Morgunblaðið - 24.06.1990, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JUNI
17
Búlgaríufararnir: fremri röð frá vinstri: Guðrún Jónsdóttir, Ragnheiður Káradóttir, Inga Skúladóttir,
Jódís Jónsdóttir, Bryndís Kristjánsdóttir, Auður Sigurðardóttir, Krisljana Sigmundsdóttir og Þorlákur
Helgason. Aftari röð: Anna Þorkelsdóttir, Ólafur P. Jónsson, Birna Sigurðardóttir, Harpa Sigfusdóttir
og Olafur Halldórsson.
Mynd: Guðrún Jónsdóttir Mynd: Anna Þorkelsdóttir
Par sem greint er frá í greininni. Taktmælir- Hvarvetna, sem eitthvað er á annað borð til, myndast
inn átti að telja sekúndurnar þar til kommún- biðraðir. í þessu tilviki var til grænmeti.
istar færu frá völdum. Hann tifar enn.
leg við það, sem við þekkjum. Ti-ygg-
ingar, fæðingarorlof, dagheimiii,
mennta- og heilbrigðiskerfi virtust
byggð upp á svipaðan hátt og hér.
Hins vegar fengum við ekki að skoða
þessar stofnanir. Beiðni um að fá
að kynna okkur félagslegar stofnan-
ir eins og eiliheimili, geðsjúkrahæli'
og svo framvegis var hafnað skýr-
ingalaust.
Hins vegar fengum við að tala við
sálfræðinga, félagsfræðinga og
fjölda annarra úr félagslega geiran-
um. Af þeim fræddumst við mikið
um land og þjóð, en ekki að sama
skapi um félagslegan vanda. Slíkum
upplýsingum hefur verið haldið
leyndum og enginn kunni nein skil
á öðru en því, sem hann hafði rekist
á í eigin starfi. Það virtist enginn
hafa neina yfirsýn, hver var að pukra
út í sínu horni. Fólk var aðallega að
sinna bóklegu hliðinni á greininni og
kvartaði þó sáran yfir einangrun.
Staðreyndin er nefnilega sú að það
eru sama og engar bækur til þarna
og rannsóknir ekki heldur. Menn
geta farið nærri um hvort fræðigrein-
in líði ekki fyrir þetta og síðan bæt-
ist við að allt akademískt starf er
mjög mengað af afdönkuðum kenni-
setningum kommúnismans, sem
koma því bara ekkert við. Og þetta
á við um allt menntakerfið. Olæsi
hefur reyndar verið útrýmt, en
pólitísk innræting er alls staðar,
mannkynssagan hefst ekki fýrr en
eftir valdatöku kommúnista, og það
litla námsefni, sem til er, er mest-
megnis frá sjötta áratugnum."
Erlend skuldastaða ókunn og
seðlarnir í Sviss
Og er annað ástand í landinu eftir
þessu?
„Sumt. Ekki nærri því allt þó, og
það er aðallega maðurinn á götunni,
sem hægt er að binda vonir við. En
svo dæmi sé tekið um efnahagslífið,
þá má vart á milli sjá hvort er verr
statt, efnahagslífið eða umhverfið.
Erlendar skuldir Búlgaríu eru til
dæmis alls ekki á hreinu. Það hefur
verið áætlað að þær nemi 10-11
milljörðum Bandaríkjadala og þar af
komi 3 milljarðar til greiðslu á þessu
ári. En það virðist enginn vita hvert
allir þessir peningar hafa farið frekar
en skattpeningar. Það er vitað, að
fé þetta var ekki nýtt til þess að
kaupa neysluvöru eða tækni frá út-
löndum, svo marga grunar að þessir
aurar safni vöxtum í Sviss.“
En hverjar eru þá skoðanir fólks
á framtíðinni?
„Fólk sagðist einfaldlega ekki hafa
tíma til þess að leiða hugann að
henni; nútíðin væri alveg nógu að-
kallaridi. Það orðaði einn þetta við
okkur svo: ,Við erum að byija að
læra að segja það sem okkur býr í
bijósti og að taka þá áhættu að hafa
skoðanir.” Og það sést best á Banda-
lagi lýðræðisaflanna (SDS), sem er
sannarleg breiðfylking. Innan vé-
banda hennar eru sex flokkar og tíu
stjórnmálasamtök. Þarna eru þver-
pólitísk samtök, markaðshyggju-
flokkar, hefðbundinn jafnaðar-
mannaflokkur og allt þar á milli. Það
er reyndar eftirtektarvert hversu
margir frambjóðendur hafa setið í
fangelsi fyrir skoðanir sínar eða
sætt öðrum ofsóknum.
