Morgunblaðið - 26.09.1990, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. SEPTEMBER 1990
Jón Þ. Árnason:
Lífríki og lífshættir CXXVII
Engin spurning: „Og þó að ég væri sannfærð-
ur um, að heimsendir yrði á morgun, myndi
ég samt gróðursetja litla eplatréð mitt í dag.“
— Martin Luther (1483-1546.)
Þegar ég hóf þerínan greina-
flokk fyrir röskum 12 árum, grun-
aði aðeins fáa hérlendis, að nátt-
úruspjöll, náttúruránskapur, hrá-
efnaskortur, offjölgun ósjálf-
bjarga og vanþroskaðri jarðarbúa
eða tortímingarógnir af völdum
tæknihamfara í kjölfar eyðslu- og
ofátshneigða yrðu ofar en neðst
á lista yfir brýnustu úrlausnarefni
nútíðar og framtíðar. Þótt þá
væru liðin 20 ár frá því að bók
Gúnther Schwab, Der Tanz mit
dem Teufel, og 16 ár frá því að
bók Rachel Carson, Silent Spring,
komu fyrst út, hafði enn ekki orð-
ið vart annars en smávægilegs
titrings í upplýsingaheiminum.
Það varð síðan fyrst með út-
komu bókar Dennis L. Meadows
og samstarfsfólks hans, The Lim-
its to Growth, á vegum „The Club
of Rome“ árið 1972, að efni og
efnistök vöktu heimsathygli — og
uppnám í hinum vösku skoðana-
miðlum. Jafnvel „stjórnmála-
menn“ urðu hlessa yfír að frétta,
að almætti og herradómur manns-
ins yfir sköpunarverki og náttúru-
lögmálum voru ekki alveg jafn
ótvíræð og þangað til hafði verið
trúað.
Arðvænleg iðja.
Síðan þá má heita að umljöllun
hafi ekki linnt. Viðfangsefnin hafa
stöðugt færzt ofar á dagskrá, og
eru nú komin efst. Ekki sízt í
hópum merkra fræði- og vísinda-
manna, sem á annað borð láta sig
framtíð lífríkis og mannheims ein-
hveiju skipta, eins og vænta
mátti.
Eins og einnig vænta mátti,
hefir árangurinn einkum orðið
feiknmikil bókasöfn, full af margs
konar og misjöfnum álitsgerðum,
skýrslum, hugleiðingum og heila-
brotum, sem víst hafa yfirleitt
varpað skýru ljósi á ríkjandi
vanda, en hafa, með fáum undan-
tekningum, sneitt hjá að kveða
upp úr um raunhæfar heildar-
lausnir. Og lái þeim það þeir ein-
ir, sem alvizkuna eiga.
Að sinni má það kyrrt iiggja;
aðeins staldrað við þá staðreynd,
að umhverfi og umhverfisvernd
leika nú ekki lengur á tveim tung-
um, heldur á allra vörum.
Oftast er því þannig farið, að
það, sem leikur á allra vörum, er
bæði auðsagt og altalað, og nefn-
ist almannarómur. Hann nær þá
fyrst fullum afköstum eftir að
hann hefir verið stílfærður og for-
ritaður. Uppstrílaður og útblásinn
verður hann síðan því áhugaverð-
ari og munntamari þeim mun
minna sem eigin þungi gæti rétt-
lætt, og lýkur venjulega ferli
fsínum í iðuköstum ræðustrauma
á ráðstefnum.
En hvernig ber að bregðast við,
þegar að steðjar voði, sem er svo
þungvægur af sjálfum sér, svo
knýjandi, svo alvöruþrunginn, svo
ógnvekjandi, að öll orð hverfa út
í bláinn, allar útlistanir sýnast
hjóm eitt og hégómi? Nú lifir
fjöldi risafyrirtækja fjörugu pen-
ingalífi á sviði upplýsingaiðju og
rannsóknafúsks (blöð og tímarit,
útvarp og sjónvarp), sem ýmist
smjaðra fyrir almenningi eða ál-
asa honum á víxl. Helzta frétta-
og umræðuefni er af þeim toga,
sem ætla hefði mátt að væri ekki
sérlega vel til vinsælda eða veltu-
aukningar fallið, og var reyndar
ekki heldur fyrir fáum árum:
svonefnt umhverfisvandamál eða
náttúruvernd.
