Morgunblaðið - 24.06.1990, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JUNI
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ
23
Jttttrgnnfrljtfrti
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Upp úr öldudalnum
Tæpast verður lengur um það
deilt, að þjóðarbúskapur
okkar íslendinga er á leið upp
úr öldudalnum. Samkvæmt frétt-
um Morgunblaðsins í gær er verð
á sjávarafurðum í heild nú 11%
hærra í erlendri mynt en það var
að meðaltali á sl. ári. Þetta þýð-
ir, að viðskiptakjör eru nú um
3-4% betri en á síðasta ári og
jafnframt, að þessi bati kemur
fyrr fram en gert var ráð fyrir í
upphafi þessa árs, þegar talið
var, að viðskiptakjör hefðu batn-
að, sem þessu nemur í desember
nk.
Verð á sjávarafurðum almennt
er talið töluvert hærra nú en að
meðaltali sl. 5 ár og er nálægt
því að vera jafnhátt og það varð
hæst á árinu 1987. Hins vegar
bendir Þórður Friðjónsson, for-
stjóri Þjóðhagsstofnunar, rétti-
lega á, að þá hefði hækkun físk-
verðs farið saman við 5-6% afla-
aukningu á milli ára en nú er um
að ræða 5-6% aflasamdrátt frá
síðasta ári.
Verð á afurðum okkar á
Bandaríkjamarkaði hækkaði í
byijun júní um 3-10%, verð á sjó-
frystum fiski hefur hækkað um
hvorki meira né minna en 20%
frá áramótum og fiskblokk er
TRÉÐ HEF-
• ur mikilvægan
boðskap að flytja þegar
upprisan brosir við okk-
ur í laufi þess og minnir
á hlutverk vínviðarins í
tilveru okkar. Það var
af dauða og upprisu vínguðsins sem
Grikkir drógu einkum þá ályktun að
mannssálin ætti einnig sitt lauf, sína
eilífu hringrás. Það var í fylgd með
honum sem þeir ferðuðust til landsins
þarsem dauðinn var ekki tortíming,
heldur endumýjun.
Það var engin tilviljun Oðinn hékk
í Vingameiði og reis upp af honum.
Norðmenn fluttust með föruneyti sitt
á norskum skógi út hingað. Ný þjóð
varð til. Skipin voru í senn tækniund-
ur og ævintýri landnámsmannsins. Og
skógurinn ávallt í fylgd með honum.
Og enn heyrum við niðinn í blóði okk-
ar.
ÞEGAR LANDNÁMS-
• menn komu út hingað til ís-
lands tók á móti þeim lítill vinaiegur
birkiskógur en honum óx svo ásmegin
með sígrænni erlendri furu sem gefur
fyrirheit um grænni skóga og gjöfulli.
En þótt skógarnir hafí á liðnum árpm
og litlum ísöldum hopað fyrir ágangi
og kólnandi veðri stendur tréð enn sem
táknmynd reglu og jafnvægis í um-
hverfi okkar. Enn hvíslar vindur í laufí
og rætur sjúga næringu úr djúpri jörð.
Og Yggdrasill stendur enn fyrir sjón-
um okkar einsog heilagt tákn í miklum
bókmenntum.
Og nú á skógurinn brýnna erindi
við okkur en nokkru sinni, þótt enn
næði um hann. En það er víðar svait
en á íslandi og ekkert tiltökumál. Ef
hlutföll breyttust jörðinni í óhag, gæti
verið gott að eiga að skóglendi sem
andaði ómenguðu súrefnisríku lofti í
aðkrepptum, óviðbúnum heimi gegnd-
arlausrar sóunar. Við yrðum þá ekki
eins berskjölduð og ella undir þeim
freon- og koltvísýringshjúp sem sumir
telja nú sé óðum að breyta ósonlaginu
umhverfis jörðu og eyða því.
Nú er svo komið við gætum veitt
sjálfum okkur og móður Jörð það sár
sem sköpum skipti.
Freon, eða flúrkarbon, eru kolefna-
sambönd í brúsaúða, kælivökva
o.s.frv., um 20% af skaðlegum efnum
andrúmsloftsins. 1988 fóru meiren 5
milljarðar tonna af koltvísýringi útí
gufuhvolfíð og mun aukast um 3%
árlega samkv. nýrri skýrslu umhverf-
isnefndar S.Þ.
