Morgunblaðið - 26.09.1990, Qupperneq 16

16_______• MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. SEPTEMBER 1990_
Siðferði í stjómmálum
eftir Björn Búa
Jónsson
í þessari grein verður m.a. fjallað
um hrossakaup og ótrúleg svik
ýmissa stjórnmálamanna og reynt
að benda á leiðir sem gætu verið
til úrbóta.
Hrossakaup
Með hverri þjóð þróast ákveðnar
venjur og siðir í stjórnmálum. Það
sem mótar þessa siði eru þeir ein-
staklingar, sem fást við stjórnmál,
og þær aðstæður sem þeir vinna við.
Þegar spurt er, hvað einkenni
breytni stjórnmálamanna hér á
landi, er svar flestra: „Þeir standa
mjög sjaldan við sín loforð."
í hrossakaupum, sem viðhöfð eru
við myndun samsteypustjórna, er
talið eðlilegt að stjómmálamenn
svíki sín loforð. Þetta viðhorf hefur
sljóvgað mjög vitund margra stjóm-
málamanna, ekki síst þeirra sem
era erfðaprinsar og hafa erft þetta
siðferði.
Ótrúleg svik ríkisvalds
Einhver skýrustu dæmi um ótrú-
lega háttsemi stjórnmálamanna eru
svik þeirra á samningum sem þeir
hafa sjálfir gert við starfsfólk ríkis-
ins.
Hinn 23. mars 1985 undirritaði
þáverandi forsætisráðherra bréf
vegna kjaradeilu. Bréfið endaði svo:
„Yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar ber
að skilja svo að ætlunin er að
tryggja ríkisstarfsmönnum sömu
heildarkjör og menn hafa við sam-
bærileg störf og ábyrgð, m.a. að
dagvinnulaun verði hin sömu þegar
borin eru saman laun, sem eru fyr-
ir fulla dagvinnu aðeins og tekið
tillit til hlunninda hverskonar." Það
er skemmst frá því að segja að
þetta loforð forsætisráðherra var
ekki efnt og þegar hann var minnt-
ur á það, bar hann við minnisleysi,
eins og frægt er.
Vorið 1989 gerði ríkisstjórn und-
ir forsæti sama manns kjarasamn-
ing við hluta af starfsmönnum ríkis-
ins. Samningurinn náðist eftir sex
vikna verkfall, en það dróst á lang-
inn m.a. vegna þess að starfsmenn-
irnir gátu ekki, vegna fyrri reynslu,
samþykkt samning, nema sæmilega
tryggt væri að ríkisvaldið gæti ekki
svikið hann á auðveldan hátt. Nú
hefur hins vegar komið í ljós að
forsætisráðherrann taldi að hann
gæti svikið samninginn með því að
fresta í ótiltekinn tíma fyrsta skrefi
launaleiðréttingar, í raun sömu leið-
réttingu og hann lofaði í mars 1985.
Þegar dómstóll kvað upp þann end-
anlega dóm að annar aðili samnings
gæti ekki frestað gildistöku hans,
skammaði ráðherra dómara og
síðan voru gefin út bráðabirgðalög
sem afnámu úrskurð dómstólsins.
Lögin afnámu einnig meginákvæði
samningsins og þar með samnings-
o g verkfallsrétt starfsmanna.
Samningur, sem ráðherra ríkis-
stjórnar skrifaði undir og hældi sér
af sem friðar- og tímamótasamn-
ingi, var svikinn sem hvert annað
ómerkilegt kosningaloforð. Þetta
hefur eflaust alvarlegar afleiðingar.
Samningur undirritaður af ráðherra
er þar með einskis virði. Ef honum
þóknast ekki að standa við hann
eða ef úrskurður dómstóls um túlk-
un er honum í óhag, afnemur hann
bara samninginn snarlega með
bráðabirgðalögum!
Að hafa tungur tvær
Ýmsir stjórnmálamenn hafa verið
heldur tregir til þess að standa við
loforð sín, er þeir komast í lang-
þráða stóla. Langmest áberandi eru
þó svik þingmanna í Alþýðubanda-
laginu. Um leið og þeir eru komnir
í ríkisstjórn, hafa þeir gleymt öllum
helstu baráttumálum flokksins.