En nú dylst væntanlega ekki
mörgum, að þessi úrlausnarefni,
sem þessar mundir eru á
meðal þeirra fáu stórverkefna, er
við og við ná að hrófla við hugsun-
arleysi almennings, hefir orðið
fyrir umijöllunum, útleggingum
og efnistökum, sem hljóta að telj-
ast að meira en einu leyti var-
hugaverð.
Töfrar tíðarandans.
Auðvitað verður ekki efast um
mikilvægi viðfangsefnanna. Þeim
verður seint of ítarlegur gaumur
gefinn. Fyrir nokkrum árum var
skylt að leggja staðreyndirnar á
borðið. Þess gerist naumást brýn-
ust þarfa nú. Þær liggja þegar
ljóslifandi fyrir, og hafa lengi
gert. Að mjög alvarleg áhyggju-
efni séu þrúgandi, að þessi alvar-
legu áhyggjuefni séu afar mörg,
og að bjargráðin, sem bjóðast, líti
út fyrir að vera sársaukafyllri en
sjúkdómurinn enn sem komið er
— þetta allt er deginum ljósara
og því alkunna. Skjalfastar sann-
anir í skýrsluformi, studdar
gúlpu- og línuritum, liggja fyrir í
haugum, og geyma ómetanlegan
hverfi umhverfistalsins.
Af því að umhverfismál eru
ákaflega ný á meðal áhugamála
lýðs og leiðtoga, eins og hér að
framan er greint, verður sú spurn-
ing mjög áleitin, hvort um eitt-
hvað varanlegt, einhveija við-
horfsbreytingu geti verið að ræða
— eða bara venjulegan goluþyt
tíðarandans. Ekki ber að synja
fyrir að tíðarandi geti haft gott í
för með sér; en hvort tíðarandi
sé heilnæmur eða spillandi, hvort
hann þjóni heilbrigðum tilgangi
eða sé einungis fíflagangur líðandi
dags, það getur fólk, sem af hon-
ura_ lætur stjórnast, ekki vitað.
Ástæðan er beinlínis sú, að til-
vist tíðaranda hvílir einmitt á því,
að múgurinn eitir hann; og múgur
er það nefnt, sem skortir hæfni
til að gaumgæfa og gagnrýna.
Múgur er að eðlisfari aðeins fall-
inn til uppfyllingar í allrahanda
félög og flokka. Hann er þess
vegna kjörviður vinstrihreyf-
inga, sem jafnan spretta upp
af visnun einni saman.
Um náttúruvernd og um-
hverfismál gildir nákvæmlega
það sama og um öll önnur við-
fangsefni: Ef ætlunin er að
komast að kjarna málsins, verð-
að leitast við að grafast fyrir or-
sakir. Ef þetta er rétt, ber að
kanna rætur umhverfisófremdar.
Enn skal riijað upp, að fyrir
20 árum var ekki orðin tízka að
eyða orðum í umhverfisvanda, og
hreint alls ekki fyrir 30 eða 40
árum. Það jafngildir því hins veg-
ar ekki, að þá hafi vandinn verið
óþekktur og að áhyggjur af nátt-
úruspjöllum hafi blossað upp til-
efnislaust af engu. Órafjarri þvf!
Viðfangsefnið er vissulega gam-
alt, en allt fram á síðustu ár krafð-
ist tíðarandinn þess af þegnum
sínum, að þeir hegðuðu sér allt
öðruvísi en þeir gera nú — nefni-
lega að viðurkenna ekki að vanda
bæri að höndum. Og að stimpla
sérhvern þann, sem gerðist svo
djarfur að efast um, að öllu mætti
fara fram sem fyrr, óaldarsegg
eða gleðispilli, er truflaði friðsæld
tæknilegra framfara.
