Morgunblaðið - 28.10.1990, Blaðsíða 15

handteknir og skorað var á forsæt-
isráð sambandsríkisins í Belgrad
og júgóslavneska herinn að veita
serbneska þjóðarbrotinu í Króatíu
vernd gegn „stjórn fasista“ í
Zagreb.
Óbrúanleg gjá
Leiðtogar Serbíu tóku undir
þessa kröfu og fordæmdu aðgerðir
króatísku lögreglunnar. Þjóðernis-
sinnar í Serbíu hótuðu að koma á
fót vopnuðum' borgarasveitum til
að verja Serba í Króatíu, ef sam-
bandsstjórnin í Belgrad héldi að sér
höndum. Júgóslavneski herinn var-
aði við því að hann kynni að láta
til skarar skríða og ólgan hjaðnaði.
Stjórn Króatíu sagði að lítill
minnihluti Serba í lýðveldinu hefði
tekið þátt í ofbeidisaðgerðum. Hún
sagði að Serbum væri engin hætta
búin og hélt því fram að reynt
væri að grafa undan hinu nýja lýð-
ræðisskipulagi í Króatíu með her-
ferð, sem væri skipulögð frá Serb-
íu. Króatar sögðust hins vegar stað-
ráðnir í að efla lýðræði sitt og full-
veldi, ,jafnvel þótt það hefði ofbeldi
í för með sér“.
Síðan hefur verið lagt fast að
króatísku stjórninni að binda enda
á þá hættu, sem stafi frá Serbum.
Flestir þeirra virðast vopnaðir og
óbrúanleg gjá virðist hafa myndazt
milli Króata og serbneska þjóðar-
brotsins. „Serbar lifa í ótta við okk-
ui' og við lifum í ótta við þá,“
sagði Króati nokkur í bænum Pret-
inja fyrir sunnan Zagreb. „Allir eru
hræddir við alla.“
Júgóslavíustjórn segir að „flókið
ástand“ ríki enn í héruðunum
Banija og Bukovica í Króatíu. Sam-
búð Króata og serbneska minnihlut-
ans hafi „versnað" og „of litlar við-
ræður fari fram“ milli forystu-
manna sveitarfélaga og lýðveldis-
ins. Samningamenn voru sendir á
vettvang og úrbótum var heitið, en
ekki frá því greint í hveiju þær
yrðu fólgnar.
Taugastríð
Slóvenar, sem erú tvær milljónir
og 8,3% landsmanna, lýstu yfir full-
veldi í júlí. Þar með stigu þeir
fyrsta skrefið í átt til' sjálfstæðis
og úrsagnar úr júgóslavneska sam-
bandsríkinu, en hótanir um íhlutun
Júgóslavíuhers hafa haldið aftur af
þeim. í lok síðasta mánaðar ákvað
stjórn Slóveníu að taka við stjórn
heimavarnarliðs lýðveldisins og síð-
an hafa deilur hennar og hersins
harðnað.
Sambandsstjómin í Belgrad skip-
aði stjórn Slóveníu að draga ákvörð-
unina til til baka, þar sem hún
væri ólögleg. Skipuninni var vísað
á bug og 17 sambandsríkislög voru
felld úr gildi, þar sem þau brytu í
bága við nýja stjórnarskrá Slóveníu,
sem er í smíðum. Yfirmenn slóv-
enska heimavarnarliðsins voru
reknir og Júgóslavíuher lagði undir
sig fyrrverandi aðalstöðvar þess í
höfuðstaðnum Ljubljana. Mann-
fjöldi mótmælti þessari íhlutun, sem
vakti ugg.
í síðustu viku höfnuðu Slóvenar
áætlun Júgóslavíustjómar þess efn-
is að lýðveldi þeirra yrði áfram
undir ströngu eftirliti hennar. Deil-
urnar um stjórnskipun Júgóslavíu
jukust. Forseti Slóveníu, umbóta-
kommúnistinn Milan Kucan, sakaði
Serba um að reyna að neyða önnur
lýðveldi til að samþykkja óbreytta
skipan sambandsríkisins og .auka
klofning landsmanna. Hugmyndir
um laustengt ríkjabandalag voru
ítrekaðar.
Forsætisráðherra Slóveníu, Lojze
Peterle, viðurkenndi að erlend að-
stoð kynni að reynast nauðsynleg
til að leysa hinn djúpstæða ágrein-
ing í Júgóslavíu. Aður hafði Fijáls-
lyndi flokkurinn í Króatíu lagt til
að Evrópuráðið eða Evrópubanda-
lagið fæli kunnum stjórnmálamanni
að miðla málum.
