Morgunblaðið - 01.05.1991, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MÍÐVÍkUDÁGUR 1. MAÍ 1991
Skurðaðgerðir við flogaveiki
eftirEIías Ólafsson
Á síðasta áratug hafa skurðað-
gerðir við flogaveiki rutt sér til rúms
í vaxandi mæli bæði í Norður-Amer-
íku og Evrópu. Þessi þróun er bein
afleiðing af bættri greiningartækni
á flogaveiki vegnatilkomu svokallaðs
heilasírita.
Skurðaðgerðir við flogaveiki eru
ekki ný bóla og upphaf þeirra má
rekja til ársins 1886 þegar breski
læknirinn sir Victor Horsley lýsti
aðgerðum sem hann gerði á þremur
ungum mönnum sem allir þjáðust
af flogaveikf. Horsley hafði ekki við
neitt að styðjast nema skoðun á
sjúklingunum við staðsetningu kram-
panna en samt tókst vel til og allir
fengu verulegan bata og vitað er að
a.m.k. einn sjúklingurinn lifði góðu
lífi í áratugi eftir aðgerðina.
Á árunum milli 1920 og 1930
gerði heilaskurðlæknirinn Foerster í
Breslau í Þýskalandi flolda aðgerða
á uppgjafahermönnum úr fyrri
heimsstyijöldinni sem þjáðust af
krömpum vegna höfuðáverka. Fo-
erster gat nýtt sér heilalínurit til að
staðsetja krampana og hann var
fyrstur til að gera heilalínurit frá
sjálfu yfirborði heilans við skurðað-
gerðir.
Sá skurðlæknir sem mest lagði af
mörkum á þessu sviði var kanadíski
heilaskurðlæknirinn Wilder Penfield
sem starfaði í Montreal í Kanada á
fimmta og sjötta áratug aldarinnar.
Penfield var fyrstur til að nota rafert-
ingu til að staðsetja hreyfi-, skyn-
og talsvæði heilans meðan á aðgerð
stóð. Niðurstöður Penfields voru ekki
aðeins mikilvægar fyrir þróun skurð-
aðgerða við flogaveiki heldur lögðu
þær á margan hátt grundvöll að
nútíma þekkingu á staðsetningu tal-,
hreyfí- og skynsvæði í mannsheilan-
um.
Flogaveiki er í raun hópur sjúk-
dóma sem eiga sér margvíslegar or-
sakir en einkennast allir af endur-
teknum krömpum. Flestir flogaveikir
svara vel meðferð með lyfjum en
ákveðinn hluti flogaveikra svara ekki
meðferð á fullnægjandi hátt og það
er fyrst og fremst þessi hópur sem
gagn hefur af skurðaðgerðum.
Skurðaðgerðum við flogaveiki hef-
ur fjölgað verulega á Vesturlöndum
á síðasta áratug og stafar það fyrst
og fremst af nýjungum í greiningu
flogaveiki, en heilasíritun hefur gert
mögulegt að staðsetja af öryggi upp-
tök krampa í heilanum. Auk heilas-
íritunar þarf að framkvæma margv-
íslegar aðrar rannsóknir áður en
hægt er að mæla með skurðaðgerð,
og má þar m.a. nefna tölvusneið-
myndun, taugasálfræðileg próf og
æðamyndatökur. Skurðaðgerðir
koma þó aðeins til greina ef kramp-
amir eru nægilega alvarlegir til að
valda verulegri röskun á lífi viðkom-
andi, og að ekki hafí tekist að hefta
krampana þrátt fyrir langvarandi
lyfjameðferð.
Margar tegundir aðgerða hafa
verið reyndar við flogaveiki á undan-
förnum áruatugum, en í dag eru ein-
göngu notaðar þijár tegundir heila-
aðgerða, eins og hér segir:
Algengasta tegund aðgerða er
brottnám heilahluta í þeim tilgangi
að lækna algjörlega krampana. Oft-
ast er það hliðarhluti heilans (enska:
temporal lobe) sem er íjarlægður,
en mjög er algengt að krampar eigi
upptök sín í þessum hluta heilans.
Aðgerð af þessu tagi t.t.l. auðveld
fyrir heilaskurðlækna, en því aðeins
gerð að upptök krampanna í heilan-
um hafí verið staðsett með vissu.
