Morgunblaðið - 18.08.1991, Blaðsíða 15

Björn Engholm, leiðtogi sósíal-
demókrata, skoraði á Kohl að fara
ekki til Sanssouci vegna þess að
myndi kynda undir ótta erlendis um
að hemaðarhyggja væri að ryðja
sér til rúms í Þýskalandi. „Konung-
urinn tók við því herveldi, sem fað-
ir hans hafði stofnað,“ sagði Eng-
holm, í grein sem birtist í dagblað-
inu Mitteldeutsche Zeitung á
fimmtudag. „Með því að halda því
við lagði hann grunninn að atburð-
um, sem hafa haft hrikalegar afleið-
ingar allt fram á þessa öld.“
Fræðimenn hafa bent á að Hitler
réttlætti Þriðja ríkið með tilvísunum
til Prússlands, þar sem járnagi og
skyldurækni voru í hávegum höfð.
Sagnfræðingurinn Sebastian
Haffner sagði að endurgreftrun
Friðriks mikla minnti á það þegar
Hitler kraup fyrir framan gröf kon-
ungsins 21. mars 1943 í Potsdam,
skömmu eftir að hann komst til
valda. Hitler hafði dálæti á bæði
Friðrik mikla og Bismarck. Þegar
hann framdi sjálfsmorð í sprengju-
byrgi sínu í Berlín hékk stórt mál-
verk af Friðrik fyrir ofan hann.
Friðrik mikli hugleiddi einmitt
sjálfsmorð þegar hann hélt að sér
væru öll sund lokuð í Sjö ára stríð-
inu.
Sagnfræðingurinn Golo Mann,
sem er sonur rithöfundarins Thom-
asar Manns, sakaði Kohl um „al-
gera smekkleysu". Mann tekur und-
ir með þeim, sem segja að þátttaka
Kohls breyti athöfninni úr fjölskyld-
umáli í þjóðarviðburð. „Það myndi
vekja fögnuð heimskingjanna og
vandræðalegan ótta í höfuðborgum
Evrópu ef þú notaðir embætti
kanslara sambandslýðveldisins til
þess,“ skrifaði hægri maðurinn
Mann nýverið og beindi orðum sín-
um til kanslarans.
Kohl sá sig tilneyddan til að veija
ákvörðun sína. Hann ítrekaði að
hann færi ekki tit athafnarinnar í
krafti embættis síns, heldur á eigin
vegum, Kohl gaf út þriggja síðna
yfirlýsingu þar sem hann lofaði
pólitískar umbætur Friðriks mikla
og lagði áherslu á að hann hefði
hlúð að menningu og listum í Prúss-
landi.
Kanslarým sagði að Þjóðverjar
yrðu' að meta hinar björtu hliðar
sögu srnnar’ til jafns við þær dökku.
Vissulega væri rétt að fordæma
nazismann, en jafnframt væri sjálf-
sagt að hampa því, sem væri af
hinu góða. „Þjóð, sem þekkir ekki
fortíð sína, getur hvorki skilið sam-
tíðina, né mótað framtíðina. Óg
Friðrik mikli er hluti af sögu okk-
ar, hvort sem okkur líkar betur eða
ver,“ sagði kanslarinn.
Kennslustund í sagnfræði?
Kohl er doktor í sagnfræði og
því hefur verið haldið fram að hann
sé að veita þjóðinni kennslustund í
sögu Þýskalands. Árið 1984 gerði
Kohl árangurslausa tilraun til að
fá að vera við athöfn til minningar
um að fjörutíu ár voru liðin frá inn-
rás bandamanna í Frakkland. Síðar
sama ár minntist hann orrustunnar
við Verdun, sem var ein sú blóðug-
asta í heimsstyijöldinni-fyrri, ásamt
Francois Mitterrand, forseta Frakk-
lands. Árið 1985 bauð Kohl Ronald
Reagan Bandaríkjaforseta til at-
hafnar í kirkjugarði í Bitburg þar
sem þýskir hermenn, sem féllu í
seinni heimsstyijöld, liggja grafnir.
Heimsóknin til Bitburg varð mikið
hitamál vegna þess að í ljós kom
að þar liggja einnig lík hermanna
úr SS-sveitum nasista.
Eberhard Jáckel, sagnfræðingur
við háskólann í Stuttgart, sagði að
Kohl væri að reyna að finna „not-
hæfa fortíð“ til þess að efla föður-
landsást Þjóðveija. Gallinn væri sá
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1991
TTT>' ‘ TWT'ii- 71 .1 I.IAIi V77T’~ TnrrA TfTvrurv.Tntr-
FRIÐRIK MIHLI
Upplýstur einvaldur eða valdatfkinn herfsringl?
