Morgunblaðið - 12.12.1990, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. DESEMBER 1990
Skothríðinni var beint að
flugslj ómarklefanum
Kafli úr bókinni Fimmtíu flogin ár
Nýlega er komið út seinna bindi atvinnuflugsögu íslendinga,
Fimmtíu flogin ár, eftir Steinar J. Lúðviksson og Svein Sæmunds-
son. Fyrra bindi bókarinnar kom út í fyrra. Það er Fróði hf. sem
gefur bókina út í samvinnu við Flugleiðir hf.
I seinna bindinu er fjallað um sameiningu Flugfélags Islands og
Loftleiða árið 1973 og sögu Flugleiða fram til dagsins í dag, en sú
saga var mjög stormasöm um tima. Þá er ítarlegur kafli um ýmis
sérverkefni íslensku flugfélaganna, kafli er um öll íslensk flugfélög
sem hafa fengið leyfi til áætlunarflugs, auk þess sem í bókinni er
að finna tölulegar upplýsingar, myndir og skrá um flugvélar og
stjórnendatal.
I þeim kafla bókarinnar sem fjallar um leiguflug og sérverkefni
er m.a. greint frá Grænlandsfluginu sem var mjög umfangsmikið
um tíma og jafnframt ævintýralegt, frá pílagrímafluginu og hjálpar-
flugi í Biafra. Hér birtist brot úr þessum kafla, þar sem fjallað er
um Biafraflugið.
Á Sáo Tomé
Geir Gíslason flugmaður kom til
Sáo Tomé nokkru eftir að Þorsteinn
tók við stjóm Flughjálpar. Hann
flaug flestar nætur til Uli-flugvall-
ar. Einn starfsmanna kirkjusam-
takanna, bauð honum að dvelja hjá
sér þar sem hann hafði samastað
skammt frá Uli-flugvelli. Geir þáði
boðið og á næsta frídegi tók hann
sér far með flutningavél frá Biafra.
Hann ætlaði aðeins að dvelja sólar-
hring, en nóttina sem hann kom
voru hatrammar árásir á flugvöllinn
og ekkert flogið næstu nótt. Geir
átti þess kost að fara nokkuð um
nágrennið. Hörmungar vegna mat-
arskortsins blöstu hvarvetna við.
Skinhoruð börnin, starandi augun,
sollinn maginn. Allt þetta vitnaði
um hungursneyðina. Hjálparstofn-
anir unnu frábært starf. Þetta fólk
lagði nótt við dag og án þessa
starfs alls hefði fólkið stráfallið.
En hvernig var umhorfs á Sáo
Tomé? Geir segir svo frá: „Þetta
virtist mjög rólegt og laust við
streitu. Starfsmenn bjuggu fyrst í
tjöldum, sem var slæmt, einkanlega
þar sem þeir unnu á nætumar eins
og flugliðarnir og urðu að sofa á
daginn. Þá varð óbærilega heitt í
tjöldunum. Svo voru það stóru
krabbarnir — þessir svokölluðu
landkrabbar. Þeir skriðu á land á
næturnar og nöguðu rætur. I birt-
ingu fóm þeir aftur niður að strönd-
inni og fyrir kom að tjaldið fylltist
af þessum ófögnuði. Þeir voru mein-
lausir, en mjög ljótir og litlir aufúsu-
gestir. Stundum á morgnana eftir
flugin til Uli-flugvallar ókum við
yfír breiður af þessum kvikindum.
Svo kom að því að við fengum inni
í húsum í þorpunum og var maður
feginn því að tjaldvistinni var lokið.
Allt var mjög ódýrt þegar við
komum fyrst til Sáo Tomé. Svo
komu Ameríkanamir og þá rauk
' verðlagið upp. Það er eins og Kan-
amir hafí lag á að spilla öllu slíku.
Þeir höfðu miklu hærri laun en við,
slógu um sig, borguðu með stórum
seðlum og sögðu viðkomandi kaup-
manni eða þeim sem veitti þjón-
ustuna að eiga afganginn."
