Morgunblaðið - 25.05.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. MAÍ 1991
Baktí alda-Makkbeð
eftir Örnólf Árnason
Leftchús. Purpurarauð tjöld.
Skálmöld. Skruggur. Svækja. Spá-
dómsnornir kyrja ginnandi vers um
völd og upphefð. „Bumba barin er!
brátt er Makbeð hér.“ Metnað-
artryllt grimmd og ótti stíga dans.
„Er þetta hnífur sem ég sé ... eða
ert þú aðeins rýtingur hugans ...?
Flærðarbros. Þar féll einn með rýt-
ing í baki. Klappið nú! Ógn, ekki
fögnuður, knýr klappið. í hvaða leik-
húsi er þetta? Þjóðleikhúsinu, auðvit-
að. Ekki á sviðinu og ekki á litla
sviðinu heldur baksviðs, á göngun-
um, í búningsherbergjunum en þó
umfram allt á skrifstofunni.
Það sem veldur því að sumar dýr-
ustu perlurnar í arfí mannanna skína
jafnvel enn skærar eftir að þær hafa
fengið nafnið „sígild listaverk" er
áreiðanlega ekki fyrst og fremst
forvitni okkar um liðnar kynslóðir
heldur miklu fremur sú staðreynd
að eðli mannsins breytist ekki og
hlutskipti hans er alltaf áþekkt þó
að umhverfið taki stakkaskiptum.
Fjögurra alda gamalt leikrit meist-
ara Vilhjálms, Makbeð, fiallar um
mann sem fellur í þá freistni að vinna
ódæðisverk til áð sjá metnaðar-
draum rætast. En auðvitað veitir sú
blóði drifna upphefð engan frið.
„Skilsöm réttvísin ber soradregg
vors eigin eitur-kaleiks að vörum
sjálfra vor.“ Eftir fyrsta ódæðið er
engin leið til baka. Makbeð getur
einungis unnið frest á syndagjöldum
sínum með síharðnandi ógnarstjóm
og fleiri níðingsverkum, ekki umflú-
ið þau.
Persóna Makbeðs er ekki ofin úr
einlitum illskuþræði. Þar tvinnast
saman það sem gott er og vont í
bijósti mannsins. Makbeð veit að
hann fyrirgerir sálu sinni, sterk öfl
halda aftur af honum en jafnframt
togar framagirndin af ómótstæðileg-
um krafti. Hann hikar og tvístígur
en grimm frúin brýnir hann harð-
skeyttum orðum í ætt við realpólitík:
„Þó óttast ég þitt eðli, það er of
mengað mjólk hins blauta geðs til
þess að bijótast beint. Þú þráir upp-
hefð, — metnaðinn vantar ekki, —
en án þess þó, að græska komi til.
Þín hefðar-hyggja er helg á svip,
vill engin brögð í tafli, en rangan
vinning samt.“
Leikhúsið bregður, eins og öll list,
upp spegli að lífinu. En leikhúsið er
líka hluti af lífinu. Því gerast þar
stundum baksviðs atburðir sem í
spegli leikhússins mundu kallast
skopleikir eða harmleikir eftir atvik-
um. Oftast nær fer slíkt fram fyrir
luktum tjöldum, kannski af tillits-
semi við lífið eða leikhúsið, og ef
það er svo leynilegt að það forðast
bæði lífsins og sviðsins ljós kallast
það baktjaldamakk.
Um þessar mundir eru að gerast
að tjaldabaki í Þjóðleikhúsi okkar
atburðir sem óneitanlega minna á
Makbeð. En snilld Vilhjálms er því
miður fjarri. Tilvonandi þjóðleikhús-
stjóri, Stefán Baldursson, sem hing-
að til hefur virst prúður og hæglátur
maður, er löngu áður en hann tekur
formlega við embætti farinn að
sveifla kringum sig beittu sverði
valdsins af slíkri óbilgirni að sæmi-
lega innrættu fólki býður við. Til-
burðimir eru svo furðulegir að manni
detta helst í hug viti firrt viðbrögð
við sárum frýjunarorðum eins og
þeim sem flagðið frú Makbeð lætur
dynja á bónda sínum að eðli hans
sé of mengað mjólk hins blauta geðs.