Þetta bandalag var aðalstjórn-
málaaflið gegn kommúnistaflokkn-
urn í kosningunum, en hann hefur
reyndar breytt nafni sínu í Sósíal-
istaflokkurinn og skartar jafnvel
kratarósinni! Þrátt fyrir það voru
flestir, sem við ræddum við, á einu
máli að þetta væri' nákvæmlega sami
flokkurinn."
Grasrótin og
kommastrumpurinn
Hvernig var kosningabaráttan?
„Það var nokkuð gaman að fylgj-
ast með því. SDS bar þess glögg
merki að félagamir komu úr ólíkum
áttum. Það var grasrótarbragur á
starfinu — allt einkenndist af mikilli
starfsgleði, gífurlegu kappi og miklu
hugarflugi. Það var alltaf líf og fjör
í kring um SDS, mikil litadýrð, tón-
list og hávaðasamræður. Sem dæmi
um kosningaáróður SDS má nefna
par, sem stóð á stalli fyrir framan
hús í alfaraleið. Konan hélt á fána
en maðurinn á taktmæli, sem minnti
á aðalslagorð SDS. Það var eitthvað
á þá leið að stundin væri upp runnin
eða tími kommúnista að renna út.
Annars tókum við eftir því að það
var varla nokkur kona í framboði og
spurðumst fyrir um það, en fengum
hið sípnlda svar. að núna riði á að
koma kommúnistum frá, kvenrétt-
indin kæmu síðar.“
Og hvað gerðu kommarnir á móti?
„Þeir reyndu að vera eins vestræn-
ir og þeir gátu. Kosningabaráttan
var rekin frá risahýsi flokksins í
miðri Sófíu. Vestrænt popp streymdi
frá foldgnáum hátölurum við bygg-
inguna og þar var líka að finna
stærsta sjónvarpsskjá Búlgaríu. Eins
og hjá SDS var alltaf heitt á könn-
unni hjá þeim, en það var hins vegar
með ólíkindum niðurgreitt og lang-
ódýrasta kaffið í borginni."
„Svo má ekki gleyma strumpin-
um,“ skýtur einhver inn í.
„Strumpinum?11 hváir blaðamaður.
„Já, já. Kommúnistar gerðu krata-
rósina að merki sínu, en þeir voru
líka með sérstakan flokksstrump til
þess að höfða til barnanna!“
Ólýsanleg vonbrigði
En samt tapaði SDS ...
„Ja, það er nú það. Við getum
ekkert fullyrt um tilhögun kosning-
anna, en við urðum æði langleit
mörg hver þegar við lásum í blaðinu
Umhverfisvanda Búlgaríu má
rekja til _ tveggja meginá-
stæðna: í fyrsta lagi var
gegndarlausri iðnvæðingu
hrundið af stað þegar eftir stríð
þrátt fyrir að Búlgaría hefði til
þess litla burði og í öðru lagi hefur
samyrkjubúskapur beinlínis valdið
landskemmdum. Það gerir illt verra
að náttúruauðlindir eru af skornum
skammti í Búlgaríu.
Mestur hluti orkuframleiðslu í
landinu felst í brennslu surtar-
brands, sem er lélegasta eldsneyti
sem unnt er að nýta. Surtarbrand-
ur er grafinn upp á yfirborðinu og
í honum er fjöldi eiturefna — þung-
ir málmar, geislavirk efni og
brennisteinn. Talið er að af þeim
völdum dreifist 1.750.000 tonn af
í flugvélinni á leiðinni heim, það
haft eftir Steingrími Hermannssyni,
að um .lítilsháttar misferli hefði ver-
ið að ræða í kosningunum‘, en hann
var fyrirliði alþjóðlegrar eftirlits-
nefndar með kosningunum. Allir
þeir, sem við ræddum við voru mjög
bjartsýnir á sigur SDS. Jafnvel svo,
að þjónustufólkið á hótelinu, sem
fram að því hafði ekki haft sig mikið
í frammi, setti upp barmmerki SDS
á mánudag eftir kosningarnar, sem
fóru fram á sunnudegi. Svo sleppti
það því, sem það var með í höndunum
hverju sinni, til þess að hlaupa og
hlusta á útvarpið í hvert sinn, sem
fregnir bárust af kosningunum."
Vonbrigðin hafa þá verið mikil?
„Alveg ólýsanleg. Maður nokkur,
sem hafði mikið rætt við okkur um
þessi mál og leikið á als oddi dagana
fyrir kosningar, gat beinlínis ekki
talað fyrir vonbrigðum og bræði.