Þegar Þorsteinn Jónsson flug-
stjóri og Katrín Þórðardóttir kona
hans, sem starfræktu skrifstofu í
sambandi við hjálparfiugið, fóru í
frí til íslands fór Jón Hákon Magn-
ússon blaða- og fréttamaður til Sáo
Tomé og tók við skipulagningunni.
Stuttu eftir að þau Þorsteinn og
Katrín snéru aftur, kom að því að
brúðkaup var haldið á Sáo Tomé,
eða öllu heldur í 10 þúsund feta
hæð þar yfir. Ómar Tómasson flug-
stjóri og Eya Mrietta Erikson
ákváðu að gifta sig og Þorsteinn
kom fram með hugmynd um að
gera þetta að virkilegu flugbrúð-
kaupi. Ein flugvél Flughjálpar var
fengin að láni, Jóhannes Markússon
flugstjóri og áhöfn flaug henni upp
í 10 þúsund feta hæð yfir miðbaug
og þar fór hjónavígslan fram og var
Þorsteijjiti svaramaður brúðarinnai'.
Nokkru fyrir jól 1969 urðu árás-
ir stjórnarhersins ákafar, flugvélar
urðu fyrir skemmdum og menn slös-
uðust. Flugið lagðist niður í nokkra
daga. Ekkert samband var við Bi-
aframenn og ekki vitað hvað væri
á seyði. Á jólanótt fór ein flugvél
Flughjálpar í einskonar könnunar-
flug til Uli-flugvallar með fullfermi
af skreið. Eins og venjulega þegar
hætta eða óvissa var á ferðum var
Þorsteinn E. Jónsson fremstur í
flokki. Hann var flugstjóri í ferð-
inni, Geir Gíslason flugmaður og
Gunnar H. Valdemarsson flugvél-
stjóri. Ferðin gekk vel og hjálpar-
flugið komst aftur af stað.
Mikilsvert var að koma matnum
til Uli-flugvallar, en ekki síður að
hann kæmist inn í land til þeirra
sem verst voru staddir. Til þess
þurfti eldsneyti á bíla hjálparstofn-
ananna í Biafra. Að flytja bensín-
tunnurnar, sem oftast láku, 'rar
ekki vinsælt starf. Þorsteinn E.
Jónsson flaug því ávallt sjálfur með
bensínið. Þeir voru á leið til Uli
með berisínfarm. Óvenjumikil
bénsíngufa var í flugvélinni. Þor-
steinn bað Geir Gíslason að fara
aftur í og athuga málið. Hann sá
þá bensínbunu standa upp úr einni
tunnunni, sem hafði verið illa lek
og ekki þolað þrýstinginn. Meðan
Geir var aftur í varð albjart í flug-
vélinni. Eldingar leiftruðu allt um
kring. Þeir voru að fljúga inn í ofsa-
legt þrumuveður. Utlitið var allt
annað en gott, flugvélin eins og
bensínsprengja og ef elding hitti
hana var sagan öll. Það var þá sem
Þorsteinn flugstjóri ákvað að snúa
við til Sao Tomé.
Síðustu flug til Biafra
Einn íslensku flugstjóranna, sem
fiaug til Biafra síðustu vikumar,
var Jóhannes Markússon. I ársbyij-
un 1970 tókst sprengjuflugvél sam-
bandsstjórnarinnar að stórskemma
flugbrautina á UIi. Sprengjum var
varpað á flugvöllinn og eyðilögðu
þær helming brautarljósanna og
skildu eftir djúpar holur í braut-
inni. Eina nóttina, sem Jóhannes
var með flugvél á Uli-flugvelli, kom
sprengjuflugvélin, vaipaði fyrst út
blysum, sem lýstu völlinn upp, og
síðan sprengjum. Þær hittu braut-
ina þeim megin sem flugvél Jóhann-
esar var, en það langt frá henni
að áhöfnin og flugvélin sluppu.