Eitraður verksmiðjureykur orsakar
súrt regn sem hefur skaðvænleg áhrif
á stórum svæðum. Við getum átt von
á þessari eimyiju innan tíðar. Um-
hverfisvemd í öðrum
löndum er þannig okkar
hagsmunir einnig.
Nefndin varar hastar-
lega við ofhitun jarðar
sem orðið gæti á tiltölu-
Iega skömmum tíma og
hvetur til samstöðu um gagnráðstaf-
anir. Hún bendir á að timbur er helzta
eldsneyti eins milljarðs íbúa jarðar og
hitabeltisskógar minnka ár hvert um
13 millj. hektara. Því þurfí að gróður-
setja jafnstór landsvæði árlega uppúr
aldamótum. Án stórskóganna munum
við ekki ráða við þau skaðlegu efni
sem nú losna útí andrúmsloftið. Gegn
þeim eru skógarnir bezta vörnin.
EF EKKERT YRÐI AÐ
• gert hyrfu regnskógarnir á
næstu hálfri öld og sæi þá hver maður
í hendi sér hver örlög biðu jarðarinn-
ar. Það yrði a.m.k. síðasti dagur
mannsins á jörðinni. Ragnarök yrðu
ekki umflúin.
Raddir vorsins geta þagnað með
ýmsum hætti.
í formála Snorra-Eddu segir for-
feður okkar hafi talið að jörðin væri
kvik.
Eyðing frumskóga og bruni lífrænna
efna sem losar koltvísýring úti and-
rúmsloftið auka álagið á það lífkerfi
sem nú er allsráðandi á jörðinni, segir
brezki vísindamaðurinn James
Lovelock, sem hefur borið fram Gæja-
kenninguna um lifandi jörð af hvað
mestum sannfæringarkrafti. Áhrifin
gætu leitt til nýs jafnvægis í náttúr-
unni. Færi svo hefði það skyndileg og
ófyrirsjáanleg áhrif á þær lífverur sem
fyrir eru einsog varð þegar risaeðlurn-
ar liðu undir lok. Hið nýja lífríki yrði
þá saman sett í samræmi við nýjar
aðstæður og nýtt umhverfí. En ólík-
legt væri maðurinn félli inní þann
vefnað sem þá yrði ofínn úr nýjum,
óþekktum veruleika á jörðinni. Meng-
að umhverfí gerir ekki ráð fyrir æðra
lífí.
Kannski er ekkert undarlegt maður
lesi um það í nýútkominni skýrslu
Alþjóðaheilsbrigðisstofnunarinnar,
WHO, að milljarður manna býr við
örbirgð og ólýsanlega fátækt og 800
milljónir svelta. í þróunarríkjunum
hafa einungis tveir af hvijum fímm
íbúm aðgang að boðlegu drykkjar-
vatni; hálf milljón kvenna deyr árlega
vegna slæmrar aðhlynningar á með-
göngutíma, bam deyr á 15 sekúndna
fresti úr mislingum einhversstaðar í
heiminum, fímm milljónir barna deyja
innan fímm ára frá fæðingu úr niður-
gangi, þijár milljónir manna úr berkl-
um, en árlega smitast tíu milljónir
manna af þessum sjúkdómi sem hefur
HELGI
spjall
komin í hátt verð í Evrópu. Þá
hefur olíuverð lækkað að undan-
förnu og stuðlar það að bættum
viðskiptakjörum.
Auk þessara verðhækkana er
augljóst, að markaðsstaða okkar
hefur styrkst. í eina tíð má segja,
að verðsveiflur á Bandaríkja-
markaði hafi ráðið lífskjörum
hér. Nú er Evrópa mjög sterkur
markaður fyrir sjávarafurðir okk-
ar og einstök Evrópulönd, sem
ekki hafa komið mikið við sögu
eru skyndilega að verða hagstæð-
ur markaður eins og t.d. Frakk-
land. Að auki eru markaðir fyrir
sjávarafurðir okkar að styrkjast
í Asíu, ekki einungis í Japan held-
ur einnig á Formósu, en þar er
nú góður markaður, sérstaklega
fyrir grálúðu en einnig karfa.
