Morgunblaðið - 24.02.1991, Blaðsíða 17

> : MORGÖN‘I!I.AF)IÐ1 SlíNNÚ'ÓAGtJR12Í4. ÚÉÚR!trÁ1R1 í991
9117
Þingvallaferð með
Lennart Meri, sendi-
herrasyninum sem
var sex ar i fangabúð-
um, rannsakaði ára-
tugum saman lif
frændþjóða Eistlend-
inga i Síberíu, heff ur
vantrú á stjórnmála-
ff lokkum en var engu
að síður valinn utan-
ríkisráðherra
stæðis. Sumir vilja halda því fram
að þar hafí verið einræðisstjórn
undir lokin? „Það var nú ekki
meiri einræðisstjórn en ríkir núna
í Bandaríkjunum og Frakklandi."
Þetta stenst semsagt ekki? „Jú,
en við höfðum stjórnarskrá sem
var í vissum skilningi of lýðræðis-
leg.“
„Eg hef skipt átta sinnum um
skóla um ævina og numið á fjórum
tungumálum. Faðir minn var
stjórnarerindreki hins sjálfstæða
Eistlands og við bjuggum bæði í
Frakklandi og Þýskalandi. Síðasta
verkefni föður míns var að fara
til Washington og taka við sendi-
herrastöðu þar. Við áttum að fara
í ágúst en komumst ekki því í júní
var landið hemumið.“
Lengra varð samtalið á leiðinni
til Þingvalla ekki. Ráðherrann var
örþreyttur eftir ferðalagið daginn
áður og viðræður dagsins (og e.t.v.
misjafnlega gáfulegar spurningar)
og sagðist verða að fá að halla
aftur augunum í fimmtán mínút-
ur. Á Þingvöllum tók séra Heimir
Steinsson á móti gestunum. Þeir
fengu ágrip af sögu staðarins og
jarðfræði. Er gengið hafði verið
til kirkju flutti séra Heimir ræðu
gestunum til heiðurs þar sem dreg-
in voru fram líkindi með þjóðunum
tveimur. Loks var skálað í íslensku
brennivíni í stofu forsætisráðherra
sem er sambyggð prestsbústaðn-
um. Að eigin sögn hafði fegurð
og saga Þingvalla svo mikil áhrif
á Meri að hann ákvað síðar um
daginn að nota tækifærið „hér í
Reykjavík sem er ekki alltof fjarri“
til að tilnefna útvarpsstöðina Rad-
io Free Europe/Radio Liberty til
friðarverðlauna Nóbels.
Á heimleiðinni var ráðherrann
mun hressari og spurði í þaula um
lagasetningu á Alþingi til forna.
Og sama er að segja um Edgar
Savisaar sem talaði við starfsbróð-
ur sinn með aðstoð túlks sem hef-
ur gott vald á íslensku þótt hann
sé sjálflærður.
Var nú þráðurinn í samtalinu
vð Meri tekinn upp að nýju. 1941
var Meri fluttur til Síberíu ásamt
íjölskyldu sinni og var hver sendur
á sinn stað. „í fangabúðunum var
ég eiginlega fremur skamman
tíma — sex ár. En þá var ég enn
ungur. Og ég er þakklátur fyrir
að fjölskýlda mín hélt lífi. Ég lít
á fangabúðadvölina sem eins kon-
ar skóla. Á þessum tíma voru
mörkin milli fangabúðanna og
raunverulegs borgaralegs lífs ekki
skýr. Allt sovéska efnahagslífíð
var gegnsýrt gúlaginu. Skrúfa var
búin til í fangabúðum og svo var
hún e.t.v. notuð við að setja saman
bifreið utan búðanna og þá hafði
bifreiðin eitthvað af gúlaginu í
sér. Þetta dæmi er auðvitað tákn-
rænt.“
Meira vildi Meri ekki segja um
vist sína í fangabúðunum í Síber-
íu. „Það veitist mér erfitt að tala
um þetta efni þegar við erum ný-
komnir frá fæðingarstað elsta lög-
gjafarþings í heimi. En ég er sátt-
ur við örlög mín. Ég skil hvað það
er að vera haldinn sjúkdómi sem
getur dregið mann til dauða og
heitir heimþrá. Ég veit líka að allt-
af eru til manneskjur sem eru
reiðubúnar að rétta hjálparhönd.
En ég þekki einnig frumillskuna
sem maður verður alltaf að standa
gegn til þess að halda mennsku
sinni.“
Þegar Meri kom aftur til Tallinn
átján ára gamall hafði hann týnt
niður eistneskunni að mestu. Og
hann átti í nokkrum erfiðleikum
með að laga sig að nýju lífi sem
fólst ekki lengur í skógarhöggi
myrkranna á milli. Og hann sneri
aftur og aftur til Síberíu.
Fram til 1970 hugleiddi Lennart
Meri vart þann möguleika að ferð-
ast úr landi. „Eftir stríðið hafði
ég sótt um vegabréfsáritun til að
heimsækja Búdapest ásamt eigin-
konu minni. Konan mín fékk það
svar að hún gæti ef til vill fengið
að fara en ég myndi aldrei fá leyfi
til að fara úr landi. Þá strengdi
ég þess heit að ég skyldi ekki
sækja um slíkt leyfi heldur bíða
þess að þeir byðu mér að fara
utan. Og það kom á daginn 21
ári síðar. En fyrst ég mátti ekki
ferðast utanlands einsetti ég mér
að kynnast Síberíu eins vel og
hægt væri. Þangað hef ég fárið í
um þijátíu rannsóknarleiðangra.