Stefán er kominn á launaskrá við
Þjóðleikhúsið til að fylgjast með
starfseminni áður en hann taki við
embætti af Gísla Alfreðssyni 1. sept-
ember næstkomandi. Stefán boðaði
til fundar við sig u.þ.b. tug lista-
manna stofnunarinnar hvern á fætur
öðrum. í stað þess að ráðgast við
þá um framtíðarmálefni leikhússins
stakk han'n að þeim uppsagnarbréfi
bara rétt sisona.
Meðal annarra sem hinn tilvon-
andi leikhússtjóri sýndi þessa mak-
beðsku háttvísi voru báðir fastráðnu
leikstjórar leikhússins. Annar þeirra,
Benedikt Ámason, átti að öðrum
ólöstuðum fyrir margt löngu drýgst-
an þátt í því að veita hingað til lands
ferskum straumum með frækornum
þess besta í samtímaleikhúsi um-
heimsins einmitt þegar jarðvegur
okkar eigin leikhúss var orðinn nógu
gjöfull til að slík sáning gæti borið
ávöxt. Sviðsetningar Benedikts á
nýstárlegum leikritum, til dæmis
Nashyrningunum eftir Eugene Io-
nesco árið 1960 og Húsverðinum
eftir Harold Pinter 1962, áttu eflaust
ríkan þátt í því að einmitt á þéim
árum var ieikhúsið í hávegum haft
sem gáfuð og göldrótt listgrein.
Benedikt hefur starfað við Þjóð-
leikhúsið alla sína starfsævi, frá því
hann kom ungur maður heim frá
námi í Englandi. Hann hefur svið-
sett í íjóðleikhúsinu á sjöunda tug
verka af öllum hugsanlegur tegund-
um. Reynsla hans af hinum íjöl-
„Tilvonandi þjóðleik-
hússljóri, Stefán Bald-
ursson, sem hingað til
hefur virst prúður o g
hæglátur maður, er
löngu áður en hann tek-
ur formlega við emb-
ætti farinn að sveifla
kringum sig beittu
sverði valdsins af slíkri
óbilgirni að sæmilega
innrættu fólki býður
við.“
mörgu og ólíku þáttum leikhússins
hefur m.a. nýst Þjóðleikhúsinu vel í
uppfærslu stórra söngleikja. Bene-
dikt verður sextugur á þessu ári.
Þó að Stefáni Baldurssyni þyki þessi
makbeðska afmælisgjöf hæfilegur
þakklætisvottur leikhússins fyrir
ævistarf Benedikts væri synd að
segja að Benedikt gyldi í sömu mynt.
Söngvaseiður, nýjasta uppfærsla
Benedikts, troðfyllir nú Þjóðleikhú-
sið svo að þess eru engin hliðstæð
dæmi áður í sögu leikhússins. Upp-
selt er á marga tugi sýninga, langt
fram í tímann. Afraksturinn af þess-
ari metsölu aðgöngumiða verður sá
sjóður sem nýr leikhússtjóri hefur
úr að spila í haust og myndi nú ein-
hver ekki fúlsa við.
Bóndi nokkur fyrir austan fjall,
sem heyrði um tilburði nýja leikhús-
stjórans, lét þessi orð falla um bú-
mennsku Stefáns: „Eymingja, ræfils
bjálfinn, hann byijar á að slátra
mjólkurkúnni!"
Brynja Benediktsdóttir er hinn
leikstjórinn sem varð fyrir hnífsgleði
hægláta leikhúsmannsins. Biynja
hefur, líkt og Benedikt, lagt Þjóðleik-
húsinu til allan sinn fræga kraft svo
áratugum skiptir. Það þarf einstakt
dauðyflisgeð og geldan smekk til að
sjá ekki hversu mikilvægu hlutverki
Brynja gegnir í leikhúsi okkar. Til
dæmis fyrir sakir dirfsku og hugvits-
semi hefur Brynju tekist að vinna
ýmis stórvirki, sem eru í flokki eftir-
minnilegustu leiksýninga. Eitt þess-
ara verka, Inúk, sem Brynja var
helsta driffjöðrin í, er til þessa dags
frægasta og víðförlasta íslenska sýn-
ingin á erlendri grund. Nú síðast
urðum við aðnjótandi ljómandi upp-
færslu Brynju á Endurbyggingunni
eftir Havel í fyrravetur. Sú sýning
hreif höfund leikritsins svo mjög er
hann sá hana hér, sem forseti lands
síns í opinberri heimsókn til íslands,
að hann bauð Brynju til Tékkósló-
vakíu að sjá fyrstu uppfærslu verks-
ins í Prag. Þar var Brynja stödd
þegar Stefán Baldursson rak sinn
makbeðska kuta í bak starfssystkina
hennar. Hann varð því að bíða milli
bak-tjaldanna þar til færi gafst á
Brynju er hún kom heim frá Tékkó.