Heimspekingurinn Voltaire og flautuleikarinij Friðrik mikli.
Sagnfræðingar segja að í
Friðrik mikla hafi stangast
á tvær ósættanlegar hliðar.
Annars vegar hafi hann haf-
ið hernaðarstefnw tii vegs,
en hins vegar hafi hann haft
unun af heimspeki, bók-
menntum og listum og hrifist
af umbótastefnu upplýsing-
arinnar. Deilan snýst um það
hvor hliðin á persónuleika
hans hafi orðið ofan á.
Friðrik mikli fæddist 24. janúar
árið 1712. Þá voru aðeins
ellefu ár frá því afi afi hans,
Friðrik I., var krýndur fyrsti
konungúr Prússlands. Faðir hans,
Friðrik Vilhjálmur I., sem varð
konungur einu ári eftir fæðing-
una, gladdist yfir því að hafa eign-
ast erfíngja. En sú sæla var
skammvinn. Flest í fari Friðriks
var föður hans til ama.
Friðrik Vilhjálmur hlaut viðurn-
efnið hermaníiakonUngurinn fyrir
dálæti sitt á hermennsku. Prúss-
land var fátækt land þegar hann
komst til valda, en konungurinr,
var staðráðinn í að tryggja við-
gang þess. Hann upprætti allt
óhóf í stjómkerfinu og lagði
áherslu á dugnaö og eljusemi. Og
hann breytti Prússlandi i herbúð-
ir. 83 þúsund manns stóðu undir
merkjum Prússlands í tíð her-
mannakonungsins. Þá voru Prúss-
ar aðeins 2,25 milljónir. Haft er
eftir Friðrik Vilhjálmi aö hann
hefði látið sér á sama standa um
návist hinnar fegurstu konu, „en
hermenn em minn veikleiki, Með
hermönnum er hægt aö leiða mig
hvert sem er.“
Það var því ekki aö furða að
ást sonarins á bókum og tónlist
færi fyrir bijóstið á honum. Frið-
rik Vilhjálmur þoldi ekki hinn
„kvenlega“ son sinn, sem kunni
livorki „að ríða né skjóta af
byssu“. Sonurinn lærði á flautu •
og las Voltaire og aðra fulltrúa
frönsku upplýsingarinnar og fað-
irinn kvartaði undan því aö hann
„gerði ekkert af ásc til sín“.
Konungurinn gerði allt hvað
hann gat til að bijóta son sinn á
bak aftur. Hann hýddi hann fyrir
framan liðsforingja sína og henti
bókunum hans á eld.
Friðrik sagði systur sinni að
heldur vildi hann betia fyrir viður-
væri sínu en lifa áfram í föður-
garði og fór að leggja á ráðin um
flótta. Upp komst um ráðabmgg-
ið áður en Friðrik gat forðað sér
og var honum varpað í fangelsi.
Friðrik Vilhjálmur hótaði syni sín-
um lífláti, en ákvað að þyrma
honum. Vini Triðriks og banda-
manni, Hans Hermann von Katte,
var hins vegar ekki hlíft. Hann
var tekinn af lífi fyrir augum
konungssonarins.
Eftir þetta varð Friðrik leiði-
tamari föður sínum, þótt aldrei
tækjust sættir milli feðganna.
Friðrik Vilhjálmur lést. árið
1740. Voltaire, kallaði hinn nýja
konung, Friðrik II., „Salómon
norðursins“. Ári áður hafði Volta-
ire aðstoðað Friðrik við útgáfu
bókarinnar „Antimachiavelli11,
sem skrifuö var gegn „Furstan-
um“ eftir Niccolo Machiavelli.
Voitaire hélt ekki vatni: „Heim-
spekingur og konungur, ó, þetta
var án vafa ósk þessarar aldar,
en enginn þorði aö vona,“ skrifaði
hann. Hálfu ári síðar blés heim-
spekingurinn til styijaldar.
Herskái heimspekingurinn
í október árið 1740 dó Karl
IV., keisari Austum'kis. Við krún-
unni tók María Teresa. Önnur
stórveldi i Evrópu hugðu sér gott
ti! glóðarinna? og reyndu að gera
henni lífið leitt. Prússar voru ekki
í hópi stórveldanna, en Friðrik
hugðist breyta því. í desember
réðst hann inn í Slesíu. í eitt og
hálft ár barðist hann við heri keis-
araynjunnar og þegar upp var
staðið hafði hann sölsað undir sig
stóran hluta Slesíu. Eftir að friður
komst á sneri Friðrik aftur til
Berlínar og var kallaður hinn
mikli.
