhveijir þykist hafa
heyrt mina hörðu og köldu rödd
hljóma úr viðtækjunum.
Blóðugir Mðardagar
. .. Mér leist ekki á blikuna þegar
ég gerði mér ljóst hvað hér var á
seyði. Þó fannst mér að þar sem ég
var íslendingur kæmi þetta ekki
beinlínis við mig. Ég var enginn land-
ráðamaður. Ég hafði komið með
þýska liðinu og sá ekki ástæðu til
að Danir teldu sig eiga neitt vantalað
við mig. Þess vegna reyndi ég ekk-
ert til að fela mig eða koma mér
undan. Ég ætlaði bara að bíða eftir
að ástandið færi _að róast svo að ég
gæti farið heim. Ég var fullur af til-
hlökkun yfir að komast bráðum heim
til íslands, en hins vegar var mér
ljóst að ég kæmist ekki úr landi
næstu daga.
Ég fór aftur í íbúðina til Hildíar
og beið átekta. Um kvöldið hringdi
Tryggvi Sveinbjörnsson í mig úr
sendiráðinu og ég heyrði strax að
honum var mikið niðri fyrir. Hann
sagði: Komdu strax, komdu hingað
strax.
Hvað er að? spurði ég.
Þeir eru búnir að myrða Guðmund
Kamban. Komdu hingað eins og skot,
sagði Tryggvi.
Ég var mjög sleginn yfir þessari
frétt og vissi ekki hvað til bragðs
skyldi taka. Ég hringdi strax til kon-
unnar sem ég leigði hjá við Vester-
voldgade og spurði hana hvort nokk-
ur hefði komið að leita að mér, en
svo var ekki. Þó ákvað ég að fara
að ráðum Tryggva, enda þóttist ég
sjá að ég hefði ástæðu til að vera
smeykur. Fyrst búið var að skjóta
Kamban, sem ekkert hafði gert, hvað
yrði þá gert við mig, sem hafði verið
í liði Þjóðveija?
Þegar ég kom í sendiráðið sagði
Tryggvi: Þetta er orðið hættulegt
ástand. Það er allt í upplausn héma,
engin almennileg stjórn og lýðurinn
hefur öll völd. Eins og þú veist er
lítil íbúð hérna á bak við skrifstofum-
ar, og þú verður þar bara kyrr þang-
að til þú getur farið heim. Þú hreyf-
ir þig ekki og ferð ekkert út á götu.
sem hann beið þess að ástandið róað-
ist. Daginn eftir kom hann aftur og
tók við hluta af fyrri störfum sínum.
Útvarpsstjóri í tíu daga
Einhveijir segja að ég hafi komið
með herlið með mér, en það er rangt.
Ég var einn á ferð. Það hefði þó
ekki verið neitt óeðlilegt við það,
þótt ég hefði haft einhvetja með
mér, því ástandið var svo ótryggt.
Það var reyndar settur vörður við
innganginn, en það vissi ég ekki fyrr
en seinna um daginn. Það voru líka
menn frá hernum sem önnuðust þá
varðgæslu, ekki liðsmenn Waffen-
SS.
Ég tilkynnti starfsfólki útvarpsins
að ég væri tekinn við á meðan hættu-
ástand ríkti, kom mér fyrir í skrif-
stofu Lohmanns og beið þar átekta.
Ekkert bar frekar til tíðinda uns dr.
Schmitz, undirtylla Lohmanns, kom
allt í einu inn til mín og sagði mér
að allir starfsmenn fréttastofunnar
væru farnir úr húsinu. Þeir höfðu
neitað að lesa tilkynningu frá Pancke
um aðgerðirnar, þótti hún allt of
harðorð og fjandsamleg í garð lög-
reglunnar. Dr. Schmitz hafði því
féngið utanaðkomandi mann til að
lesa tilkynninguna. Þá höfðu dönsku
fréttamennirnir horfið burt úr hús-
inu, allir sem einn, og sáust ekki
aftur fyrr en eftir stríðslok. Frétta-
stjórinn, Niels Grunnet, komst til
Svíþjóðar, ög annar fréttamaður fór
til London.
Morðið á Kamban
Sendiráðið krafðist þegar í stað
skýringa á þessum voðaverknaði.
Það kom í ljós við opinbera rannsókn
á málinu að handtökusveit þriggja
frelsisliða hafði verið stödd á Norre
Farimagsgade um hádegisbil þennan
dag. Þar höfðu þeir hitt mann nokk-
urn, sem þeir þekktu ekki, en töldu
fotfngja í andspyrnuhreyfingunni.