Aðrir listamenn sem lentu í vor-
slátrun nýja bóndans við Hverfisgöt-
una hafa unnið árum og jafnvel ára-
tugum saman á þeim bæ og gengið
í öll verk, smá og stór, fyrir smánar-
kaup. Ekki eru þeir því að öllu leyti
öfundsverðir sem taka eiga við af
þeim, e.t.v. hópur sem nýi húsbónd-
inn telur að verði sér mjög hand-
genginn. Það er ekki af því að mér
þyki uppsagnir þessa fólks hótinu
skárri að ég fer ekki nánar út í þá
sálma, heldur ætla ég að láta nægja
dæmin af leikstjórunum tveimur
vegna þess að þar er augljósast hvar
persónulegir hagsmunir Stefáns og
eiginkonu hans, Þórunnar Sigurðar-
dóttur, kynnu að ráða ákvörðunum.
Mörgum þykja þau tíðindi að leik-
hússtjórafrúin skuli eiga að leikstýra
hvorki meira né minna en tveimur
verkum á stóra sviðinu fyrsta leiká-
rið, sem Stefán Baldursson á að
halda um stjórnvöl Þjóðleikhússins,
lýsa svo miklum kjarki að jaðri við
fífldirfsku. Og hafi honum ekki tek-
ist að reka af sér roluorðið með
uppsögnunum þá hljóti það nú að
vera að eilífu þagnað. Þórunn hefur
reyndar vakið verðskuldaða athygli
fyrir liðugt málbein, aðdáunarvert
sjálfstraust og fílefldan metnað til
allra verka, einkum og sér í lagi
mikið harðfylgi í hlutverki kosninga-
stjóra Svavars Gestssonar sem í ráð-
herratíð sinni skipaði Stefán Þjóð-
leikhússtjóra. Stefán er að byija
og nú þegar er búið að tryggja eigin-
konunni tekjur fyrsta veturinn sem
nemur árslaunum a.pi.k. tveggja
þeirra fastráðnu leikara og leikstjóra
sem Stefán hefur sagt upp. Áttu
hinar makbeðsku aðfarir að tryggja
þögn um svo umdeilanlegar ráðstaf-
anir? Sú von hefur þá brugðist.
Það er nefnilega fleira en leik-
stjórnin sem Stefán hefur keypt af
eiginkonu sinni yfir eldhúsborðið.
Vegna aðstöðu sinnar var hann svo
„heppinn" að næla í nýskrifað verk
eftir Þórunni. Borgarleikhúsið hafði
greitt Þórunni starfslaun til að ljúka
leikritinu og vildi setja það upp á
litla sviðinu en samkvæmt blaðavið-
tali við leikhússtjórann, Sigurð Hró-
arsson, kaus Þórunn heldur að sjá
verk sitt á stóra sviði Þjóðleikhússins
úr því að það stóð henni til boða.
Einn meðlima verkefnavalsnefndar
Þjóðleikhússins sagði mér að fyrsta
verkið sem Stefán Baldursson lagði
fyrir nefndina eftir að hann kom til
starfa með henni hefði verið þetta
leikrit Þórunnar. Sá kvað það og
rangt, sem haft hefur verið eftir
Stefáni Baldurssyni nýlega í fjöl-
miðlum, að leikritavalsnefnd hefði
einróma mælt með þessu verki.
Lesendum til upplýsingar má geta
AFMÆLISTILBOÐ
í tilefni af 50 ára afmæli Grímsstaóa,
Heiómörk 52, Hveragerói, bjóöum vió 1 5% Clfslátt
af öllum trjáplöntum og runnum vikuna 25. mai - 1. júni.
Ennfremur veróur boóió á sérstöku aff-
sláttarverói eftirtaldar tegundir meóan
birgóir endast:
3ja ára gljávíóir í pokum á kr. 90,-
3ja ára ösp ca 1 m í pokum á kr. 230,-
3ja ára birkikvistur í pokum á kr. 230,-
Birki ca 70—90 cm í pokum á kr. 190,-
Sem áður er mjög fjölbreytt úrval af sumarblóm-
um fjölærum, kálplöntum og aó ógleymdu
rósaúrvalinu.