Allar teikningar skólabarna, er
sýndu spúandi reykháfa verk-
smiðja og iðjuvera, voru sagðar
sanna blessunaráhrif vélknúinna
trúarbragða. Þrátt fyrir baráttu
nokkurra fífldjarfra einstaklinga,
sem vöktu athygli og virðingu
með bókum sínum gegn skamm-
sýni samtíðarinnar, t. d. Gúnther
Síðasta umhverfisráðstefnan leitar leiða út úr sósíalismanum.
Umhverfi
umhverfísmála
Staðreyndir
liggja fyrir
Óbærileg
tilhugsun
fróðleik, sem óvizka hin mesta
væri að vanmeta.
Tölfræðilegar skýrslur og ræki-
legar álitsgerðir, hversu gagnleg-
ar og ítarlegar, sem þær óefað
kunna að vera, geta hins vegar
einar sér, af augljósum ástæðum,
aldrei ráðið úrslitum. Úivinnsla
þeirra og meðferð á opinberum
vettvangi, og þar af leiðandi skiln-
ingur og viðbrögð stjórnvalda,
verður oftast það, sem úr sker.
Sú spurning hlýtur þá að vakna,
hvers megi vænta úr vizkupottum,
sem eru æfðari í að selja hálfsann-
leika um yfirsjónir og hrakföll
ógæfufólks heldur en að koma frá
sér læsilegum pistlum um hættur,
sem ógna umhverfi manna og
málleysingja. Þegar því talað er
um umhverfi getur varla talizt
fráleitt að vekja athygli á um-
ur að leita og rannsaka orsaka-
og afleiðingalögmál. Það þýðir
ennfremur að skoða verður sér-
hvert efnisatriði í eigin um-
hverfi, í ljósi gilda og mark-
miða, og hefja upp yfir flatn-
eskju sérhagsmuna, dægur-
málarifrildis og kauphöndlun-
ar.
Sögurýni og samanburður
Fyrsta skrefið, ef ekki jafn-
framt það þýðingarmesta, í þeim
tilgangi að öðlast og varðveita
sjálfstæði sitt í duttlungasveiflum
tíðarandans, gæti að mínu viti
falizt í að nota hæfileikann til að
gera samanburð á grunni sögu-
þekkingar og draga lærdóm af
rökrænni sögugagnrýni. Líka
mætti orða þetta þannig, að meg-
inmið allrar þekkingarleitar væri
Schwab, Rachel Carson, dr. Her-
bert Gruhl, Gordon Rattray Taylor
o.fl., gat ekkert haggað ríkjandi
framfarabjartsýni.
Ástand og horfur, nánast hvar
sem litazt er um, ber þess hróp-
andi vott, að vinstriöflum hefir
um áratuga skeið tekizt í verki
að hindra áhrif þeirra, sem hafa
reynt að vekja til umhugsunar og
hvetja til gagnsóknar, og haft
fjölda annarra og síður þekktra
en þá, er að framan voru nefndir,
að háði og spotti. Lífverndarfólk
hefir verið talið „hlægilegir ein-
feldningar", „sérvitringar",
„svartagallsrausarar", „heim-
sendaspámenn" og sitt hvað
fleira, sízt smekklegra. Markmið
þeirra hafa verið sögð rugl, þraut-
seigla þeirra ofstæki og góður
vilji grunnhyggni.
Sérfræðingur fyrirfinnst
enginn
Þetta varð m.a. af þeirri ástæðu
árangursríkara, að umhverfismál
falla ekki í verkahring neins sér-
fræðings. Verkefnið er engin sér-
grein. Allir eru vanefna. Jafnvel
hinn hæfasti vísindamaður sér
aðeins hluta heildarmyndarinnar:
vatnið, loftið, tæknina, efnahags-
málin. Hann fæst m.a.s. við minna
— kannski bara brot brotsins;
ekki vatnið heldur gróðurlíf stöðu-
vatnsins, vatnsbúskap landsins,
dýralíf vatnsins,. botn vatnsins
o.s.frv.