Þetta eru æskilegustu aðgerðimar
þar sem markmið þeirra er að lækna
sjúklinginn fullkomlega af krömpun-
um og er öðmm aðgerðum einungis
beitt þegar þessi tegund kemur ekki
til greina.
Aðgerð af þessu tagi er oftast
gerð hjá einstaklingum sem em full-
komlega hraustir a.ö.l. og stunda
eftirPétur
Lúðvígsson
Á föstudaginn kemur efna Rás 2
og LAUF, Landssamtök áhugafólks
um flogaveiki, til landssöfnunar í
beinni útsendingu, þar sem safnað
verður peningum til kaupa á nýju
tæki, svonefndum heilasírita, sem
settur verður upp á Taugalífeðlis-
fræðideild Landspítalans. Þetta tæki
hefur á undanfömum ámm valdið
byltingu í rannsóknum á flogaveiki,
einkum hinum alvarlegri tegundum
hennar, en um það bil 1.500 íslend-
ingar em haldnir þessum sjúkdómi,
þar af um 500 böm. Með tilkomu
heilasíritas eykst nákvæmni í grein-
ingu og lyfjameðferð að mun, en
heilasíritun er einnig ein af forsend-
um skurðaðgerða við flogaveiki, en
slíkar aðgerðir er nú farið að gera
í vaxandi mæli víða um heim með
góðum árangri.
í lok 19. aldar setti breski læknir-
inn Hughlings Jackson fram þá
kenningu, að öll flogaköst stöfuðu
af skammvinnum rafmagnstmflun-
um í heilanum. í þau 100 ár sem
liðin em síðan, hefur þekking vaxið
„Skurðaðgerðir hafa ver-
ið framkvæmdar við
flogaveiki í meira en eina
öld, og hefur farið mjög
fjölgandi í nágrannalönd-
unum á síðasta áratug. I
dag eru aðgerðir af þessu
tagi mjög árangursríkar
því að algengustu aðgerð-
irnar lækna krampa við-
komandi í 70% tilfella án
þess að valda nokkurri
skerðingu."
fulla vinnu en fá s.k. ráðvillufiog
nokkmm sinnum í mánuði. Fullvíst
er að' þeir íslendingar sem gagn
gætu haft af aðgerð af þessu tagi
skipti a.m.k. tugum.
I öðm lagi em aðgerðir þar sem
tengslin milli heilahvelanna era rofin
(enska: corpus callosum section). Til-
gangur þessarar aðgerðar er að
koma í veg fyrir að krampar sem
byija í öðmm hluta heilans nái að
„Á föstudaginn kemur
efnir Rás 2 og LAUF,
Landssamtök áhugafólks
um flogaveiki til lands-
söfnunar í beinni útsend-
ingu, þar sem safnað
verður peningum til
kaupa á nýju tæki, svo-
nefndum heilasírita, sem
settur verður upp á Taug-
alífeðlisfræðideild
Landspítalans."
hröðum skrefum, en kenning Jack-
sons er þó enn í fullu gildi, og er
raunar einn af hornsteinum nútíma-
þekkingar á eðli flogaveiki. Þrátt
fyrir það að orðið flogaveiki sé ein-
töluorð, er í rauninni ekki um einn
sjúkdóm að ræða heldur marga, sem
allir eiga það sameiginlegt að valda
flogaköstum af einhvetju tagi. Flog-
aköst geta haft margvíslegt útlit,
en oftast missir sjúklingurinn vald
á hreyfingum sínum og hugsun í
nokkra stund meðan að kastið stend-
ur yfir, en jafnar sig svo aftur. Köst-
Elías Ólafsson
breiðast út til alls heilans. Þessi að-
gerð læknar þannig ekki krampana
en gerir þá miklu vægari. Einstakl-
ingar með þessa tegund krampa hafa
gjaman útbreiddan heilasjúkdóm,
sem kemur fram í mörgum tegundum
in geta komið með löngu millibili,
eða oft á dag.
Það er mikilvægt að gerður sé
greinarmunur á hinum ýmsum teg-
undum flogaveiki, ekki aðeins eftir
útliti kastanna, heldur einnig á
gmndvelli eðlis flogaveikinnar, en
meðferð og batahorfur fara að vem-
legu leyti eftir því hvert eðli hennar
er. Sumar tegundir eru algengari
hjá börnum en fullorðnum, nokkrar
hafa tilhneigingu til að eldast af og
hverfa með tímanum, en aðrar em
alvarlegri og þarfnast nákvæmrar
greiningar, svo meðferð geti orðið
sem árangursríkust. Heilasíritun
kemur ekki síst að gagni við grein-
ingu milli þessara ólíku tegunda
flogaveiki, sem gat verið erfiðleikum
bundið með eldri aðferðum.