Við erum því ekki lengur háð
einum markaði um afkomu okkar
heldur er töluvert jafnvægi komið
í markaðsstöðu okkar.
Við íslendingar höfum oft ver-
ið útsjónarsamir í kreppuástandi
en okkur hefur gengið verr að
fóta okkur i góðæri. Þá er eins
og þjóðin sleppi öllu lausu. Góð-
ærið á árunum 1986 og 1987 er
glöggt dæmi um það. Nú skiptir
miklu, að við höldum skynsam-
lega á málum, ef svo fer sem
horfir, að nýtt góðæri sé í upp-
siglingu. Við þurfum að borga
niður skuldir, bæði ríki, fyrirtæki
og einstaklingar og gæta þess
að leggja ekki út í nýjar stórfelld-
ar fjárfestingar. Sjávarútvegur-
inn þarf að fá tækifæri til að
nota nýtt góðæri til að greiða
niður skuldir og endurskipuleggja
sig með fækkun fiskiskipa og hið
sama á við um fiskvinnsluna.
hörfað allsstaðar þarsem heilbrigðis-
kerfí er nokkumveginn fullnægjandi;
hundrað milljónir manna eru heimilis-
Iausar, segir WHO, en milljarður býr
við ömurlegar og algjörlega ófullnægj-
andi aðstæður. Sumsstaðar eru ein-
ungis greiddar 90 krónur á mann sem
árlegt framlag til heilbrigðisþjónustu,
annarsstaðar yfír 100 þús. kr. 1971
voru minna þróuð ríki (LDC, þ.e. least
developed countries) tuttuguogfimm
að tölu, en nú eru þau fjörutíuogtvö.
Hefur umhverfí okkar batnað?
Nei(!) Hefur heimurinn tekið stakka-
skiptum til hins betra? Sumsstaðar(I)
Annarsstaðar hefur sigið á ógæfuhlið-
ina. Við höfum nóg af öllu, ekki sízt
fjörefnum. Ef við gæfum þeim sjö
milljónum barna víðsvegar um heim
sem skortir A-vítamín þótt ekki væri
nema tvær vítamíntöflur á ári gætum
við komið í veg fyrir að hálf milljón
þeirra missti sjónina og 300 þúsund
dæju.
Hvernig væri að íhuga það í öllum
fjölmiðlahávaðanum og sjálfsdýrkun-
inni? Mannúð er ekki bundin við
heimaþröskuldinn. Náungakærleikur
er umhverfísvemd.
Ég hlustaði fyrir mörgum árum á
fyrirlestur sem danska skáldið góð-
kunna, Thorkild Björnvig, flutti í
Kaupmannahöfn um náttúruna og
mengun í umhverfi okkar, en hann
hefur ort um það efni merka ljóðabók.
Hann vitnaði í þessi eftirtektarverðu
orð Thoreaus: „Hið villta varðveitir
jörðina.“
Menn umgangast náttúruna á svo
ólíkan hátt. Tré sem kallar fram gleði-
tár í augum sumra, segir William
Blake, er í annarra augum aðeins
grænn hlutur, sem er fyrir þeim. „Rós
blómstrar í garðinum þínum en hún
dregur ekki alla jafnt að ilmi sínum,“
segir annað brezkt skáld, John Donne.
Enn skelfur jörðin. Enn hverfa tug-
þúsundir á einu andartaki inní hring-
iðu dauðans.
Samt glímir maðurinn við stuðla-
berg tímans. Og reisir sér bautasteina
í Viðey.
Við skulum halda trúnað við jörð-
ina. Þá geta áfram átt við hana þessi
orð Jóns á Bægisá um sköpunarverkið
og dýrð þess:
Blíður er árblær
blíð er dags koma...
Blíður er röðull
þá er breiðir hann
austan árgeisla
á unaðs foldir...
M.
(meira næsta sunnudag.)
HLUTAFJÁRÚTBOÐ
Olíuverzlunar íslands
hf. hefur vakið athygli
af ýmsum ástæðum.