Dimitrij Rupel, utanríkisráðherra
Slóveníu, sagði að lýðveldið hefði
lagt til að nokkur smáríki og sjálf-
stjómarhéruð í Evrópu efndu til
fundar í janúar til að taka afstöðu
til framtíðar álfunnar. Fulltrúum
frá Eystrasaltslýðveldum Sovétríkj-
anna, lýðveldum Júgóslavíu, Katal-
óníu og Bæjaralandi verður boðið
til ráðstefnunnar.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 1990
C 15
*•

Gegn miðstýringu frá Belgrad: Króatískir þjóðernissinnar.
Bardagar í Bosníu
í Bosníu-Herzegóvínu, þar sem
18,7% landsmanna búa, hafa verið
hræringar vegna fyrirhugaðra
kosninga 18. nóvember. Múham-
eðstrúarmenn, sem tala serbó-kró-
atísku, eru fjölmennastir eða 39%
íbúa lýðveldisins, en grísk- kaþól-
skir Serbar eru 32% og rómversk-
kaþólskir Króatar 13 af hundraði.
Serbar og Króatar hafa bitizt um
völdin undanfarna mánuði, en mú-
hameðstrúarmenn hafa fylkt liði og
krafizt aukinna réttinda.
Bosnía er í oddaaðstöðu. Kosn-
ingarnar í næsta mánuði geta ráðið
úrslitum um hvort lýðveldið hallar
sér að lýðræðissinnum í Króatíu og
Slóveníu eða „valdboðssinnum" í
Serbíu. Króatar í Bosníu hafa dreg-
ið taum múhameðstrúarmanna,
eins og í ljós kom þegar bardagar
blossuðu upp milli múhameðstrúar-
manna og Serba í bænum Foca í
síðasta mánuði. Orsök þeirra var
sú að Serbar neituðu að taka þátt
í minningarathöfn um múhameðs-
trúarmenn, sem skæruliðar serbn-
eskra konungssinna, Tsétníkar,
felldu í stríðinu.
Talið er að herská múhameðstrú
lokað og staðið hefur verið fyrir
hreinsunum í heilbrigðiskerfinu.
Samkvæmt sumum fréttum hafa
50—70.000 misst atvinnuna. Rúm-
lega 40.000 Serbar hafa flúið frá
Kosovo síðan 1981 og sakað al-
banska meirihlutann um ofsóknir.
Serbar segja að hin nýja
stjórnarskrá þeirra eigi að koma í
veg fyrir að Albanar í Kosovo segi
sig úr lögum við Serbíu og Júgó-
slavíu og lýsi yfir sameiningu við
Albaníu. Samþykkt stjórnarskrár-
innar var hápunktur þriggja ára
baráttu Milosevic forseta fýrir því
að svipta Kosovo sjálfsforræði og
treysta yfirráð Serba.
I júlí var þingið í Kosovo leyst
upp og stjórn héraðsins leyst frá
störfum. Aður höfðu 114 albanskir
þingfulltrúar lýst yfir sjálfstæði
Kosovo. í síðasta mánuði sam-
þykktu fyrrverandi albanskir þing-
menn nýja stjórnarskrá og lýstu
yfir stofnun lýðveldis. Þá höfðu
flestir þeirra flúið frá Júgóslavíu
eða til Króatíu og Slóveníu og sum-
ir þeirra verið handteknir. Serbnesk
og júgóslavnesk yfirvöld kváðu yfir-
lýsinguna marklausa.
Nú reyna leiðtogar Albana í
Kosovo að koma í veg fyrir upp-
reisn, svo að Serbar fái ekki átyllu
til að grípa til enn harkalegri kúg-
unarráðstafana. Róttækri stefnu
eykst hins vegar fylgi í héraðinu.
Glundroði í Makedóníu
Nágrannalýðveldið Montenegro
eða Svartfjallaland hefur lítið kom-
ið við sögu deilnanna um framtíð
Júgóslavíu. Flestir Svartfellingar,
sem eru 2,7% Júgóslava, eru grísk-
kaþólskir eins og Serbar og þeir eru
ein fátækasta þjóðin í sambandsrík-
inu. Stuðningsmönnum aukinnar
sjálfstjórnar hefur fjölgað og fylgi
þeirra kemur í ljós í væntanlegum
kosningum.
Spenna hefur vaxið í héraðinu
Novi Pazar, sem var skipt milli
Serbíu og Möntenegro eftir 1945.
Múhameðskir heimamenn krefjast
sjálfstjórnar og tengsla við Bosníu.
Serbar reyna að bijóta hreyfinguna
á bak aftur.
Glundroði ríkir í syðsta lýðveld-
inu, Makedóníu. Fátækt hefur
aukizt og fyllt almenning gremju
og vonleysi. Þjóðernissinnar færa
sér óánægjuna í nyt (meðallaun á
mánuði’ eru um 150 dollarar eða
helmingi lægri en annars staðar í
Júgóslavíu). Þeir ala líka á ótta við
Gegn breytingum: Júgóslavneskir hermenn.
aukin áhrif minnihluta Albana ’ í
málum lýðveldisins.
