Morgunblaðið - 07.04.1991, Blaðsíða 2

ÍÍÖPGUNBÍ-'AЮ; SUNNUDAGURfft iA»RÍL:i'991
Þegar heimsstytj-
öldin skall á lok-
uðust inni á Ge-
odætisk Institut
í Kaupmanna-
höfn landakortin
af íslandi, her-
foringjaráðskort-
in svonefndu,
sem þar voru í
vinnslu og ekki komin út. Mæling-
um af landinu var lokið 1939,
nema hluta af hálendinu. Þessi
kort af landinu voru teiknuð á
staðnum af mælingamönnum og
svo send til Danmerkur til úr-
vinnslu. Var búið að vinna þar
kortin frá Hornafirði vestur um
til Skagafjarðar. kin kortin þar
fyrir utan og af sta-rstum hluta
hálendisins voru þ<'ir með hjá Geo-
dalisk Institut Ju-gar stríðið skall
á. tílöðin fyrir Norðausturland,
Austurland og SA l.ind fengu ís-
lendingar ekki fyrr en eftir stríð,
samkvæmt upplýsingum Ágústs
tíöðvarssonar, sem var í mæling-
m lum fyrir stríð og varð eftir stríð
lörstöðumaður Landmælinga rík-
isins. Reynt var að fá þessi blöð
fyrr frá Bretlandi, en Geir Zoega,
umboðsmaður Geodætisk Institut,
lét gera sendinguna upptæka. Það
var ekki fyrr en Ágúst talaði við
Agnar Kofoed Hansen, lögreglu-
stjóra í Reykjavík, sem kvaðst
þurfa nauðsynlega á kortunum að
halda, að þau fengust til íslands
1947. Þessara dýrmætu korta hef-
ur greinilega verið vandlega gætt
eftir að þau voru komin í hendur
Breta á stríðsárunum.
Ekki var undarlegt þótt breska
leyniþjónustan, Military Intellig-
ence, yrði óróleg þegar barst 26.
mars 1942 bréf frá þeirra manni
í sendiráðinu í Stokkhólmi, Major
Croft, þar sem hann segir að heim-
ildarmaður Al, sem sé persónuleg-
ur vinur, upplýsi að í október og
nóvember um haustið hafi þýsk
sérfræðinganefnd skoðað kortin í
Geodætisk Institut í Kaupmanna-
höfn með tilliti til mögulegra lend-
ingarstaða á íslandi. Landakortin
og upplýsingarnar, sem nefndin
fann þar, hafí verið send til frek-
ari skoðunar til Noregs rétt fyrir
jól (1941). Hann grunar að Þjóð-
verjum séu þar með kunnugir lend-
ingarstaðir á íslandi. Því má skjóta
hér inn í, að það var einmitt á
árinu 1942 að Þjóðveijinn dr.
Lodge fór að leita uppi íslendinga
í Danmörku til að senda heim með
loftskeytatæki í þeim tilgangi að
senda þeim veðurfréttir og til að
njósna, og nokkra létu þeir svo
kafbáta setja á land á Austurlandi
1943 og vorið 1944. Noregur var
hemuminn af Þjóðveijum og alltaf
óttuðust menn að þeir mundu
hugsanlega reyna að taka ísland.
Og veðurfréttirnar, sem hætt var
að senda út héðan og ekki mátti
nefna á prenti, voru Þjóðveijum
mjög mikilvægar vegna skipa
þeirra á Norður-Atlantshafi og
kafbátanna, sem nú voru farnir
að heija á skip í námunda við ís-
land. Bretar höfðu gert óvirka
leynilegu veðurstöðina sem þeir
höfðu komið sér upp á Grænlandi.
Þjóðverjar höfðu kortin
í bréfinu 1942 vísar Major Croft
í heimildamann sinn frá sumrinu
áður og segir möguleika á því að
hann geti náð í þessi nýmældu
kort í mælikvarðanum 1:250.000.
Þýsk sérfræðinganefnd hafi skoð-
að íslensku kortin og hafi þau
verið send til Noregs fyrir jól.
Óttast hann nú að það sé gert til
að kynna sér lendingarstaði fyrir
Þjóðveija á íslandi. En hann segir
líka að „mögulega geti vitorðs-
maður hans frá súmrinu áður náð
þessum nýlega gerðu kortum í
mælikvarðanum 1:250.000. Hann
er sem sagt í sambandi við ein-
hvern, sem líklega geti náð þessum
mikilvægu kortum frá Kaup-
mannahöfn. Komum að því síðar.
fleiri íslendingar á undan þeim.
Þeir játuðu því. Hvar þeir væru.