Fyrst ber að nefna, að
staðið var að þessu
útboði á mjög fagleg-
an hátt. Landsbréf hf., verðbréfafyrirtæki
Landsbanka íslands, sá um útboðið og
upplýsingagjöf um rekstur fyrirtækisins
til fyrirmyndar. Þá stuðlar það að trausti
almennings, að fyrirtækið hefur sótt um
skráningu á Verðbréfaþingi, fyrst
íslenzkra fyrirtækja, en skráning felur í
sér, að Olíuverzlun Islands skuldbindur sig
til að uppfylla reglulega mjög strangar
kröfur um upplýsingamiðlun til hluthafa
og almennings um rekstur fyrirtækisins.
í annan stað er mjög tekið eftir hinni
miklu eftirspurn eftir hlutabréfum í fyrir-
tækinu. Á fyrsta degi seldust upp hluta-
bréf að nafnverði 40 milljónir króna og á
öðrum degi það sem eftir var eða 10 millj-
ónir króna að nafnverði. Þar sem söluverð
bréfanna var nokkuð hærra seldust hluta-
bréf í Olíuverzlun íslands á tveimur dögum
fyrir um 80 milljónir króna til nær 200
einstaklinga.
Þessi mikla eftirspurn eftir hlutabréfum
í fyrirtækinu gefur til kynna mikinn áhuga
almennings á hlutabréfakaupum. Jafn-
framt er hún vísbending um, að fólk hefur
trú á því, að fjárfesting í olíuinnflutnings-
fyrirtæki sé arðvænleg. Loks er ástæða
til að minna á, að Olíuverzlun íslands lenti
í alvarlegum útistöðum við viðskiptabanka
fyrirtækisins, Landsbanka íslands, á sl.
ári en þær deilur hafa bersýnilega ekki
dregið úrtrú almennings á þennan fjárfest-
ingarkost. Vel má vera, að aðild heims-
þekkts olíufyrirtækis, Texaco, eigi þátt í
því trausti.
Mikill áhugi á hlutafjárútboði Olíuverzl-
unar íslands hf. bendir ótvírætt til þess,
að sparifjáreigendur séu nú tilbúnir til að
leggja sparnað sinn í töluverðum mæli í
hlutabréf og hafi trú á því, að sú fjárfest-
ing skili þeim meiri arði en hefðbundin
ávöxtun sparifjár í banka eða hjá verð-
bréfasjóðum. Margar ástæður eru fyrir
þessum breyttu viðhorfum. Fólk hefur
veitt því eftirtekt, að hlutabréf hafa hækk-
að mjög í verði á síðustu árum og jafn-
framt borga fyrirtækin reglulega út arð.
Nú mega þau greiða 15% arð án þess að
greiða þurfí af honum skatt og ýtir það
að sjálfsögðu mjög undir áhuga fólks á
að kaupa hlutabréf. Þá hafa umræður á
undanförnum mánuðum um nauðsyn þess,
að fylgt verði ákveðnum heilbrigðum leik-
reglum til þess að vernda rétt hluthafa,
ekki sízt hinna smærri gagnvart hinum
stærri, áreiðanlega orðið til þess að auka
trú almennings á þennan fjárfestingarkost
og traust á hlutafélögum.
Ör þróun á hlutabréfamarkaðnum gjör-
breytir öllum viðhorfum í atvinnulífi hér.
Fyrirtæki, sem njóta trausts, geta nú boð-
ið út hlutafé, ef þau vilja afla fjár til ný-
framkvæmda eða annarra íjárfestinga og
geta verið nokkuð örugg um jákvæðar
móttökur markaðarins, ef rétt er að málum
staðið. Sem dæmi um fyrirtæki af þessu
tagi má nefna Flugleiðir, sem hefur ráðizt
í gífurlegar fjárfestingar og þarf áreiðan-
lega á miklum fjárhagslegum styrk að
halda til þess að standa undir þeim. Eig-
endur hlutafélaga hafa nú nýja möguleika
á að selja hluti sína og fá raunvirði fyrir.
Sem dæmi má nefna Samband ísl. sam-
vinnufélaga, sem á við mikla fjárhagsörð-
ugleika að stríða. Sambandið á um helm-
ing í Olíufélaginu hf. Óhætt er að full-
yrða, að ef Sambandið kysi að selja hlut
sinn í fyrirtækinu til þess að létta skulda-
byrði sína mundu hlutabréf í Olíufélaginu
seljast upp á skömmum tíma.