Þegar hér var komið sögu hafði
stórsókn sambandshersins inn í
Biafra staðið lengi og hann rofið
ýmsar samgönguleiðir. Hann nálg-
aðist Uli-flugvöll og stór landsvæði
höfðu þegar fallið. Flóttamanna-
straumurinn jókst að sama skapi.
Biaframenn hófu flugvallargerð
innar í landinu, í um 20 km fjar-
lægð frá Uli. Þorsteinn E. Jónsson
fór ásamt majór Krum-Hansen, sem
var yfirmaður allrar flugstarfsemi
á Sáo Tomé, til að kanna hvort
völlurinn væri nothæfur fyrir hjálp-
arvélarnar. Þeir fóru sem farþegar
með flutningavél og komust næsta

Ljósmynd/Geir Gíslason
Islendingar sem mjög komu við sögu í hjálparfluginu. Frá vinstri:
Kristján Gunnlaugsson, Katrín Þórðardóttir, Þorsteinn E. Jónsson
og Geir Gíslason.
Eftir síðasta flugið til Biafra. Hurð skall nærri hælum í því flugi
og flugvélin var sundurskotin er hún lenti á flugvellinum í Sao
Tomé. Flugstjórinn, Þorsteinn E. Jónsson er fyrir miðri-mynd, en
myndin er úr myndasafni hans.
Á flugvélinni má sjá hvernig kúlnaregn hefur lent á henni. Fyrir
framan vélina standa þeir Einar Guðlaugsson, Þorsteinn E. Jónsson
og Runólfur Sigurðsson sem voru í áliöfn vélarinnar í síðustu ferð-
inni til Biafra. Myndin er úr myndasafni Þorsteins E. Jónssonar.
dag til Uga, en svo nefndist nýi
flugvöllurinn. Þrátt fyrir stríðið var
hann næstum tilbúinn og með nokk-
urri viðbót og auknum tæknibúnaði
var völlurinn vel nothæfur. Á leið-
inni til Uli þetta kvöld sáu þeir
fyrstu merki uppgjafar Biafra. Mik-
il óvissa ríkti og þegar þeir komu
til Uli var búið að loka flugvellinum
fyrir allri umferð. Fréttir bárust um
að sambandsherinn væri í harðri
sókn inn á þetta svæði og að þá
og þegar mætti búast við fallbyssu-
skothríð á flugvöllinn. Sprengjuþota
sambandsstjórnarinnar flaug yfír
völlinn í lítilli hæð og varpaði
sprengjum. Hvítir karlar og konur,
sem unnið höfðu að líknarstörfum,
komu á skrifstofu við flugvöllinn
þar sem brottfararleyfí voru gefin
út, því þótt óvinaher sækti að varð
ekkert lát á skriffinnsku og stimpla-
gleði innfæddra embættismanna
sem létu hvem og einn sækja skrif-
lega um brottfararleyfi, en það
fékkst ekki fyrr en öllum formsat-
riðum var fullnægt.
Þar sem Þorsteinn var eini flug-
maðurinn sem hafði séð nýja flug-
völlinn og þekkti þar aðstæður var
bráðnauðsynlegt að hann kæmist
til Sáo Tomé. Þegar hér var komið
sögu svéimuðu Flughjálparvélar, og
aðrar sem fluttu mat og lyf, yfír í
nágrenni Uli, en fengu ekki lending-
arleyfi. Flugmenn náðu sambandi
við Þorstein þar sem hann var í
aðalstöðvum flughersins.-ífeyí
tali lauk þannig að Þorsteinn og
Krum-Hansen komu sér saman um
að þeir færu að skoða skemmdir á
Uli og létu síðan flugflotann vita
hvort þar væri lendandi eða ekki.