Maður þessi benti þeim á að í pen-
sjónati við Upsalagade væri að finna
hættulegan uppljóstrara sem þyrfti
að handsama. Meira þurfti ekki til
og þeir ruku strax af stað, þótt nafn
Kambans væri ekki á neinum lista
yfir menn sem handsama skyldi.
Þegar þeir komu á staðinn var þeim
bent á Guðmund Kamban, sem sat
að snæðingi ásamt dóttur sinni. Er
honum var ljóst erindi þeirra brást
hann reiður við, spratt á fætur og
spurði hvaða vald þeir hefðu til að
handtaka sig. Foringinn svaraði því
til að þeir væru frelsisliðar og hann
yrði að koma með þeim. Kamban
mótmælti þessum aðförum ákaft,
sem von var, og neitaði að fylgja
þeim. Hann var mjög æstur og í
miklu uppnámi og hið sama var að
segja um dóttur hans. Tveir frelsislið-
anna voru vopnaðir vélbyssum, en
foringinn hélt á skammbyssu, og
skipaði hann Kamban að rétta upp
hendur. Hann virti skipunina að vett-
ugi, stökk fram og sparkaði í átt að
annarri vélbyssunni og hrópaði um
leið: Skyd, jeg felger ikke med! For-
inginn sagði að sér hefði sýnst að
hann væri að grípa í vasa sinn eftir
vopni og til að verða fyrri til tók
hann í gikkinn á skammbyssu sinni
og skaut Kamban í höfuðið.
Þótt danska utanríkisráðuneytið
bæri síðar fram afsökunarbeiðni
vegna þessa hörmulega atburðar og
dómsmálaráðuneytið gæfi út yfirlýs-
ingu um að ekkert benti til þess að
Guðmundur Kamban hefði gerst sek-
ur um neitt það athæfi sem hefði
getað orðið tilefni til málsóknar á
hendur honum, var banamaður hans
aldrei látinn svara til saka.
Þetta var heldur ekki eina dæmið
um slíkan verknað og þessir svoköll-
uðu friðardagar urðu blóðugir áður
en lauk. Eitt átakanlegasta atvikið
gerðist þegar sautján ára gamall piít-
ur, sonur íslendings eins sem mikið
hafði unnið fyrir Þjóðveija, var drep-
inn þegar verið var að flytja hann 1
fangelsi á vörubílspalli. Sök hans var
sú að hann neitaði að halda höndum
sínum á lofti. Einn frelsisliðanna
skaut á hann og særði hann, en síðan
kom annar aðvífandi og skaut hann
í höfuðið, svo að hann lést. Síðar kom
í ljós að pilturinn hafði verið hand-
tekinn í misgripum fyrir bróður sinn,
sem var í Hipo-liðinu. Banamenn
piltsins unga voru heldur ekki látnir
sæta refsingu fyrir verknað sinn.
Heimkoman
... Hrærður í huga heilsaði ég
öllum þeim sem höfðu ómakað sig
til að taka á móti mér. Síðan settist
ég ásamt móður minni og dóttur inn
í bflinn sem beið okkar. Það var ekið
af stað, áleiðis að nýju heimili for-
eldra minna, Bessastöðum.
Þar beið faðir minn komu minnar.
Við höfðum ekki sést síðan við
kvöddumst á aðaljárnbrautarstöðinni
í Kaupmannahöfn í apríl árið 1940,
er hann hélt áleiðis til íslands um
Þýskaland og Bandaríkin, en ég varð
eftir í Danmörku, sem hersveitir Hitl-
ers höfðu þá skömmu áður lagt und-
ir sig. Síðan þá hafði margt drifið á
daga okkar beggja. Hann hafði verið
kjörinn ríkisstjóri og síðar fyrsti for-
seti hins nýstofnaða lýðveldis, ís-
lands. Ég hafði gengið í lið með Þjóð-
veijum, haldið í herför með sveitum
þeirra og síðar verið sendur til Dan-
merkur og genjrið erinda þeirra þar.
Þar ríkti þögnin ein
... Viðtökurnar sem ég fékk voru
hlýjar og innilegar og öll fjölskyldan
lagðist á eitt til að láta mig finna
að ég væri velkominn heim. Hins
vegar vildi faðir minn ekki heyra
neitt um það sem á daga mína hafði
drifið. Hann sagði aldrei við mig
stakt orð um þetta tímabil ævi
minnar og gaf mér aldrei neitt færi
á að skýra mitt mál. Hið sama gilti
um móður mína. Þau vom á einu
máli um að reisa þagnarmúr um-
hverfis fortíð elsla sonarins, múr sem
enginn skyldi ijúfa...