Það er sérstaklega eftirtektarvert við
hlutabréfasölu Olíuverzlunar íslands, að
lífeyrissjóðir koma þar ekki við sögu held-
ur nær tvö hundruð einstaklingar. Þetta
sýnir, að almennir sparifjáreigendur eru
hér á ferðinni en hins vegar má búast við
því, að lífeyrissjóðir leggi mikla fjármuni
í hlutabréfakaup á næstu árum.
Einkavæð-
ing
ÁHUGI ALMENN-
ings á hlutabréfa-
kaupum og fyrir-
sjáanleg kaup
lífeyrissjóða á
hlutabréfum á næstu árum ættu að verða
til þess, að umræður hefjist á ný um einka-
væðingu opinberra fyrirtækja. Sannleikur-
inn er nefnilega sá, að það er ekki mikið
framboð af hlutabréfum á markaðnum og
svo virðist, sem þau hlutabréf, sem koma
í sölu, seljist nánast á svipstundu. Þess
vegna virðist kjörið tækifæri fyrir opinbera
aðila að fara inn á þennan markað nú.
Umræður um einkavæðingu hófust hér
að ráði sumarið 1983. Albert Guðmunds-
son, þáverandi fjármálaráðherra, hreyfði
málinu og seldi m.a. hlut ríkisins í Flugleið-
um en Sverrir Hermannsson, þáverandi
iðnaðarráðherra, gekk einna ötulast fram
í að hrinda þessum hugmyndum í fram-
kvæmd. Þá markaði sameining Bæjarút-
gerðar Reykjavíkur og Isbjarnarins og
síðar sala á hlut Reykjavíkurborgar í
Granda hf. tímamót í þessum efnum.
Frá því að þessi fyrstu skref til einka-
væðingar voru stigin hefur lítið gerzt.
Hins vegar er ljóst, að ríkið þarf mjög á
því að halda að losa peninga enda skuldir
ríkissjóðs miklar. Nú er augljóslega tæki-
færi fyrir opinbera aðila, bæði ríki og sveit-
arfélög til þess að selja almenningi ýmis
fyrirtæki í eigu þessara aðila. Og þetta
tækifæri á að nota.
Landsvirkjun er aðallega í eigu ríkisins
og Reykjavíkurborgar. Nú hefur Akur-
eyrarbær lýst áhuga á að selja hlut sinn
í Landsvirkjun og bæði ríki og Reykjavík-
urborg tjáð sig reiðubúin til að kaupa þenn-
an hlut. Hvers vegna ekki að selja hann
á almennum markaði? Og er í raun og
veru nokkuð, sem mælir gegn því, að ríki
og Reykjavíkurborg selji smátt og smátt
hlut sinn í Landsvirkjun til almennings,
þ.e. einstaklinga, fyrirtækja, lífeyrissjóða
og verðbréfasjóða og annarra aðila, sem
áhuga hafa á að fjárfesta í hlutabréfum
Landsvirkjunar?
Hér má einnig nefna hlut ríkisins í Járn-
blendiverksmiðjunni í Hvalfirði, fyrirtæki
á borð við Póst og síma, ríkisbankana tvo,
Landsbanka og Búnaðarbanka og vafa-
laust má nefna fleiri fyrirtæki í ríkiseigu.
Reykjavíkurborg á öflug fyrirtæki, sem
fólk mundi beijast um að fjárfesta í svo
sem Hitaveitu Reykjavíkur og Rafmagns-
veitu Reykjavíkur og vafalaust einhver
fleiri.
Sjálfsagt er að vara varlega í einkavæð-
ingu og fíamkvæma hana stig af stigi. í
Bretlctndi hefur þetta t.d. verið gert með
því að setja ákveðið hámark á kaup hvers
og eins, þannig að dreifingin hefur verið
mjög mikil, allavega í upphafi. Sú hætta
er auðvitað fyrir hendi, eins og dæmin
sanna, að fjársterkir aðilai' reyni að leggja
þessi fyrirtæki undir sig. Hægt er að koma
í veg fyrir það með ýmsum hætti. í fyrsta
lagi er auðvitað hugsanlegt, að ríki og
sveitarfélög á borð við Reykjavíkurborg
eigi áfram um eitthvert árabil myndarleg-
an hlut í þessum fyrirtækjum eins og t.d.
