Morgunblaðið - 28.10.1990, Page 24

24 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. OKTÓBER 1990
LESTRARÁTAK
HUGÍEIÐINGAR STEFÁNS ÞÓRARINSSONAR AMTMANNS
eftir Pál Lúóvík Einarsson
„Tækju menn með gleði í móti einnri ávísun Utn þau viss-
ustu hjálparmeðöl tilað útbreiða lesilystina á íslandi.“ Nú
um stundir hafa góðir menn þungar áhyggjur af ólæsi og
takmörkuðum bóklestri íslendinga; menningarfrömuðir,
leiðararhöfundar dagblaða, kennarar og uppeldisfrömuðir,
svo fáeinir séu nefndir, brýna landsmenn til bóklesturs.
Takmörkuð „lesilyst" landsmanna er ekki nýtt vandamál;
árið 1790 Þótti Hinu konunglega lærdómslistafélagi
þörf á lestrarátaki.
að var amtmaðurinn fyrir norðan
og austan Stefán Þórarinsson
(1754-1823) sem svaraði þessari
herhvöt Lærdómslistafélagsins.
Árið 1794 var prentað þrettánda
bindi af ritum þess fyrir árið 1792
(Gömlu félagsritunum), þar birtust
Hugleiðingar um hjálparmeðöl til
að útbreiða bóklestrarlyst á ís-
landi.
Stefán Þórarinsson amtmaður
var systursonur Ólafs Stefánsson-
ar síðar stiftamtmanns. Hann
hlaut hina bestu menntun sem völ
var á og skjótan embættisframa.
Jón Sigurðsson forseti sagði um
Stefán:„Var einn hinn duglegasti
og framkvæmdasamasti embætt-
ismaður, sem verið hefir á íslandi
á seinni tímum; myndi hann hafa
komið miklu til leiðar, ef rentu-
kammerið hefði viðjað fylgja betur
ráðum hans.“ Það er því ekki ólík-
legt að ýmsir telji nytsamlegt og
upplýsandi nú á öld upplýsinga-
flæðis að athuga skoðanir og úr-
ræði þessa góðkunna upplýsinga-
frömuðar.
■ PRESTAR TIL
LESTRARÁTAKA
■ EFLING
BÓKASAFNA
■ FORNAR
SÖGUR OG RÍM-
UR TIL LÍTILLAR
UPPLÝSINGAR
■ AUKIN
FRÆÐSLUSTARF-
SEMI
■ RÍKISSJÓÐUR
BORGAR %AF
BÓKAKAUPUM
BÓKANEFNDA
PRESTAKALLA
Einhæft lestrarefni
Stefán amtmaður taldi lestrar-
ástand þjóðarinnar ekki gott. „Eru
það hörmuleg sannindi að þar
fínnst engin almennileg lyst til
nytsamlegs bókalesturs." Greina-
höfundur benti á að: „Lyst útkref-
ur þekkingu á þeim hlut, sem
mann girnir eða hann fær lyst til
... Eins er því eftir náttúrlegum
hætti varið um lyst til bóka-
lestrar að hún getur eigi
heldur verið á Islandi án
þekkingar á bókum.“ —
er athygli vert að fýrir hartnær
200 árum, ekki síður en í dag var
það ekki einungis hreint ólæsi
heldur einnig torlæsi, lestregða og
takmarkað lesefni sem olli áhyggj-
um: Jafnvel prestamir sem helst
var von til að hefðu skilning á
gildi bókarinnar:„Þeir lesa þó
sjaldan aðrar bækur en forn guð-
fræðirit og postillur ... Lítum nú
eftir bændastéttinni. Hvað er það
sem þeir lesa helst? Nema venju-
legar húslestrarbækur? Það emb-
ættisskylda prestanna, eftir hús-
vitjunarfororðningunni frá 27. maí
1746, að reka eftir lestri þessara
bóka.“ Það hefur löngum verið
mönnum áhyggjuefni að það sem
almenningur lesi teljist ekki ávallt
til bestu bókmennta. Stefán amt-
maður hafði áhyggjur á þessum
upplýsingatímum: „Þaraðauki lesa
bændur nokkrar fomsögur og
æfíntýri, og loksins bæði seint og
snemma rímurnar, sem eru til lí-
tillar upplýsingar. Og hví lesa þeir
slíkt? Af því þeir hafa fengið nokk-
urskonar smekk og þekking á
þessháttar hlutum og eru orðn-
ir því kunnugir í uppfóstrinu,
helst á æskuárunum."