Doktorinn, Sigurður, hefði eflaust
skroppið til London til að kynna
sér eitthvað meðan beðið væri
skipsferðar, eins og hann hefði
haft orð á. En Guðbrandur Hlíðar
biði þarna sjálfsagt enn. Það var
rétt. Guðbrandur hefur sagt frá
því að morguninn eftir kom maður
og hafði hann með sér til London,
þar sem hann var lengi í haldi.
Honum var ókunnugt um að njósn-
ararnir sem sendir voru til íslands
af Þjóðveijum höfðu sagt við yfir-
heyrslur að hann hefði átt að að-
stoða þá. En það er önnur saga.
Dró upp sönnunargagnið
Bresku leyniþjónustumennimir
tóku Sigurð Þórarinsson líka i yfir-
heyrslu á staðnum. Hvort sem hún
stóð lengur eða skemur, kom að
því að Sigurður dró bréf upp úr
vasa sínum, sem Bretinn í sendi-
ráðinu hafði skrifað og endilega
viljað láta hann hafa. Hefur vitað
að þetta gæti hent, en nokkru
áður hafði annar íslendingur, Páll
Sigurðsson verkfræðingur, lent í
því að vera tekinn til yfirheyrslu
á leið heim og var haldið til stríðs-
loka. Um leið og Bretarnir höfðu
lesið bréfið sem Sigurður var með
og kannað sannleiksgildi þess var
Siguður orðinn heiðursgestur hjá
þeim. Hann sagði frá því síðar
hvernig þeir höfðu drifíð hann nið-
ur á höfn, þar sem Lyra var að
sigla út, hlaupið út eftir hafnar-
garðinum og tafíð skipið til að
koma honum um borð. En hann
var með mikið af bókum og far-
angri og því seinn í snúningum.
Bretarnir töldu sig eiga honum
stóra skuld að gjalda og vildu allt
fyrir hann gera.
Þeir félagarnir Sigurður Þórar-
insson, Þorbjörn Sigurgeirsson og
Sigurður Jóhannsson höfðu upp-
haflega ætlað að ná Dettifossi
heim. En af einhveijum ástæðum
varð farkosturinn Lyra. Lyra hafði
sloppið út úr höfninni í Noregi
þegar Þjóðveijar lögðu landið und-
ir sig. Sami norski skipstjórinn var
með skipið. Hann varð æfur þegar
þeir fóru að tala um veður á leið-
' inni, kvað það ólukkumerki. Skip-
unum var safnað saman í skipa-
lest í flóa vestan í Skotlandi og
heyrðu þeir eitthvað um að beðið
væri eftir Dettifossi. En það var
ekki fyrr en þeir voru að komaj
upp undir land á íslandi eftir erf-
iðá ferð að fréttist að Dettifossi
hefði verið sökkt af kafbáti vestur
af Skotlandi 21. febrúar og 15
menn farist. Bijálað veður var alla
leiðina og skipalestin hafði dreifst,
enda voru þeir 11 sólarhringa á
leiðinni. Á siglingunni milli Vest-J
mannaeyja og Reykjavíkur var
allt í einu tilkynnt um kafljátaárás1
og skipið sem sigldi á eftir Lyru
var skotið niður. Kafbátarnir lágu
um þetta leyti fyrir skipunum á
þessum slóðum. Um haustið hafði
Goðafoss verið skotinn niður út
af Garðskaga 10. nóvember og
fórust 42. Bretar lögðu því gífur-
legt kapp á að ná til þeirra íslend-
inga sem þeir vissu eða töldu _að
Þjóðveijar væru að senda til ís-
lands til þess að afla þeim þaðan
veðurfregna.
En strax og bréfið góða, sem
breski sendiráðsmaðurinn í Stokk-
hólmi hafði útbúið Sigurð Þórar-
insson með, var komið í ljós voru
þeir ekki lengi að átta sig á því
að þessi litli maður jneð gleraugun
væri maðurinn sem náði mikil-
vægu landakortunu.n af íslandi
út úr Geodætisk Institut í Kaup-
mannahöfn og tók þá áhættu að
smygla þeim til Svíþjóðar. Sigurð-
ur sagði síðar að hann hefði alveg
verið búinn að gleyma þessu bréfí,
sem breski sendiráðsmaðurinn
vildi endilega að hann tæki við og
bæri á sér og því leið góð stund
áður en hann dró það upp.
Sigurður Þórarinsson var á
þessum árum við jarðfræðinám í
Stokkhólmi. Hann var að undirbúa
doktorsritgerð sína um tímasetn-
ingu gjóskulaga, sem hann varði
við Stokkhólmsháskóla 1944. Af
því tilefni þurfti hann á að halda
gögnum í Danmörku eða að
minnsta kosti lét það í veðri vaka.
Erfítt var að komast á milli Sví-
þjóðar og hinnar hemumdu Dan-
merkur og til slíkrar ferðar þurfti
leyfi Þjóðveija, sem misjafnlega
gekk að fá. En Sigurði hefur tek-
ist það út á þetta lögmæta erindi.