Landsvirkjun, þótt verulegur hluti hluta:
bréfa væri seldur á almennum markaði. í
öðru lagi mundu reglur, sem skylda aðila,
sem eignast hefur t.d. þriðjung hlutafjár,
til þess að bjóðast til að kaupa það sem
eftir væri, áreiðanlega koma í veg fyrir,
að menn leituðu eftir svo stórum hlut.
Þótt einstaklingar eða fyrirtæki hafi efni
á að kaupa þriðjung í stórum fyrirtækjum
er ekki þar með sagt, að þessir aðilar
hafi efni á að kaupa þau öll.
Þeir miklu ljármunir, sem ríki og.sveit-
arfélög hafa bundið í ýmsum fyrirtækjum
á liðnum áratugum, geta nýzt þessum
opinberu aðilum betur, annað hvort með
nýrri fjárfestingu annars staðar eða með
því að greiða niður skuldir. Jafnframt er
sparifjáreigendum og t.d. lífeyrissjóðum
gefínn kostur á ávöxtun, sem í mörgum
tilvikum getur verið hagkvæmari en sú,
sem þessir aðilar eiga kost á um þessar
mundir.
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 23. júní
Þáttur líf-
eyrissjóð-
anna
HLUTABRÉFA-
kaup lífeyrissjóða
hafa aukizt að
marki síðustu ár og
ekki er óeðlilegt að
ætla, að þau vaxi
mjög á næstu árum. Það er eðlileg þróun.
í hinum vestræna heimi eru lífeyrissjóðir
og ýmsir verðbréfasjóðir stærstu kaupend-
ur hlutabréfa á kauphöllum. Einstaklingar
eru alls ekki eins umsvifamiklir á þessum
markaði eins og margir halda. Það er full
ástæða til að ýta undir þá þróun hjá lífeyr-
issjóðum, að þeir kaupi hlutabréf. Þar er
mikið fjármagn til staðar, sem þarf að
koma atvinnulífinu til góða og getur stuðl-
að mjög að eflingu þeirra. En um leið er
margs að gæta.
Hver á hin almenna stefna lífeyrissjóð-
anna, sem fjárfesta í hlutabréfum að vera?
Eiga þeir að líta á hlutverk sitt sem svo,
að þeir séu hlutiausir hluthafar, ef svo
má að oi'ði komast, þ.e. að þeir hafi engin
afskipti af rekstri viðkomandi fyrirtækja
önnur en þau að kaupa hlutabréf, fylgjast
með framvindu mála og taka við arð-
greiðslum - eða selja bréfín, ef þeim lízt
ekki á hvernig reksturinn þróast. Þetta
er ein þeirra leiða, sem lífeyrissjóðimir
geta valið.
Önnur er sú, að taka virkan þátt í
rekstri fyrirtækjanna, sem ijárfest er í
með því að leggja t.d. áherzlu á að eiga
fulltrúa í stjórn, ef hlutur viðkomandi
lífeyrissjóðs er svo stór, að réttlæti
stjórnaraðild. Ef lífeyrissjþður velur þessa
leið er margs að gæta. í fyrsta lagi má
spyija, hvernig velja á fulltrúa lífeyrissjóðs
í viðkomandi stjórn. Á sá fulltrúi að vera
úr stjórn lífeyrissjóðsins? Ef hann er einn
stjórnarmanna í lífeyrissjóðnum sjálfum
kann að vakna sú spurning meðal félags-
manna í lífeyrissjóðum, hvort fámennur
hópur sé að taka öll völd í lífeyrissjóðnum
og skapa sér aðstöðu í krafti íjármuna
þúsunda og tugþúsunda lífeyrissjóðsmeð-
lima. í kjölfar þess gæti komið upp krafa
um lýðræðislegri uppbyggingu lífeyrissjóð-
anna, þ.e. að fulltrúar í stjórn þeirra yrðu
kjörnir af félagsmönnum lífeyrissjóðanna
en ekki af stjórnum eða aðalfundum við-
komandi stéttarfélaga. Þá er hægt að
hugsa sér þá leið, að lífeyrissjóðir eignist
fulltrúa í stjórn fyrirtækis, ef eignaraðild
leyfir það, en sá stjórnarmaður megi alls
ekki eiga sæti í stjórn lífeyrissjóðsins.
