Morgunblaðið - 28.10.1990, Blaðsíða 12

MORÍÍONRTAÐIÐ SUNNODÁQURJ 28I>OKTÓBERH990
^2
HINRIK VIII
OG GRINDAVÍKURSLAGURINN
argerðir og bréfaskriftir í sambandi
við samningaumleitanir Englend-
inga og Þjóðverja, sem ná frá 1491
til 1533. Eru bréfín á latínu og
þýsku, og ágætlega varðveitt þótt
sum séu illa skrifuð. Grindvíkingar
sýna þessari sögu sinni lofsverðan
áhuga og hefur Heimir Stígsson ljós-
myndari framkallað fyrir þá myndir
af hverri síðu.
Slegist um skreiðina
Á þeim tíma sem hér er fjallað
um geisaði noþkurs konar sjóræn-
ingjastríð við Island milli Englend-
inga og Hansakaupmanna, sem_ á
hveiju ári sendu stóra flota til ís-
lands til að kaupa skreið og/eða
veiða hana sjálfir. Kapphlaupið um
skreiðina var orðið gífurlega hart
og sýnir hve mikilvæg hún var og
jafnframt hve mikið var upp úr
henni að hafa. Englendingar munu
hafa sent sitt fyrsta skip hingað
1412 og þegar kemur fram yfir
1500 sigla upp í 150
skonnortur á hverju
ári. Þá áttu þeir orðið
harðsækna sjó-
mannastétt og ís-
landssiglingin var
þeirra háskóli í sjó-
mennsku. Þýsku
hafnirnar sendu þá
orðið líka stóran flota
til landsins í sama
skyni.
Aðalbækistöðvar
Englendinga voru
Grindavík og Bás-
endar, en þangað
höfðu þeir hrakist
undan Hansakaup-
mönnum frá Hafnar-
firði og Straumsvík
árið 1480 og reistu
Þjóðverjar þá kaup-
stað sem nefndist
Flensborg. Danir
höfðu lítið bolmagn,
en var að sjálfsögðu
meinilla við að erlend-
ir menn veiddu fisk
hér við land og slyppu
þannig við að greiða
þeim skatta. En Eng-
lendingar gerðu
meira að því að veiða Hér má sjá hvar átökin eru: Englendingar hafa helgað sér Grindavík og Básenda,
sjálfir en Hansakaup- Þjóðverjar Hafnarfjörð og Straumsvík og danska valdið situr á Bessastöðum, en
mennimir. Skip þaðan fara Þjóðverjarnir og fógetaliðið ríðandi til Grindavíkur til að ráðast á
hvorratveggju voru Englendinga.
sambland af kaup-
Morgunblaðið/Þorkell
Jón Böðvarsson, sagnfræðingur, bendir okkur á Grindavík á korti
og staðina sem koma við sögu á Suðurnesjum.
skipum og fiskiskipum og versluðu
þeir við landsmenn. í Grindavík voru
Englendingar vel settir, því þar í
nánd beið verkuð skreiðin sem hægt
var að kaupa. Konungsútgerðin var
í Stafnesi til 1770. Sögusvið áta-
kanna er á fyrri hluta 16. aldar á
Reykjanesskaga. Danir eiga sína
bækistöð á Bessastöðum, þýsku
kaupmennirnir í Hafnarfírði og Eng-
lendingar á Básendum og í Grinda-
vík. Samkvæmt reglum þeim sem
giltu átti hvert það kaupfar sem
fyrst kom á einhveija höfnina réttinn
til að versla þar og var kapphlaupið
mikið.