Tvískinnungur þeirra í kjaramálum
er með ólíkindum. Núverandi
menntamálaráðherra hefur áður
gagnrýnt bráðabirgðalög harðlega
og hann hefur oft nuggað sér utan
í kennara og þóst vera sannur vinur
þeirra. í umræðum á Alþingi 18.
apríl 1988 sagði hann: „Hæstvirtur
menntamálaráðherra hefur lagt
fyrir þingið mörg frumvörp og sum
góð um skólamál. Þau frumvörp
gera enga stoð, duga ekki neitt
nema tekið sé á kjaramálum kenn-
ara. Það er gagnslaust að flytja fín
frumvörp um að lagfæra skólana
og skipulag skólamála í landinu
öðruvísi en að því fylgi marktækar
tilraunir til að leysa kjaradeilur
kennara og til þess að það verði
gert þarf að koma í fjármálaráðu-
neytið maður sem fjármálaráðherra
sem skilur að starf skólanna er líka
undirstöðuatvinnuvegur ef við ætl-
um að lifa sem sjálfstæð menning-
arþjóð í þessu landi.“ Sá maður, sem
sagði þessi orð, stóð að því nýlega
með flokksbróður sínum, Ijármála-
ráðherranum, að nema kjarasamn-
inga kennara úr gildi með bráða-
birgðalögum. Sem kunnugt er hafa
þeir og flokkshrot þeirra deilt mjög,
en um það að svíkja kennara og
níðast á þeim náðu þeir saman. Þá
var hugsjónaágreiningur úr sög-
unni.
í grein, sem núv. fjármálaráð-
herra ritaði í Dagblaðið 11. mars
1987, segir: „Það verður að veita
þeim sem vinna við sköpun útflutn-
ingsverðmæta og þeim sem vinna
við uppeldi æskunnar og umönnun
sjúkra og aldraðra forgang í nýju
launakerfi.
Ríkisstjórn og ráðamenn, sem
ekki gera slíka stefnubreytingu að
kjarna allra aðgerða í kjaramálum,
eiga bókstaflega ekki rétt á að ráða
örlögum íslands. Þeir munu bera
ábyrgðina á því að íslendingar
halda áfram að dragast aftur úr
öðmm þjóðum."
Þetta voru orð núv. fjármálaráð-
herra, er hann var í stjórnarand-
stöðu. Nú ber hann sjálfur ábyrgð-
ina á fyrrgreindum örlögum Is-
lands. Launakjör þeirra stétta, sem
ráðherrann nefndi, hafa ekki í lang-
an aldur verið jafn bágborin. Sam-
kvæmt skýrslu Kjararannsóknar-
nefndar opinberra starfsmanna
þurfa laun kennara að hækka um
22,7% til að ná sama kaupmætti
og var í október 1987. Þá er ekki
tekið tillit til aukinnar skattbyrði.
Þessi ráðherra hefur nú sýnt greini-
lega hvers virði orð hans eru enda
stóð hann að bráðabirgðalögunum
illræmdu og níddist þannig á þeim
sem hann þóttist styðja. Háttsemi
hans er enn ógeðfelldari fyrir það
að hann nefnir sjálfur afleiðingarn-
ar, þ.e. að íslendingar muni drag-
ast aftur úr öðrum þjóðum.
Hvað er til ráða?
Almenningur verður að veita
stjórnmálamönnum meira aðhald.
Þeir mega ekki komast upp með
það að svíkja eftir kosningar þau
loforð sem þeir gefa fyrir kosning-
ar. Til að stuðla að þessu þarf að
fækka stjórnmálaflokkunum þann-
ig að flokkur geti átt möguleika á
að ná meirihluta á Alþingi. Vinstri
flokkana á að sameina og miðflokk-
ar, sem eru ekkert annað en henti-
stefnuflokkar, opnir í báða enda,
eiga að hverfa. Hlutverk stjóm-
málaflokks er m.a. það að innan
hans takist á hagsmunahópar sem
ná málamiðlun um helstu hags-
muna- og ágreiningsmál þjóðarinn-
ar. Litlir stjórnmálaflokkar, sem
starfa eins og sértrúarhópar og
hafa á stefnuskrá sinni hagsmuna-
gæslu fyrir ákveðin öfl í þjóðfélag-
inu, gegna ekki hlutverki stjórn-
málaflokks. Stjórnmálaflokkur þarf
að setja fram skýra stefnu sem
þingmenn og ríkisstjórn, sem hann
e.t.v. myndar, geta staðið við eftir
kosningar. Stjórnmálamenn mega
ekki spilla svo siðferði þjóðarinnar
að það verði talin eðlileg framkoma
að svíkja gerða samninga.