í öðru lagi geta hugsanlega komið upp
hagsmunaárekstrar í okkar litla samfé-
lagi. Lífeyrissjóður á myndarlegan hlut í
fyrirtæki og hefur þar með töluverðra
hagsmuna að gæta. Keppinautur þessa
fyrirtækis lendir í rekstrarvandræðum og
m.a. í vanskilum með iðgjaldagreiðslur til
lífeyrissjóðs. Hvenær kemur að því, að
stjórnendur lífeyrissjóða telja það þjóna
hagsmunum sjóðanna bezt að stuðla að
því að koma keppinauti fyrir kattarnef?
Það eru viðhorf af þessu tagi, sem sjálf-
sagt er að ræða nú, þegar fyrirsjáanlegt
er, að lífeyrissjóðir verða mikilvirkir þátt-
takendur í hlutabréfakaupum á næstu
árum. Þessar umræður þurfa að fara fram
á vettvangi lífeyrissjóðanna sjálfra og í
verkalýðsfélögunum og meðal vinnuveit-
enda. Hér þurfa menn að komast að skyn-
samlegri niðurstöðu, sem tryggir, að ekki
komi upp gagnrýni um misnotkun aðstöðu.
Að sumu leyti má segja, að svipuð við-
horf geti komið upp varðandi verðbréfa-
sjóði, sem sérhæfa sig í kaupum á hluta-
bréfum en slíkir sjóðir eru nú til. Umræð-
ur af þessu tagi þurfa líka að fara fram
á vettvangi þeirra sjóða.
Aðild lífeyrissjóðanna að hlutabréfa-
markaðnum á næstu árum skiptir sköpum
um það, hversu ríkan þátt þessi markáður
á í endurskipulagningu íslenzks atvinnu-
lífs. Þess vegna þarf að stuðla að því með
öllum ráðum, að lífeyrissjóðirnir komi hér
við sögu um leið og aðild þeirra verður
að vera með þeim hætti, að hafin sé yfir
gagnrýni.
í KJÖLFAR UM-
fjöllunar Morgun-
blaðsins fyrir
nokkrum mánuðum
um hlutafélög og
Stærð fyrir-
tækja
Morgunblaðið/Einar Falur
hlutabréfamai'kað hefur þeirrar skoðunar
gætt, að blaðið telji stór og öflug fyrir-
tæki óheppileg. Þetta er mikill misskilning-
ur, eins og þeir vita, sem fylgzt hafa með
skrifum Morgunblaðsins um atvinnumál
undanfarin ár. Blaðið hefur ítrekað hvatt
til sameiningar fyrirtækja og samruna
þeirra í stærri einingar. Morgunblaðið hef-
ur fagnað þeirri sameiningu fyrirtækja í
banka- og tryggingaviðskiptum, sem hefur
orðið á undanförnum árum og svipaðri
þróun annars staðar. Blaðið hefur hvatt
til fækkunar og stækkunar fyrirtækja í
sjávarútvegi með fækkun frystihúsa og
sameiningu þeirra. Fyrir nokkrum vikum
var því varpað fram hér á þessu vettvangi
að ástæða væri til að íhuga sameiningu
Sölumiðstöðvar hraðfrystihúsanna og sjáv-
arafurðadeildar SÍS eða Sölusambands ísl.
fiskframleiðenda í stóru hlutafélagi, sem
hefði burði til þess að keppa á matvæla-
mörkuðum stórþjóðanna. Þessar hug-
myndir voru settar fram áður en upplýst
vai', að slíkar hugmyndir væru til umræðu
hjá sölusamtökunum. Það fer því víðs
fjarri, að Morgunblaðið sé andvígt stórum
fyrirtækjum.