Þótt margar heimildir sýni til hve
mikils var að vinna og hve vel
mátti græða á íslensku skreiðinni,
er frásögn Halldórs Laxness í ís-
landsklukkunni skýrari en öll skjöl,
eins og Jón Böðvarsson benti á. Jón
Marteinsson sýnir Jóni Hreggviðs-
syni Kaupmannahöfn og skýrir hon-
um frá því að hún sé ekki einungis
byggð fyrir íslenskt fé heldur og
lýst upp með íslenskum grút, sýnir
fínan garð og segin „Og garðinn
með eingil við portin á fríðasti kaval-
ér staðarins, Peðer Peðersen, sem
hefur hafnimar á Bátsendum og í
Keflavík, hann ku nú ekki þurfa
annað en taka upp snýtuklútinn fyr-
ir kónginn í næsta drykkjulagi til
að verða sannur aðalsmaður með
„von“ og laungu nafni upp á þýð-
versku.“ Nokkru seinna fer Jón
Hreggviðsson í fangelsi þar sem
hann hefur sjaldan fyrirhitt annað
eins samansafn af búleysingjum,
ættlausum mönnum og fákunnandi
í sögum eins og í tuminum. Einum
glæpamanni lék forvitni á því hvar
kóngurinn, sem var í botnlausum
skuldum og átti ekki fyrir tóbaki,
hafði getað krafsað saman slíka
fúlgu á þessum erfíðum tímum. „Það
var greifí von Rósinfálk sem sá fyr-
ir því, sagði nýi glæpamaðurinn.
Þegar óvinurinn fór að yggla sig og
sagði: Út með peningana, þá lét
kóngurinn gera boð fyrir þennan
únga og laglega mann og hann fór
strax niðrí kjallara hjá sér og skip-
aði að reiða fram gullið. Þá spyr
fyrsti glæpamaður: Hvur er þessi
greifí von Rósinfálk? Annar glæpa-
maður: Það er hann Peðer Peðersen.
Fyrsti glæpamaður: Hvaða Peðer
Peðersen? Ánnar glæpamaður: Son-
ur hans Peðers Peðersens. Allir
glæpamennirnir: Nú hvaða andskot-
ans Peðers Peðersens? Jón Hregg-
viðsson: Hann hefur á leigu hafnirn-
ar á Bátsendum og í Keflavík. Ég
þekti einu sinni mann að nafni Hólm-
fast Guðmundsson sem skipti við þá
feðga.“
Fimmta þorskastríðið
Samkeppni Englendinga og Þjóð-
veija hafði harðnað mjög um ís-
lensku verslunina og skærur milli
skipshafna tíðar. Hefur Björn Þor-
steinsson, sagnfræðingur, gert út-
tekt á þessu og skrifaði m.a. um
þessi átök öll í bókinni „Tíu þorska-
stríð 1415-1976“ og eru þessi átök
Englendinga og Þjóðveija fímmta
þorskastríðið og ekki síður hart én
þau sem á eftir komu. Gengu kær-
umar. T.d. kærðu enskir íslandsfar-
ar fyrir ráði Hinriks 8. 1531 að
Hamborgarar beiti sig ofbeldi á Is-
landi. t slíkum tilfellum var Eng-
landskonungur vanur að ýta við svo-
nefndum Stálgarðsmönnum í Lund-
únum, sem var þýska verslunarmið-
stöðin þar í borg, og hóta þeim rétt-
indamissi ef Hansamenn beittu
þegna hans ofbeldi erlendis. Enskir
stjómarherrar sneru sér því þegar
til þýsku Lundúnakaupmannanna
með kærurnar og til engra stórtíð-
inda dró að þessu sinni.
En það gerði það heldur betur
árið eftir. Aðfaranótt 4. apríl kom
til bardaga milli tveggja enskra
skipa og Hamborgarfars á legunni
við Básenda á Reykjanesi.
Bardaganum lauk á þann veg að
annað enska skipið strandaði og
eyðilagðist, en áhöfn hins gafst upp
og sætti afarkostum af Þjóðveijum.
Þarna féllu nokkrir Englendingar,
og enn aðrir voru teknir af lífí.
Þýski skipstjórinn sem þeim atgangi
stýrði, Ludtkin Smith, var m.a. að
hefna harma. Tæpri öld áður hafði
frændi hans siglt þessa sömu leið
og lent í Hafnarfírði. Við Straum,
sunnan íjarðarins, lá skipið Vighe
frá Lundúnum. Um nóttina vígbjóst
skipshöfnin, sigldi til Hafnaríjarðar
og greiddu Englendingar Hansa-
kaupmönnum atför óviðbúnum,
skutu nokkra til ólífis, en tóku skip-
ið herskildi. Sigldu með frændann
og 11 úr áhöfninni og seldu allt
saman á írlandi. Árið 1511 höfðu
Englendingar tekið Hamborgarfar
Bréfin sem Hinrik 8. skrifar um íslandsdeiluna og undirritar sjálfur
eru tvö. Hér er seinna bréfið, en það er skrifað á latínu.