Þegar vandamálið er
svo rótgróið og um-
fangsmikið verður
tæpast litið framhjá
því að: „Hið viss-
asta, öflugasta, og
aleinasta höfuð-
hjálparmeðal til
þess að út-
breiða bók-
lestrarlyst á
íslandi,
mundi
verða, að
auka og
efla þekk-
ing og
skynbragð
þjóð-
arinnar á lærdómsmenntunum."
Stefán vildi stórefla mennta-
kerfíð, fyrst og fremst latínuskól-
ana; þaðan myndu svo koma nem-
endur með „smekk og þekkingu
... í sína' mikilvægu þjónustu í
landsbúinu, sem prestar og próf-
astar til þess að kenna almúgan-
um.“
Bókasöfn
var enn-
fremur
- á bragðið
einnig að útvega
staðgóða fæðu til að fullnægja
menningarhungri og upplýsinga-
þörf og vildi: „Uppörfa sérlega
menn til þess að gjöra smábóksöfn
í hverri sýslu, og ljá þaðan bækur
út, til leigulausrar brúkunar.“
— Þessi orð má taka til marks
um að sú mikla og almenna
ræktunarsemi sem Islendingar
sýna bókasöfnum sínum, — í ræðu
og riti og á hátíðarstundum —
stendur á gömlum merg og á sér
fomar og djúpar rætur.
Stefán vildi einnig efla gerð
alþýðlegs fræðsluefnis: „Gefa á
prent eina bók, er kallaðist Almúg-
ans fræðari eða Fræðisafnari fyrir
almúgann." — Þess má geta að
nú mun vera í undirbúningi útgáfa
á alhliða upplýsingabók eða al-
fræðirit á íslensku.
Stefán sjálfur lét sér ekki
nægja að gera tillögur um úrbæt-
ur. Hann lét verkin tala. Á emb-
ættissvæði sínu norðanlands
hafði hann haft forgöngu um
stofnun Lestrarfélags Norður-
lands. Félagið kom þó ekki upp
bókasafni; bækumar skyldu:
„Við opinbert uppboð seljast
þeim er mest býður fyrir.“
Það var ekki fullkom-
lega útgjaldalaust að
vera meðlimur í
téðu félagi; inn-
göngugjald var 2
ríkisdalir og árs-
gjald þar eftir 1
rd. (Til saman-
burðar má þess
geta, að ekki
var óalgengt
að danskar
bækur kostuðu
á þessum tíma
um 1 '/2 til 2 rd.
Innsk. blm.) En
amtmaðurinn
þó á að:
einn sér
að
kostnaðurinn eða
útlátin við svo sköp-
uð bóklestrafélög era
teljandi, og að vissu
alls engin þareð limimir
mun átt við félaga eða með-
limi. Orðskýring, blm.) öðlast full-
gildi tillagsauranna annað tveggja
í bókum eða peningum.“
Stefán Þórarinsson taldi
ekki vera grundvöll fyrir að
taka gjald eða leigu fýrir
bókaútlán: „Held ég ekki
mjög til þess ætlanda, allra
síst strax í fyrstunni á meðan lyst-
in til bókalestra er eigi orðin al-
mennari.“
Það er íhugunarefni að bókverð-
ir á íslenskum bókasöfnum era enn
þann dag í dag mjög andsnúnir
gjaldtöku fyrir útlán. Er gjarnan
vitnað til þess að slík gjaldtaka