Engan þarf að undra þó að
engin lifandi manneskja hafi
öðlazt heildarsýn yfir þá bókstaf-
lega óendanlegu mörgu og flóknu
þætti, sem umhverfisvandamálin
fela í sér. Enginn mun geta farið
nærri um fjölda þeirra og enginn
getur haft hugmynd um þá alla,
og jafnvel þótt unnt yrði að þjappa
öllum veraldarinnar „fagmönn-
um“, „ráðgjöfum“ og „sérfræð-
ingum" saman í órofa breiðfylk-
ingu, myndu vandamálin síður en
svo verða úr sögunni. Líklegra
mætti telja, að þau myndu marg-
faldast. Um það gefa hinar fjöl-
mörgu alþjóðaráðstefnur vissar
bendingar. Af þessum sökum
ættu menn því að treysta „sér-
fræðingum“ umhverfismálaráðu-
neyta í hófi.
Á hinn bóginn verður tæplega
á móti því borið, að lífverndarfólk
er reyndar álíka illa til atlögu
búið og svokallaðir sérfræðingar.
Það einbeitir líka kröftum sínum
að afmörkuðum verkefnum.
Heildarmyndin, en þó einkum or-
sakaleit, verður raunalega oft út
undan, og yfirsýn því gjarnan
óljós, varla skýrari en illur grun-
ur. Þar af leiðir síðan að aðvaran-
ir, hvort heldur er af hálfu leikra
eða lærðra, ná sjaldnast tilætluð-
um árangri. Barátta lífverndar-
fólks mótast og mjög af sterkum
tilfinningum, sem „sérfræðingar“
telja sér vart sæmandi að virða
viðlits.
Eigi að síður geta þessar til-
finningar oft átt sér traustari
stoðir en kenningar „sérfræð-
inga“. Ég játa fúslega, að mér
finnst iðulega mikið vit í tilfinn-
ingum. Ekki er ósennilegt að þær
eigi stundum rætur að rekja til
ósérfræðilegrar hugleiðingar svip-
aðri þessari: Ef tiltekin náttúru-
spjöll, t.d. gróðureyðing, eru þeg-
ar orðin það gífurleg að áformuð
eða þegar ákvörðuð endurreisn
kostar milljarða eða tugi millj-
arða, þá hlýtur að vera öldungis
óbærilegt til þess að vita, að
gróðureyðing er einungis hluti
vandans, heldur blasi við fjöldi
ámóta stórvægilegra tortíming-
arógna, og að þess vegna hlyti
skelfingin að vera óskaplegri en
efnisbálkarnir hver út af fyrir sig
— því að 10 bráðaskaðar eru ekki
bara alvarlegir heldur gjöreyð-
andi.
Það, sem ég á við, er þetta:
Ef leki kæmi að skipi á 10 stöðum
samtímis og hver einstakur leki
væri því aðeins viðráðanlegur, að
öll áhöfnin einbeitti öllum kröftum
og tækjum að því að stöðva hann
þegar í stað, hlyti skipið að
sökkva.
Vel er hugsanlegt að sjálf-
stortíming hvíta kynþáttarins sé
þegar svo langt gengin og verði
framvegis efld af sömu öflum og
ávallt áður, vel getur verið að
úrkynjun hans sýnist í fljótu
bragði næstum óviðráðanleg:
óhjákvæmileg er hún samt sem
áður ekki. Sú trú mín styðst við
það helzt, að það er aldrei of seint
að sjá raunveruleikann eins og
hann er, aldrei of seint að gera
það nauðsynlega í bókstaflegum
krafti þeirrar trúar.
Fullvíst tel ég hins vegar, að
bjargráð, ef til eru, verði hvorki
sótt til offijálsra steinaidarþjóða
né niður í „vísindalegan" sósíal-
isma.