Fylgi öfgafullra þjóðernissinna
kann því að aukast í kosningunum
í Makedóníu í nóvember. Ein öflug-
asta hreyfing þeirra er VMRO,
Innri byltingarsamtök Makedóníu
elzti félagsskapur hryðjuverka-
manna í Evrópu. Samtökin hóta að
grípa til vopna í baráttu fyrir sjálf-
stæði. Makeóníumenn eru 8,7% íbúa
Júgóslavíu.
Dauðvona ríki
Þar sem engin lausn er sjáanleg
á margvíslegum og flóknum vanda
Júgóslavíu virðist upplausn sam-
bandsríkisins blasa við og landið
jafnvel ramba á barmi borgarastyij-
aldar. Hvert lýðveldi um sig skarar
eld að sinni köku og reynir að ná
fram sem hagstæðustum samning-
um. Hins vegar geta þau ekki stað-
ið á eigin fótum, ef sambandsríkið
leysist upp.
Þeirri hugmynd hefur verið
hreyft að fjögur syðstu lýðveldin —
Serbía, Montenegro, Makedónía og
Bosnía — myndi sambandsríki. íbú-
arnir á þessu svæði eru grísk--,
kaþólskir eða múhameðstrúar og
Tyrkir réðu þar lögum og lofum
öldum saman (Montenegro hélt þó
sjálfstæði sínu að nafninu til). Slíkt
ríki gæti verið í ríkjabandalagi með
svokölluðum vesturlýðveldum róm-
versk-kaþólskra Suður-Slava, þ.e.
Slóvena og Króata, sem flestir lutu
stjórn Habsborgara í Vín.
Um þann möguleika er einnig
rætt að Slóvenía, Króatía og hluti
Bosníu myndi ríkjabandalag. Andúð
á Serbum virðist hins vegar nánast
það eina sem sameinar Slóvena og
Króata, þótt sambúð þeirra virðist
góð á yfirborðinu. Ef Bosníu yrði
skipt mundi það leiða til harðvít-
ugra landamæradeilna, jafnvel
stríðs. Fleiri landamæradeilur gætu
risið, ef sambandsríkið líður undir
lok.
Talið er að ef Júgóslavía leysist
upp í frumparta sína verði aðeins
Serbar óánægðir með núverandi
yfirráðasvæði. Milosevic forseti hef-
ur sagt að lýðveldin sætti sig því
aðeins við núverandi landamæri að
engin breyting verði á núverandi
stjórnarfyrirkomulagi.
kunni að skjóta upp kollinum í Bos-
níu, ef serbneskir íbúar reyni að
efla sambandið við Serbíu og ef
króatískir íbúar reyni að auka sam-
bandið við Króatíu. Eins og sakir
standa stefnir í bandalag milli mú-
hameðskra og króatískra flokka
gegn Serbum eftir kosningarnar í
Bosníu í nóvember. Við það mundu
þjóðadeilur í Júgóslavíu magnast
enn.
Kúgun í Kosovo
í Kosovo-héraði, sem hefur verið
formlega sett undir serbneska
stjórn, hafa Serbar beitt hervaldi
til að tryggja yfirráð sín. Um 60
Albanar hafa fallið í mótmælum
síðan í marz 1989. Hvergi í Evrópu
munu mannréttindabrot vera eins
algeng og ástandinu hefur verið líkt
við uppreisnina á vesturbakka ár-
innar Jórdan.
Leiðtogar Albana í Kosovo
sitja í fangelsi, þúsundir verka-
manna hafa verið sviptir atvinnu,
albönskum fjölmiðlum hefur verið
Tudjman: Orsögn eða laustengt
ríkjabandalag? '
Milosevic: Elur
þjóðernishyggju.
serbneskri
Því er haldið fram að sjálft for-
sætisráðið í Belgrad — æðsta yfir-
vald Júgóslavíu — hafi í raun og
veru viðurkennt að sambandsríki
Titos hafi gefið upp öndina. Það
hafi gerzt þegar það sagði nýlega
að ákvæði stjórnarskrárinnar væru
ekki lengur í gildi og gætu ekki
leyst margvíslegan vanda Júgóslav-
íu. Margt bendir því til þess að
sambandsríkið í núverandi mynd
leysist upp áður en langt um líður.
Forsætisráðherra stjórnarinnar í
Belgrad, Ante Markovic, hefur
brugðizt við auknum þjóðernisvand-
amálum með því að reyna að koma
á fót eigin stjórnmálaflokki. Hann
nýtur virðingar fyrir tilraunir til að
leysa gífurlegan efnahagsvanda, en
þær hafa ekki tekizt. Samdráttur
eykst og lífskjör versna.
Markovic kann að taka að sér
hlutverk sáttasemjara í eijum
Serba, Króata og Slóvena og reyna
að finna málamiðlunarlausn, en ef
til vill eru deilumálin orðin óleysan-
leg.
%
Heimta sjálfstjórn: Serbar mótmæla í Knin, Króatíu.
« mii
f