Flogaveiki hefur lengi verið í tölu
þeirra sjúkdóma sem sveipaðir eru
dularhjúp í hugum fólks, og floga-
veikir hafa oft átt undir högg að
sækja vegna fordóma og vanþekk-
ingar. Þessi viðhorf eiga sér langa
sögu, en hafa mótast og breyst í
samfélagi okkar. Flestir flogaveikir
em heilbrigt fólk að öðm leyti, sem
lifir eðliletgu lífi og stundar skóla eða
vinnu þrátt fyrir sjúkdóm sinn, en
Flogaveiki og landssöfn-
un L AUF og Rásar 2
krampa og e.t.v. þroskaheftingu og
jafnvei helftarlömun. Ókannað er
hversu margir íslendingar hefðu
gagn af aðgerð af þessari tegund,
en ætla má að a.m.k. 5-10 komi til
greina.
Þriðja tegund aðgerðanna er brott-
nám annars heilahvelsins (enska:
hemispherectomy) og er sú aðgerð
sjaldgæfust og aðeins gerð hjá börn-
um með tíða krampa, helftarlömun
og helftarblindu.
Skurðaðgerðir hafa verið fram-
kvæmdar við flogaveiki í meira en
eina öld, og hefur farið mjög fjölg-
andi í nágrannalöndunum á síðasta
áratug. í dag em aðgerðir af þessu
tagi mjög árangursríkar því að al-
gengustu aðgerðimar lækna krampa
viðkomandi í 70% tilfella án þess að
valda nokkurri skerðingu. íslenskir
heilaskurðlæknar hafa sannarlega
bæði menntun og reynslu til þess að
framkvæma aðgerðir af þessu tagi
en fullnægjandi greiningartæki hefur
skort hér á landi. Heilasíritun gerir
kleift að finna þá einstaklinga með
flogaveiki sem hægt er að hjálpa
með skurðaðgerðum.
Höfundur er læknir og
sérfræðingur á
Taugalækningadeild
Landspítalans.
Pétur Lúðvígsson
alvarlegri tegundir flogaveiki geti
þó haft fatlanir af ýmsum tagi í för
með sér. Með hjálp lyfja má oftast
halda köstunum í skefjum, en með
nútíma rannsóknaraðferðum og
markvissri lyfjameðferð má búast
við að um 70-80% fiogaveikra verði
einkennalausir, eða fái verulegan
bata á sjúkdómi sínum.
Með landssöfnun LAUF og Rásar
2 næstkomandi föstudag gefst
landsmönnum tækifæri til að leggja
góðu málefni lið. Ég vil skora á þá
að liggja ekki á liði sínu.
Höfundur er læknir og
sérfræðingur í heila- og
taugasjúkdómum barna.
„Svartsýni“ Garðars Cortes um
íslenska hlj óms veitar stj óra
eftir Ragnar
Bjömsson
Mér finnst hvorki hægt né rétt
að sitja þegjandi við yfirlýsingum
þeim sem Garðar hefur viðhaft um
íslenska hljómsveitarstjóra. Ekki
vegna þess að persónulega sé, a.m.k.