Það verður að setja skýrari regl-
ur um þrískiptingu valds. Ríkis-
stjórn má alls ekki leyfast að af-
nema í raun úrskurð dómstóla.
Takmarka verður vald ríkisstjórnar
til setningar bráðabirgðalaga,
þannig að meginreglan verði sú að
Er Olafur Ragnar búinn að
finna lausn á ijárlagahallanum?
Hugleiðingar um skólagjöld í Háskóla íslands
eftir Andra Þór
Guðmundsson
Á undanförnum misserum hefur
borið á hugmyndum um að taka
upp skólagjöld í Háskóla íslands.
Talsmenn þessara hugmynda skipt-
ast í tvennt. Annars vegar eru það
kennarar við Háskólann sem vilja
nota hugmyndir um skólagjöld sem
vopn á fjárveitingarvaldið til að fá
hærri fjárveitingar og hins vegar,
sem er öllu verra, yfirvöld fjár- og
menntamála í landinu sem vilja
minnka halla ríkissjóðs. í umræðu
þessari hafa heyrst upphæðir ekki
undir 100.000 kr. á ári. Það sann-
ast gamla máltækið; svo bregðast
krosstré sem önnur tré.
Stefnubreyting I
íslensku þjóðlífi
Að taka upp skólagjöld er grund-
vallarstefnubreyting í menntamál-
um íslendinga. Þó að menntakerfið
sé gríðarlega fjárfrekt hefur það
þótt sýna vel styrk hins íslenska
velferðarkerfís sem þykir með þeim
betri í öllum hinum vestræna heimi.
Það hefur verið grundvallarstefna
að tryggja jafnrétti til náms, óháð
efnahag, búsetu og félagslegum
aðstæðum. Þess vegna vakna
margar spumingar þegar fréttir
um að taka eigi upp skólagjöld
fara að heyrast.
Upphafið
Fyrir u.þ.b. einu ári var minnst
á þetta mál á Háskólaráðsfundi af
ákveðnum deildarforseta. Týndi
hann til ýmis rök, en m.a. vegna
andstöðu rektors, en hann er mik-
ill andstæðingur skólagjaldaj varð
ekkert úr frekari aðgerðum. Eg hef
áreiðanlegar heimildir fyrir því að
ráðherra mennta- og fjármála hafa
rætt þessi mál sín á milli af fullri
alvöru.
Skólagjöld í öllum skólum
á háskólastigi og fram-
haldsskólum einnig?
Það er furðulegt að hugmyndir
sem þessar komi úr röðum Alþýðu-
bandalags. Flokkurinn hefur jafnan
barist fyrir jafnrétti og félags-
hyggju og finnst sumum sem flokk-
urinn sé að færast nær frjáls-
hyggjuhugmyndum Hannesar H.
Gissurarsonar en góðu hófi gegni.
Mönnum ber þó saman um það að
engin ástæða sé að óttast umræður
eða lögleiðingu skólagjalda á kosn-
ingaári. Engu að síður ber að draga
þessa umræðu fram í dagsljósið og
það hlýtur að vera krafa stúdenta
að flokkarnir gefi upp afstöðu sína
í máli þessu. En af hveiju einungis
Háskóli íslands? Grunur minn er
sá að umræðurnar innan fjármála-
ráðuneytis snúist ekki eingöngu um
HÍ heldur einnig um vel flesta skóla
á háskólastigi. Þegar svo skriðan
væri farin af stað, af hverju ekki
framhaldsskólar einnig?
Millifærsla á peningum - LÍN
skyldugur til að lána
Skv. lögum um Lánasjóð
íslenskra námsmanna nr. 72 frá
1982 er sjóðurinn skyldugur að
lána fyrir skólagjöldum sem fara
yfír ákveðna upphæð sem er nú
u.þ.b. 15.000 kr. Það liggur því
ljóst fyrir að ef af hugmyndum um
skólagjöld verður, þá lánar LÍN
fyrir þeim. Þrátt fyrir þetta skapar
þetta gríðarleg vandræði fyrir
námsmenn, sérstaklega þá sem eru
að byija nám og fá ekki lán fyrr en
í febrúar-mars, auk þess sem náms-
mönnum er refsað fyrir það að
leggja hart að sér við vinnu yfir
sumarmánuðina með 75% tekjutil-
liti. Tekjutillitið gerir það að verk-
um að meðalnámsmaður fær ekki
afgreitt lán fyrr en í nóvember
þannig að ef skólagjöld verða
ákveðin hundrað þúsund krónur á
ári þá myndi það reynast erfiður
biti að kyngja fyrir þorra stúdenta.