Ég hef einkum lagt mig eftir að
kynnast þjóðum sem tala sama
tungumál og við Eistlendingar.
Einnig hef ég gert kvikmyndir og
skrifað bækur um þetta efni.“ Á
Mosfellsheiðinni kemur upp í huga
ráðherrans ferð sem hann fór ný-
lega til Tsjúkotskíj-héraðs sem er
austast í Sovétríkjunum, gegnt
Alaska. „Landslagið er svo svip-
að,“ segir hann. „Fjöllin eru eins
í laginu og eini munurinn er sá
að þar eru engir vegir — og auðvit-
að ekkert kaffi."
Það var finnskur rithöfundur
sem varð þess valdandi að Meri
fékk að ferðast út fyrir Sovétríkin.
Honum tókst að beita Sovétstjórn-
ina nægilegum þrýstingi til þess
að Meri fengi ferðaleyfi. „Það var
í fyrsta skipti sem nokkur úr fjöl-
skyldunni fékk að fara úr landi
síðan Eistland var hernumið." En
ráðherranum eistneska er heldur
ekki um þetta umræðuefni gefið
— ferðalög hingað eða þangað.
Það eru til aðrir hlutir og mikil-
vægari eða öllu heldur kýs hann
annað sjónarhorn. „Það sem máli
skiptir er að velta því fyrir sér
hvers vegna menn hafa læst inni
einn sjötta hluta þurrlendis jarðar.
Það er hægt að ímynda sér tukt-
hús fyrir tvö hundruð manns, tvö
þúsund eða jafnvel tuttugu þús-
und. En það er erfiðara að gera
sér grein fyrir því hvernig svo stór-
um hluta heimsins var breytt í
fangelsi. Og það leikur enginn
vafi á því að sú var raunin, um
það vitnaði gaddavírinn, varðturn-
arnir, gá varðhundanna og ein
milljón landamæravarða.
Kerfið var rotið og til þess að
halda því við þurfti að beita nýj-
ustu tækni. Þannig varð heimur
Orwells til. En sú hugmynd að
hægt sé að skapa lokaðan heim í
opinni veröld er röng í sjálfri sér.
Enda hafði þessi tilraun hörmuleg-
ar afleiðingar." Meri sér Sovétrík-
in og endalok þeirra í núverandi
mynd í ljósi mannkynssögunnar.
„Frá því í grárri forneskju hefur
mannkynið verið eitt. Það er hægt
að rekja hvernig menning breiðist
út. Fyrir tuttugu þúsund árum
gerðist þetta hægar en nú en lög-
málin voru hin sömu. Levi-Strauss
skrifar um menninguna sem ríkti
frá Kyrrahafi til Atlantshafs — frá
Kína í gegnum Indókína til Evr-
ópu. Það er ekki hægt að segja
til um hvar hjólið var fundið upp,
eldurinn fyrst kveiktur eða tungu-
mál varð til. Þessar stóru uppgöt-
vanir eru sammannleg afurð.
Mennirnir eiga miklu meira sam-
eiginlegt en margir vilja vera láta
sem sést á því hvernig þeir geta
gert sig skiljanlega hver gagnvart
öðrum.
Menn reyndu að sneiða Sov-
étríkin frá þessari lífrænu heild.
Þau voru eins og geymsla þar sem
myrkrið átti að hindra að nýjar
hugmyndir bærust inp. Þetta var
dauðadómurinn yfir þessu kerfi.
Núna þurfum að gæta þess að
dauðastríðið verði ekki of hættu-
legt. Það má líkja Sovétríkjunum
við risaeðlu. Helsærð sveiflar hún
halanum fram og aftur. Hún gæti
molað lítinn skaga eins og Vestur-
Evrópu svo ekki sé talað um Eist-
land, Lettland og Litháen."
Við brunum nú niður Ártúns-
höfða og enn leitar hugurinn til
Síberíu. „Fljótið Kolyma er frægt
vegna fangabúðanna sem þar
voru.“ Ráðherrann dregur upp litla
vasabók og sýnir blaðamanni á
korti hvar staðurinn er. „Þar sem
Kolyma rennur í íshafið stendur
skógur. Lengst í norðri þar sem
mætti ætla að ekkert líf fengi þrif-
ist. Enda er það eiginlega einung-
is ein lerkitegund sem lifir kuldann
af.
En svo ég víki aftur að stjórn-
málunum, landslaginu í yfírfærðri
merkingu, sem við ferðumst nú
um og verðum að þekkja: Við verð-
um að sjá til þess að dauðastríðið
sé stutt og við verðum að sýna
hjartagæsku og hindra það að
nýjar undir opnist.“
En hefur einhver áætlun í hönd-
um um það hverning þetta eigi
að gerast? „Það er til veruleiki sem
er ofar öllum heimspekistefnum
og hugarkenningum, það er lega
landanna. Hún veldur því íbúar
Ilvíta-Rússlands og Úkraínu munu
alltaf vera nágrannar. Það er
þeirra mál hvort þeir kjósa að
hafa landamæri sín á milli eða
ekki. Menningin er sú sama, málið
og trúin. Ég vil ekki mæla með
hruni Sovétríkjanna heldur um-
byltingu. Það má færa góð rök
fyrir því að Rússland, Ukraína,
Hvíta-Rússland, Kazakstan og
fleiri lýðveldi eigi meira sameigin-
legt en það sem skilur þau að. Þau
verða einungis að fínna nýjan far-
veg fyrir samstarf sitt. Eistland,
Lettland og Litháen hafa sérstöðu.
Við erum síðasti óleysti hnúturinn
úr seinni heimsstyijöldinni sem
bundinn var af Hitler og Stalín.“