Við höfðum þó heyrt býsna ná-
kvæmar spár í þessa veru fyrir kosn-
ingar og skýringin kvað vera sú, að
úti á landi ættu kommúnistar mjög
tryggt fylgi. Annars vegar réði
brennisteinssýru yfir landið á ári
hveiju. ,
Vegna þess hversu snauður jarð-
vegurinn er af verðmætum efnum
fylgir námagrefti gífurlegt jarð-
rask (af hveiju gröfnu tonni í einni
af aðaljámnámum landsins fæst
aðeins 2,5 kg af járni) og þannig
koma úr jörðu 650 milljón tonn af
námaúrgangi á ári.
Samyrkjustefnan hefur gert það
að verkum að jarðvegurinn er ger-
nýttur án hvíldar og eldur hefur
aðallega notaður til þess að bijóta
nýtt land, en uppblástur hefur siglt
í kjölfarið. Auk þess hefur ekkert
eftirlit verið haft með efnanotkun
í landbúnaði. Þar ræðir bæði um
áburð og skordýraeitur.
Málum er svo komið að 6% rækt-
íhaldssemi bænda og hins vegar
hræðsla, því kommissararnir hafa
enn mikil völd á landsbyggðinni."
Og situr þá allt við það sama?
„Það er náttúralega of snemmt
að spá fyrir um það. En það er kraft-
ur í þessu fólki og það reynir allt
hvað það getur að breyta hlutunum."
Þið minntust áðan á hvað SDS
væri fjölskrúðugt bandalag. En hvað
er það, sem meðaljóninn vill?
„Það fólk, sem við ræddum við,
var í fyrsta lagi með það á hreinu
að það væri búið að reyna kommún-
ismann til þrautar og að nú yrði
markaðshagkerfið að taka við. Einn-
ig var lögð mikil áhersla á að Búlg-
aría væri í Evrópu og þyrfti að eiga
samleið með öðram Evrópuþjóðum.
Meðal annars vonast margir eftir
aðstoð, lánum og fjárfestingum frá
Vesturlöndum og Danir og Vestur-
Þjóðveijar hafa þegar hafið fjárfest-
ingar þar.
Miðjarðarhafsandrúmsloft og
ótti við Tyrki
Hvernig land er Búlgaría fyrir
aðkomufólk?
anlegs lands verður alls ekki hægt
að yrkja framar vegna mengunar.
90%, ræktanlegs lands, sem ekki
er gjörónýtt, er mjög súrt eða í
sárum af öðrum orsökum. Þetta
eru 44% alls landssvæðis Búlgaríu.
Af sextán mestu ám landsins, er
aðeins ein ómenguð. Margar hinna
eru algerlega_ „dauðar“ og Dóná
er illa farin. Ain Iskar hefur þann
vafasama heiður að vera ein eitrað-
asta á í heimi, eða 150 sinnum
yfir viðmiðunarmörkum. Svartahaf
nálgast að bera nafn með rentu.
Tölur frá fyrra misseri 1989 benda
til þess að 26% (8.000 hektarar)
furuskóga landsins séu þegar dauð-
ir og 15% greniskóganna. Skæðir
sjúkdómar heija á 23.000 hektara
eikarskóga.
Drykkjaivatn hefur mengast af
ýmsum málmum og eiturefnum og
áhrifin eru meðal annars þau að á
hveija 10.000 íbúaeru 11.850 veik-
indatilfelli á ári og 846 dauðsföll
(á íslandi eru 70 dauðsföll á hverja
10.000 íbúa).
„Andrúmsloftið er mjög svipað því
sem gerist við Miðjarðarhafið. Fólk
tekur yfirleitt lífinu með ró og það
segir kannski sína sögu, að þrátt
fyrir að fólk vilji hafa lífskjörin á
borð við það sem gerist á Vesturlönd-
um, óttast margir að þurfa að hafa
of mikið fyrir því. Fólkið er mjög
opinskátt og að því leyti hefur
ástandið líka breyst mikið. Árið
1981, þegar ein úr hópnum eyddi
sumarleyfi í landinu, gekk fólk þegj-
andi um göturnar og horfði niður
fyrir sig þegar það mætti útlend-
ingi. Núna er maður ávarpaður af
fyrra bragði. Annars má segja að
Búlgaría sé eins og vasaútgáfa af
Rússlandi. Búlgarar eru .mjög hrifnir
af Rússum, að miklu leyti vegna
þess að það vora Rússar sem vörp-
uðu oki Ottómana af herðum þeim.