Morgunblaðið/Þorkell
Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður með bréfabókina með ljósmynd-
um af mörg hundruð skjölum varðandi Grindavíkurdeiluna 1532 og
alþjóðadeilurnar sem af henni spunnust úti í Evrópu.
við ísland_ og farið með áhöfn þess
til Hull. Árið 1514 tóku þijú ensk
herskip Hamborgarfar á leið til ís-
lands, vörpuðu skipstjóra lifandi fyr-
ir borð og drápu aðra, hjuggu svo
stýrimann fanginn í stykki og höfðu
drepið þannig 15 áður en skipi var
skilað. 1528 réðust 7 ensk skip á
Hamborgarfar í höfninni að Rifi og
rændu og sökktu. Og ári síðar
sökktu þeir skipi með 36 manna
áhöfn, er þeir tóku á Eyjafirði. Ann-
að enska skipið, sem tortímt var að
Básendum, var einmitt Thomas frá
Hull, sem það afrek hafði unnið. En
eftir þá orustu, misþyrmingar og
dráp lét Erlendur lögmaður Þorvarð-
arson tyftardóm ganga um „skip það
og góss sem rak á land við Básenda
í bardaga milli Ludtkins Smiths og
Jóns Wilers" og dæmdist það rétti-
lega fallið undir konung. Nú var
danska valdið búið að fá bandamann
í baráttunni gegn lögleysu Englend-
inga, sem veiddu meira sjálfír en
Þjóðveijamir. Hansakaupmenn voru
fúsir til að veita landstjórninni styrk
gegn Englendingum og hljóta að
launum aukin verslunarfríðindi og
hluta af herfangi.
Nú voru nýir og alvarlegri atburð-
ir á döfínni. Til er staðfest afrit, en
ódagsett, af bréfí þýskra skipstjóra
og kaupmanna í Hafnarfirði til ráðs-
ins í Hamborg, þar sem segir að
Englendingar í Grindavík hafí tekið
físk, sem Hansamenn höfðu keypt
og greitt. Þjóðveijar segjast vilja að
ráðinu sé kunnugt um að þeir ætli
að ná fískinum með valdi og leggja
líf og góss í sölurnar. Og er þá kom-
ið að Grindavíkurstríðinu sama ár.
En í reglugerð til varðveislu friðar
milli höndlunarmanna á íslandi 1533
má sjá að jafnskjótt og kaupmenn
vom orðnir landfastir, áttu þeir til
að þjóta um nágrenni hafnarinnar
með brennimerki á lofti og setjast
við fiskstaflana og helga sér skreið-
ina með því að brennimerkja hvern
fisk. Síðar komu aðrir kaupmenn,
stundum úr næstu höfn og töldu sig
eiga fiskinn samkvæmt viðskipta-
samningi síðastliðins árs og tóku
hann ef þeir gátu. En brennimerkið
varð ekki þvegið af skreiðinni og
auglýstu kaupmenn í borgum Eng-
lands og Þýskalands eftir físki sem
hafði verið merktur þeim og af þeim
tekinn.
Fjórar bióðir áttust við
í Grindavík
Skömmu eftir Básendaslaginn í
byijun apríl 1552 rita þýskir kaup-
menn í Hafnarfirði til Hamborgar
og biðja borgarráðið að senda sér
liðsauka, því þeir ætli í stríð við
Englendinga, sem sitji í Grindavík
og haldi fyrir þeim skreið. Telja sum-
ir að bréfíð sé skrifað til að blekkja
og til þess að Englendingar uggi
ekki að sér. Fyrir Englendingum í
Grindavík var John Breye, sem kall-
aður var Ríki-Bragi, Jóhann Breiði
eða Eldri Bagur, en maður með sama
nafni var á skútunni sem sökkt var
við Básenda. Eftir bardagann höfðu
þeir sem af komust flúið til Grinda-
víkur. Af þeim óförum fær Jóhann