Ekíri hefur tekist að fínna ná-
kvæmlega hvenær hann var í Dan-
mörku, en kunningi hans man að
hann kom til Hafnar einhvern tíma
um þetta leyti. Auðvitað fór hitt
erindi hans mjög leynt. Sjálfur
nefndi hann það ekki við nokkum
mann, enda lífshættulegt. Fjöl-
mörgum árum síðar sagði hann
það af gefnu tilefni tveimur vinum
sínum, sínum í hvoru lagi. Ekki
þó í smáatriðum. En í stuttu máli,
hann náði kortunum og fór með
þau gegnum eftirlitið og til Stokk-
hólms. Þar tók breski sendiráðs-
maðurinn við þeim og kom þeim
snarlega til Bretlands.
Hvemig þetta var framkvæmt
verður að draga af líkum. Fyrir
liggur að mikill vinur Sigurðar var
danski jarðfræðingurinn prófessor
Arne Noe Niegaard, sem m.a.
skrifaði sína doktorsritgerð um
Síðuna. Hann hafði verið vinur
Pálma Hannessonar og kynntist
Sigurður Þórarinsson honum
gegnum hann og umgekkst hann.
En eftir stríð kom í ljós að prófess-
or Arne Noe Niegaard hafði verið
EFTIR STRÍÐ KOMÍUÓS
AÐ PRÓFESSOR ARNE
NOE NIEGAARD HAFÐI
VERID EINNAFFOR-
USTUMÖNNUM
DÖNSKU NEÐANJARÐ-
ARHREYFINGARINNAR,
VERIÐ ÞAR GJALDKERI
AÐ ÞVÍ AÐ SAGT ER.
VIRÐIST LÍKLEGT AÐ
GEGNUM HANN HAFI
SIGURÐUR NÁÐ KORT-
UNUM, SEM VAR VEL
GÆTT OG TEKIÐAÐSER
ÞÁ HÆTTUFÖR AÐ
SMYGLA ÞEIM TILSVÍ-
ÞJÓÐAR. ÞARF EKKIAÐ
EYÐA MÖRGUM ORÐ-
UMAÐÞVÍHVAÐORÐ-
IÐ HEFÐIEF ÞJÓÐVERJ-
AR HEFÐU GRIPIÐ HANN
MED ÞESSIKORT.
einn af forastumönnum dönsku
neðanjarðarhreyfíngarinnar, verið
þar gjaldkeri að því að sagt er.
Virðist líklegt að gegnum hann
hafí Sigurður náð kortunum, sem
var vel gætt og tekið að sér þá
hættuför að smygla þeim til Sví-
þjóðar. Þarf ekki að eyða mörgum
orðum að því hvað orðið hefði ef
Þjóðveijar hefðu gripið hann með
þessi kort.
Nú leið að þeim tíma sem Sig-
urður Þórarinsson ætlaði heim frá
Stokkhólmi. Fleiri íslendingar í
Stokkhólmi voru einnig á heimleið.
Það var ekki auðvelt meðan Þjóð-
veijar réðu enn Noregi. Sigurður
Þórarinsson lagði af stað 12. febr-
úar 1945 í herflugvél, svonefndu
Fljúgandi virki, sem flaug ljóslaust
í myrkri langan sveig norðarlega
yfír Noreg, út á haf og svo suður
um til Prestwick í Skotlandi. Með
honum í flugvélinni var Guðbrand-
ur Hlíðar, dýralæknir, sem líka var
á heimleið. Nokkrum dögum
seinna komu tveir aðrir íslending-
ar með Fljúgandi virki frá Stokk-
hólmi, Sigurður Jóhannsson vega-
málastjóri og prófessor Þorbjörn
Sigurgeirsson eðlisfræðingur. Allir
ætluðu þeir heim til íslands frá
Skotlandi með skipi. Þegar Sigurð-
ur Jóhannsson og Þorbjörn komu
á flugvöllinn í Prestwick seint um
kvöld voru þeir teknir í yfirheyrslu
af Bretum. Báðir eru þeir látnir,
en Sigurður hafði sagt konu sinni
frá þessum atburði. Bretinn sem
yfirheyrði þá var við skál og mjög
leiðinlegur. M.a. spurði hann þá
hvort þeir þekktu ýmsa nafn-
greinda íslendinga í Höfn. Bretinn
spurði hvort ekki hefðu komið
Sigurður var að undirbúa doktorsritgerð slna við Stokkhólmsháskóla þegar hann náði kortunum frá
Danmörku. Hér er hann að aflokinni doktorsvörninni með Sigurd Hoel, Sven B.F. Jansson og Lennard
von Proust.