Veríð velkomin.
Garðyrkjustöðin Grímsstadir,
Heiómörk 52, sími 98-34230.
Opió frá kl. 9.00-21.00. Sendum plöntulista.

# Lofta- plötur og lím Nýkomin sending
Þ.ÞORGRÍMSSON&CO
Ármúla 29, Reykjavík, sími 38640
Örnólfur Árnason
þess að lágmarkstrygging til höf-
undar fyrir leikrit er tæplega ein
milljón króna og leikstjóralaun lausr-
áðins leikstjóra eru miðuð við 6
mánaða laun fyrir hveija uppsetn-
ingu. Eiginkonu leikhússtjórans eru
því nú þegar tryggðar á þriðju millj-
ón króna tekjur í lausamennsku
vegna verkefna í Þjóðleikhúsinu
næsta vetur. Sem. betur fer fyrir
frúna útheimtir þetta þó auðvitað
ekki viðveru hennar nema hluta vetr-
arins þannig að hún getur væntan-
lega aflað sér tekna víðar.
Sannleikurinn er sá að tilvonandi
stjórnandi Þjóðleikhússins hefur
brugðist vonum þeirra sem bera hag
leikhússins fyrir bijósti. Makbeð á
að leika á sviðinu, ekki að leiða anda
hans yfir leikhópinn. Og þó að fleira
en heiðarleika og gott hjartalag þurfi
til að vinna sigra á listasviðinu þá
er andrúmsloft trausts og heilinda
einna líklegast til merkilegrar sköp-
unar i leikhúsi meðal annars vegna
þess að leiklist er hópstarf. Hag-
stæðust gróðrarskilyrði fyrir góða
leiksýningu eru í senn fólgin í ör-
yggi og spennu, öryggi gangvart
hinum ytri skilyrðum, þ á m. starfs-
aðstöðu og afkomu, en spennu gagn-
vart hinu listræna viðfangsefni.
Mér virðist Stefán Baldursson
boða þá stórfurðulegu trú að óöryggi
sé sjöundi himinn listamannsins.
Enda er haft eftir honum og notað
í fyrirsögn viðtals í DV 9. mars sl.:
„Öryggið er listamönnum hættu-
legt.“ Hefur mörgum ofboðið þessi
yfirlýsing úr munni manns sem er
meðlimur samtaka íslenskra lista-
manna enda hefur það sjónarmið
sem hún speglar varla heyrst áratug-
um saman jafnvel ekki út úr rugluð-
um bjánum. Það má Stefán reyndar
eiga að hann hefur aftur og aftur
komið öllum á óvart síðan hann var
skipaður í hið háa embætti.
En hlutverk þjóðleikhússtjóra er
sannarlega ekki það að minnka
öryggi leiklistarfólks. Þvert á móti
er það skylda hans að standa vörð
um starfsskilyrði leikhússins. Sú
spenna, sem leikhússtjórinn mætti
hins vegar gjarnan skapa, liggur í
vali á ögrandi verkefnum og útsjón-
arsemi í því að tefla saman kröftum
sem við snertingu slá neista og
kveikja bál. Þar nýtur sköpunargáfa
góðs leikhússtjóra sín best.
Og um metnaðinn er það að segja
að hann þyrfti að ná út fyrir veggi
heimilis leikhússtjórans og helst að
vera fyrir hönd íslenskrar leiklistar
eins og hún leggur sig. Um er að
ræða listrænt leiðtogastarf en ekki
verið að skipta um harðstjóra í ban-
analýðveldi. Ef eiginkona eða aðrir
skjólstæðingar búa yfir þeim hæfi-
leikum, að leikhúsið geti ekki Iengur
án þeirra þrifist, verður nýr leikhús-
stjóri að kunna önnur ráð en blóðbað
til að koma þeim hagsmunum í höfn.
Það er ekki einungis ómaklegt gagn-
vart þeim sem þannig er rutt úr
vegi og áfall fyrir þá listamenn sem
settir eru á til næsta vors, heldur
og stórskaðlegt fyrir orðstír stofnun-
arinnar. Hinn almenni leikhúsgestur
og leiklistarunnandi kann illa við að
sjá' blóðslettur upp um alla veggi í
„Musteri íslenskrar tungu“.
Vonandi þarf ekki skógur að fær-
ast úr stað til að leikhúsið verði laust
við þennan Flagða-tan.
líöfundur er rithöfundur.