Skólagjöldin spara ríkinu
tæpan hálfan milljarð
I Háskóla Islands einum eru nú
tæplega 5.000 stúdentar. Eitt
hundrað þúsund króna skólagjald
á stúdent sparar ríkinu tæpan hálf-
an milljarð. Myndu íslendingar fá
að njóta skattalækkunar sem því
nemur eða fer útgjaldasparnaður-
inn til niðurgreiðslu á halla ríkis-
sjóðs? Eðlilegt hlýtur að teljst að
ef af hugmyndum um skólagjöld
verður, að stúdentar fái meira að
segja um stöðuveitingar, fram-
kvæmdir, kjör rektors o.fl. í kjölfar
innleiðingar skólagjalda. Stúdentar
eru t.a.m. ekki par hrifnir af ævi-
ráðningum kennara o.s.frv.
Hvernig útreið fær Háskóli
íslands í ljárlagafrum-
varpi1990?
Spennandi verður að sjá hvernig
Háskólinn kemur út úr fjárlagatil-
lögum ársins 1991. Það er farið
að síast út að í fjárlaga- og hag-
sýslustofnun hafí niðurskurðar-
hnífnum fræga verið beitt rösklega
á sameiginlegar tillögur Háskólans
og menntamálaráðuneytisins. Á
sama tíma í fyrra var gerð harka-
leg aðför að sjálfsaflafé Háskólans
þegar ráðherrar Alþýðubandalags
gengu fremst í flokki við að freista
þess að hrifsa happdrættisféð til
ríkissjóðs. M.ö.o. átti að breyta
Happdrætti Háskólans í ríkisrekið
happdrætti. Samningar náðust
milli Háskólans og yfirvalda um
að Háskólinn tæki að sér kaup á
tölvubúnaði fyrir Þjóðarbókhlöðu,
og hétu stjórnvald að láta kyrrt
liggja við svo búið. Eg vil minna á
þennan samning þegar liðið er að
því að fjárlagafrumvarp ríkisstjórn-
arinnar verður lagt fyrir Alþingi,
Björn Búi Jónsson
„Samningur, sem ráð-
herra ríkisstjórnar
skrifaði undir og hældi
sér af sem friðar- og
tímamótasamningi, var
svikinn sem hvert ann-
að ómerkilegt kosn-
ingaloforð.“
kalla beri saman þing ef ríkisstjórn
telur nauðsyn að setja lög utan al-
menns starfstíma Alþingis. Bráða-
birgðalög ætti ekki að setja nema
í sérstökum neyðartilfellum, þar
sem ekki er unnt að kalla þingið
saman.
Staða opinberra starfsmanna
Staða opinberra starfsmanna er
mjög sérstök eftir atburði sumars-
ins. Þeir hafa nú engan viðsemjanda
sem þeir geta treyst. Ekki skiptir
máli hvort um er að ræða BHMR,
BSRB eða önnur samtök. Þótt for-
maður BSRB hafí tekið þátt í „þjóð-
arsátt“ og veitt ríkisstjórn ráðgjöf
við setningu bráðabirgðalaga með
því að lesa þau yfir fyrir hana,
munu lög í sama anda hitta hans
samtök fyrr en varir. Starfsmenn
ríkisins geta ekki samið fyrr en í
ríkisstjórn íslands em traustari
menn, með betri siðgæðisvitund en
þeir menn hafa er þar sitja nú.
Höfundur er menntaskólakennari.
Andri Þór Guðmundsson
„ Að taka upp skóla-
gjöld er grundvallar-
stefnubreyting í
menntamálum Islend-
inga. Þó að mennta-
kerfið sé gríðarlega
Qárfrekt hefur það þótt
sýna vel styrk hins
íslenska velferðarkerf-
is sem þykir með þeim
betri í öllum hinum
vestræna heimi.“
því það hefur sýnt sig að orð ákveð-
inna stjórnmálamanna eru lítils
virði.
Höfundur er stúdentaráðsliði,
formaður Vöku ogstarfarnú á
skrifstofu SHÍ.