Allt stjórnkerfið er sniðið eftir hinu
sovéska og þeir eiga jafnvel eigin
,míní-Lenín‘ í Georgíj Dímítrov, sem
var fyrsti kommúnistaleiðtogi Búlg-
aríu, og dó tæpum þremur árum eft-
ir valdatökuna. En í samræmi við
Rússadýrkunina stendur þeim mikill
stuggur af Tyrkjum. Það nefndu til
dæmis margir, að þrátt fyrir að frið-
vænlega horfi nú í Evrópu, sé afar
ólíklegt að Búlgarar aíVopnist og
.telja Tyrki beinlínis ógna Búlgaríu."
Það tengist þá væntanlega Tyrkja-
hatrinu?
„Alveg öragglega, en það er þó
ekki jafnalmennt og djúpt og maður
gæti haldið.“
Okkur leið eins og verstu
arðræningjum
Er jafnódýrt að vera í Búlgaríu
og af er látið?
„Vægast sagt. Verðlagið er ævin-
týralegt. Við vissum að það var okr-
að á okkur af því að við vorum út-
lendingar, en það kom ekkert að
sök. Við reyndum að eyða og spenna
eins og við gátum, en allt kom fyrir
ekki. Við komum með helminginn
af gjaldeyrinum heim. Þetta kemur
til af rangri gengisskráningu. Þarna
era tvö gengi í umferð, hvort öðru
vitlausara. Það segir sína sögu að
gott árskaup samsvarar 21.600
íslenskum krónum! Ódýrastu bílar
kosta um þreföld árslaun, en það
skiptir litlu máli því það er 10 ára
bið eftir bílum!
Fólkið, sem maður verslaði við,
veit alveg hvað um er að vera og
leit mann stundum hornauga fyrir
að vera að notfæra sér gengisraglið.
Sannast sagna leið okkur eins og
verstu arðræningjum!"
En hvað gátuð þið eiginlega keypt
ykkur þarna?
„Það var nú lítið, annað en það
sem maður lét í sig. En fínasta
máltíð, sem unnt er að fá í Sófíu,
kostar innan við 100 krónur og væn
bjórkrús, sem hér kostar á sjötta
hundrað krónur fékk maður þar fyr-
ir 6 krónur. Þannig að það gekk
hægt á sjóðina. í raun vorum við
milljónamæringar í nokkra daga.
En því er ekki að leyna að sum
okkar var farið að lengja eftir vest-
rænu lostæti áður en yfír lauk.
Og kóki! í allri Sófíu var hvergi
hægt að fá kók. Það fékkst ekkert
gos nema eitthvert íðilgrænt
Ríkislímonaði á borð við það, sem
Marteinn Mosdal hefur verið að ota
að sjónvarpsáhorfendum."
Ekki hefur kókleysið eyðilagt ferð-
ina?
„Nei, en hins vegar vora menn
góða stund að jafna sig eftir að við
komum vestur yfír til Lúxemborgar.
Að geta farið inn í næstu búð og
fengið hvað sem maður vildi með því
einu að veifa plastkorti framan í af-
greiðslufólkið var eins og yfirsldlvit-
leg lífsreynsla. Og allt í einu fóru
menn að veita því athygli hvað af-
skaplega venjulegir Peugeot og
Volkswagenar voru flottir bílar. Og
það voru margir, sem létu það verða
sitt fyrsta verk að fá sér alvestræna
pizzu með öllu.“
Þó ferðalangamir hafí frá nógu
að segja um það sem miður fer í
Búlgaríu, hefur blaðamaður á tilfinn-
ingunni að þeir hafi hrifist af landi
og þjóð. Hvað er það, sem er svona
heillandi þrátt fyrir allt og allt?
„Það er framandleikinn. Þetta er
land þar sem menn þekkja ekki lýð-
ræði nema af afspum en vilja frelsi,
kommúnistaland þar sem peningar
eru einskis virði og ofurkapp er lagt
á markaðsvæðingu og þetta land er
misheppnað iðnríki þar sem aðalsam-
göngutækið er enn asnakerra. Þetta
er allt annar heimur."
Þegar landid er eyðilagt
ÞRÁTT FYRIR að Vesturlandabúa hafí rennt grun í að virðing
fyrir Móður Jörð væri takmörkuð meðal ráðamanna austan járn-
tjalds, eins og Tsjernobyl-slysið bar glöggt vitni um, hefði fáa órað
fyrir því að kommúnistar skildu eftir sig sviðna jörð í orðsins fyllstu
merkingu og hefðu aukin heldur stráð salti í svörðinn. I Búlgaríu
líkja menn umhverfisspjöllunum við náttúruhamfarir.