Þetta gekk eftir. Þorsteinn áleit
völlinn nothæfan ef varúðar væri
gætt. Ekki var yfirmaður flughers-
ins á staðnum sáttur við þessa nið-
urstöðu, en féllst þó á hana og
leyfði að ein til tvær flugvélar
mættu lenda, en alla ábyrgð yrðu
aðrir að taka. Það var Super Con-
stellation-flugvél frá Canairelief
sem lenti, „og aldrei hefur mér
þótt þessi flugvélategund eins falleg
og þegar hún kom þarna eftir braut-
inni“, sagði Þorsteinn síðar. Flug-
stjóri á þessari flugvél var Pete
Knox, kanadískur maður sem áður
hafði flogið hjá Þorsteini. Allir við-
staddir hjálpuðust við að losa mat-
vælin úr flugvélinni, flóttafólk var
drifið um borð og síðan var farið í
loftið. Önnur flugvél, sem flutti
matvæli, fékk lendingarleyfi, en
þegar hún hafði losað farminn var
vellinum lokað.
Á leiðinni til Sao Tomé ræddi
Þorsteinn við flóttafólkið sem sagði
að fjöldi fólks sem unnið hefði við
hjúkrun, matarúthlutun og að öðr-
um líknarmálum væri á leið til Uli
og myndi ná þangað um nóttina.
Þorsteinn sendi þá skilaboð til Sáo
Tomé þess efnis að hafa flugvél
tilbúna og sjálfboðaliða, flugmann
og flugvélstjóra, þegar hann kæmi.
Þeir mundu fara strax af stað og
freista þess að bjarga þessu fólki.
Ekki stóð á sjálfboðaliðum, allir
vildu fara, en með Þorsteini fóru
belgískur flugmaður, LeDent, og
Skúli Theodórsson flugvélstjóri.
Flugvélin var tilbúin og strax lagt
af stað til Biafra. Sambandsherinn
hafði náð nokkru af hjálparfólkinu.
Það var farið vel með suma, en
aðrir voru skotnir á staðnum. Þótt
Uli-flugvöllur væri lokaður tókst
Þorsteini að fá leyfí til að lenda
þar. Þarna var kominn allstór hópur
fólks, flest starfsfólk í hjálparsveit-
um frá Norðurlöndum, sem varð
komu flugvélarinnar feginn.
Álitið var að þetta yrði síðasta
flug frá Uli, en svo varð þó ekki.
Daginn eftir var ástandið eins og
ákveðið var að þijár flugvélar frá
Sáo Tomé færu til Biafra. Flugstjór-
ar yrðu að meta hvort þeir gætu
lent, er þeir væru yfir staðnum.
Þorsteinn fór fyrstur og með honum
Björn Guðmundsson flugstjóri 'og
Baldur Þorvaldsson flugvélstjóri.
Allar fluttu flugvélarnar matvæli,
en aðeins hálffermi vegna ástands
flugbrautarinnar og eins til að geta
komist í loftið með flóttafólk ef
ekki reyndist unnt að losa farminn.
Þeir Þorsteinn lentu, losuðu farminn
í snarheitum, tóku tvær konur og
börn um borð og fóru í loftið.
Bandarísk Stratocruiser-flugvél
lenti einnig, en hún var þannig út-
búin að geta sturtað farminum og
það gerðu flugmenn í þessu tilfelli.
Þeir höfðu aðeins þriggja mínútna
viðdvöl og fóru síðan í loftið. Þetta
mátti ekki tæpara standa því nú
hófst fallbyssuskothríð á völlinn og
varð hann fyrir miklum skemmdum.
Vitað var að enn voru Evrópu-
menn í landinu og að líf þeirra væri
í hættu er sambandsherinn næði
yfírhöndinni. Líkur voru á að Uga-
flugvöllur, sem enn hafði ekki verið
notaður, væri á valdi Biafra-hers.
Á Sáo Tomé þótti því sjálfsagt að
reyna björgun þeirra þótt sam-
bandslaust væri við Biafra. Ákveðið
var að senda tvær flugvélar, aðra
sem átti að lenda á Uga, en hina
til að halda radíósambandi og fylgj-
ast með hinni. Þar sem Þorsteinn
var eini flugmaðurinn sem hafði séð
Uga-flugvöll var sjálfgefið að hann
færi. Enn var beðið uimsjálfboðaliða