Hins vegar hefur blaðið sett fram mjög
ákveðnar skoðanir á því, að stór fyrirtæki
þurfi að kunna sig í litlu samfélagi og að
nauðsynlegt sé að setja leikreglur á hluta-
bréfamarkaðnum, sem tryggi, að þau fari
ekki yfir ákveðin mörk og komi t.d. í veg
fyrir, að eðlileg samkeppni fái að njóta sín
og að hagur neytenda sé tryggður. Slík
krafa er nú alls staðar á oddinum og má
í því sambandi nefna víðtæka umfjöllun
um þessi mál innan framkvæmdastjórnar
Evrópubandalagsins m.a. um það, hvernig
tryggja eigi viðunandi samkeppni í flugs-
amgöngum. Það má því segja, að Morgun-
blaðið telji nauðsynlegt að veija hinn
frjálsa markað gegn hugsanlegri einokun
stórfyrirtækja og er slíkt í samræmi við
þær hugsjónir, sem blaðið hefur barizt
fyrir áratugum saman. Þeir, sem telja, að
fyrirmyndar um aukið fijálsræði í viðskipt-
um og atvinnulífi sé helzt að leita til Evr-
ópubandalagsins um þessar mundir geta
því tæpast talið hugmyndir Morgunblaðs-
ins um þétta efni úreltar og forneskjulegar
eins og tæpt hefur verið á!
Þá hafa þau sjónarmið komið fram í
kjölfar skrifa blaðsins sl. vetur um þessi
málefni, að Morgunblaðið telji það skil-
yrði, að dreifing hlutabréfa sé svo mikil í
hlutafélögum, að enginn sterkur kjarni
megi vera til í þeim. Þetta er líka misskiln-
ingur og raunar skoðun, sem blaðið hefur
alls ekki sett fram. I sumum hlutafélögum
getur það hentað, að sterkur kjarni veiti
fyrirtækjum forystu, í öðrum ekki. Aðalat-
riðið er, að kjarninn má ekki vera svo stór,
að hann ráði fyrirtæki í raun í krafti minni-
hlutaeignar og misnoti jafnvel aðstöðu sína
á kostnað annarra hluthafa. Þá er réttur
meirihluta hluthafa fótum troðinn og þá
er eðlilegt, að stór minnihlutaaðili sé skyld-
aður til að bjóðast til að kaupa það sem
eftir er af hlutabréfum á hæsta verði, sem
sá hinn sami hefur keypt bréf á, eins og
tillaga er sett fram um í skýrslu brezka
Enskilda fyrirtækisins.
Hin öra þróun hlutabréfamarkaðarins,
sem vel heppnað hlutafjárútboð Olíuverzl-
unar íslands hf. er nýjasta dæmið um, er
eitt merkasta nýmælið í atvinnulífi okkar
um langt árabil. Ef rétt er á haldið getur
þessi þróun gjörbreytt atvinnulífínu og
þjóðfélaginu til hins betra. ÞesS vegna
skiptir höfuðmáli, að skynsamlegar leik-
reglur séu settar í upphafí.
Hitt er svo annað mál, að vel má vera,
að ekki sé hyggilegt að gera sömu kröfur
til miðlungsfyrirtækja, sem hug hafa á að
fara út á þennan markað og stærri fyrir-
tækja. Þannig getur vel komið til greina
að hafa á þessu tvöfalt kerfi. Stærri fyrir-
tækin verði skráð á Verðbréfaþingi og
lúti þeim ströngu reglum, sem þar er gert
ráð fyrir, en smærri fyrirtækin séu með
sín bréf í viðskiptum á hinum almenna
markaði og lúti ákveðnum samnings-
bundnum reglum, sem ekki þurfa að vera
jafn strangar eins og þegar um stór fyrir-
tæki er að ræða. Slík sjónarmið eru ekki
fráleit og sjálfsagt að ræða.
„Nú er augljós-
lega tækifæri fyr-
ir opinbera aðila,
bæði ríki og sveit-
arfélög, til þess að
selja almenningi
ýmis fyrirtæki í
eigu þessara að-
ila. Og þetta tæki-
færi á að nota.
Landsvirkjun er
aðallega í eigu
ríkisins og
Reykjavíkurborg-
ar. Nú hefur Ak-
ureyrarbær lýst
áhuga á að selja
hlut sinn í Lands-
virkjun og bæði
ríki og Reykjavík-
urborg Ijáð sig
reiðubúin til að
kaupa þennan
hlut. Hvers vegna
ekki að selja hann
á almennum
markaði?“