undirrituðum, ekki sama um álit
Garðars, en stofnanir koma við sögu,
stofnanir sem em virtar og viður-
kenndar í heimi vestrænnar tónlistar-
hefðar og Garðar virðist lítið þekkja
til, en þetta em tónlistarháskólar
Evrópu. Ég nefni til þá skóla, sem
ég þekki best til sjálfur, en það em
Tónlistarháskólinn í Vínarborg (áður
Akademie fur Musik und darstel-
lende Kunst") og Tónlistarháskólinn
í Köln. í þessum skólum var sérstök
áhersla lögð á ópemnám, t.d. að lyki
nemandi námi í hljómsveitarstjóm
frá skólanum þurfti hann að hafa
spilað á píanó og gegnnumið um 40
ópemr. Éf fullyrðing Garðars stæð-
ist, að ópemhljómsveitarstjórar yrðu
að ganga í gegnum „Solo-korrepetit-
ion‘‘ í Opemnni áður en þeir eru látn-
ir lyfta taktsprotanum, þá væri Garð-
ar þegar búinn að dæma sjálfan sig
úr leik, en það þarf töluverða píanó-
leikni til þess að geta „korrepeterað"
af einhveiju viti. Þama æðir Garðar
án þess að sjást fyrir. Sannleikurinn
er sá, að þessir nýútskrifuðu hljóm-
sveitarstjórar ráða sig hjá minni
ópemm sem hljómsveitarstjórar og í
flestum tilfellum með þá skyldu að
vinna með söngvumm. Annar hand-
leggur er svo það, að til em af-
bragðs óperahljómsveitarstjórar sem
aldrei hafa unnið þessa forgangs-
vinnu í óperanni, og hafa jafnvel
orðið brautryðjendur á þessum nót-
um. Það að stjóma er t.d. að hafa
þá slagtækni til að bera að þurfa
ekki að byija oft á sama forspilinu
áður en heppnast að ná hlutunum
saman, og að láta söngvarann hlýða
taktslaginu í stað þess að reyna að
láta hljómsveitina elta söngvarann,
sem sumir söngvarar halda þó að sé
vegurinn til lífsins. Mjög sjaldgæft
er, að hljómsveitarstjóri nái góðum
árangri sem slíkur hafi hann ekki
verið búinn að sýna sig sem góður
„Mjög sjaldgæft er, að
hljómsveitarstjóri nái
góðum árangri sem slíkur
hafi hann ekki verið bú-
inn að sýna sig sem góður
hljóðfæraleikari."
hljóðfæraleikari á eitthvert hljóð-
færi. Þetta veit ég að var mat kenn-
araliðs Vínarháskólans með Hans
V. Swarowsky í fararbroddi, manns
sem var dáður sem kennari út yfir
öll landamæri og hvers dómum menn
treystu, og hefur það mat á Swarow-
sky ekki látið á sjá við að kynnast
Garðari. Önnur ástæða fyrir því að
undirrituðum þykir engan veginn
rétt að sitja þegjandi yfir fullyrðing-
um Garðars er, að allir stjórar Þjóð-
leikhússins, frá byijun, hafa treyst
undirrituðum fyrir fjölmörgum sýn-
ingum leikhússins, ballettum, ópe-
rettum og ópemm og ekki ófáar
þessara sýninga hafa fengið yfir 50
sýningarkvöld. Þarna deilir Garðar
út vanmati á fyrrverandi þjóðleikhús-
Ragnar Björnsson
stjóra og þjóðleikhúsráð, sem vænt-
anlega stendur á bak við gerðir þjóð-
leikhússtjóra. Annað mál er svo, að
engin próf og engin „korrepetition"
nægir til þess að losa tónlistina úr
viðjum prentsvertunnar. Þar koma
fleiri hlutir til. Dugnaður Garðars
og co. við að halda einhverju lífi í
íslensku ópemnni skal sannarlega
viðurkenndur, þótt fyrsti skuli þakka
eignum „Silla og Valda“ sem áttu
að renna til íslenskrar söngmenntar,
eða var ekki svo? En garpsskapur
og bjartsýni Garðars var eigi að síð-
ur lofsverð, þótt síðar hafi starfs-
hættir ópemnnar verið gagnrýndir.
En hefur Garðar hugsað út í að óper-
ustjórar em yfirleitt ekki valdir úr
röðum söngvara. í Mið-Evrópu
a.m.k. em þau störf álitin standa
öðmm nær, eðlis þeirra vegna.
Vegna bjartsýni Garðars gæti ég
einnig ímyndað mér að hann hafi
aldrei leyft þeirri hugsun að fæðast
hjá sér að óperuflutningur sé dauða-
dæmdur í Gamla bíói aðstæðna allra
vegna, og að Þjóðleikhúsið sé eini
vettvangurinn, um langa framtíð, þar
sem slík starfsemi kemst, þó að vissu
marki, sæmilega fyrir, enda til ætl-
ast í lögum um Þjóðleikhús. En þar
með væri þessari starfsemi komið í
annarra hendur og í ömggari og
hagkvæmari höfn, sem er það eina
sem vit væri í. Ég endurtek svo
ástæðuna fyrir þessum skrifum, að
ekki er rétt að sitja þegjandi yfir
barnalegum yfirlýsingum söngvar-
ans Garðars Corters, en „amatörism-
inn“ þarf að þekkja sín takmörk.
Höfundur er bljómsveitarstjóri og
organleikari.