í ágúst 1744 lét hann aftur til
skarar skríða og hugðist nú kné-
setja Austumkismenn. Honum
varð ekki kápan úr því klæðinu
og varð að sætta sig við að halda
því, sem hann hafði lagt undir sig
í fyrra stríðinu.
Blóðsúthellingunum var ekki
lokið. Áriö 1756 hóf hann stríð,
sem stóð í sjö ár. Prússar voru í
bandalagi við Breta og gátu að-
eins vænst fjárframlaga frá þeim.
Gegn þeim var bandalag Frakka,
Austurríkismanna, Rússa og Svía,
auk þýskra smáfursta. Prússar
höfðu 141 þúsund manna her, en
andstæðingar þeirra 382 þúsund
menn.
í ágúst réðst Friðrik inn í Sax-
iand. Fyrsta árið gekk allt, á aftur-
fótunum hjá Prússum. „Heppnin
er kona og ég er enginn elsk-
hugi,“ sagði Friðrik um slæmt
gengi sitt. En á öðru ári Sjö ára
stríðsins snerisl gæfan við. Frið-
rik vann tvo frækilega sigra gegn
ofurefli manna. Napóleon sagði
að orrustan við Robacli myndi
„nægja til að gera Friðrik ódauð-
legan og tryggja honum sess
meðal mikilhæfustu herforingja
sögunnar'*.
Þessir sigrar nægðu ekki til aö
snúa við gangi stríðsins. Rússar
réðust inn í Austur-Prússland og
lögðu undir sig Königsberg þar
sem afi Friðriks hafði verið krýnd-
ur. Árið 1760 náðu hermenn
Rússa og Austurríkismanna til
Berlínar, en þeir lögðu hana ekki
undir sig. Eftir að hafa farið ráns-
hendi um borgina í tíu daga drógu
þeir sig baka.
Þegar hér var komið sögu taldi
Friðrik að allt væri glatað. En í
stað þess að gefast upp tók hann
sér stöðu í fremstu víglínu. Hann
leitaði hvað eftir annað uppi hita
orrustunnar, hvatti stríðshijáða
liðsmenn sína til dáða og hefur
frækileg framganga hans verið
efniviður í margar hetjusögur.
Þegar komið var i herbúðimar að
loknum bardögum lék hann á
flautuna sína eða settist við skrift-
ir.
Þrátt fyrir hetjudáðir Friðriks
seig stöðugt á ógæfuhliðina og
það var ekki honum að þakka að
Prússland hélt velli. í janúar árið
1762 lést Elísabet keisaraynja í
Rússiandi. Eftii-maður hennar var
mikill aðdáandi Prússa og samdi
umsvifalaust vopnahlé. Skömmu
síðar höfðu Austurríkismenn
fengið sig fullsadda af styijöld-
inni. í febrúar árið 1763 var-sam-
inn friður. Ekkert hafði unnist.
Prússland var jafri stórt og áður.
Umbætur í Prússlandi
Friðrik sneri heim og kvaðst
saddur lífdaga. Hann hafði komist
að því að stríð væri eins og „hyl-
dýpi, ... sem gleypir fólk í sig.“
180 þúsund Prússar, bæði her-
menn og borgarar, féllu í stríðinu.
Hann var þó á þvi aö Prússland
skyldi vera herveldi. En nft tók
hann til við þær umbætur, sem
Kohl hafa veriö svo hugleiknar
undanfarið.
Hann gerði umbætur á réttar-
kerfínu og lýsti yfir því að einvald-
urinn skyldi „aldrei grípa inn í
gang réttlætisinr, þvi lögin eiga
að tala í réttarsölunum og þjóð-
höfðinginn að þegja“. Hann hafði
hins vegar vakandi auga meö
dómurum og hikaði ekki við að
ógilda dóma væru þeir honum á
móti skapi.
Hann lagði af pyntingar, en þó
bar við að menn væru pyntaðir.
Hann leyfði frelsi í trúarbrögðum.
Gyðingar og húgenottar fengu
hæli í Prússlandi undan ofsóknum
annars staðar í Evrópu. Kaþólikk-
ar gátu hins vegar ekki gegnt
æðstu stöðum og hann leit niður
á gyðinga, þótt hann ofsækti þá
ekki. Friðrik jók einnig frelsi fjöl-
miðla, þótt það varðaði við lög
að gagnrýna konunginn.
Þessar umbætur standast ef til
vill ekki kröfur okkar tíma, en þær
voru einstakar í Evrópu á átjándu
öld. En Friðrik átti enn eftir að
sýna á sér hina hliðina. Árið 1782
skiptu Prússar, Austurríkismenn
og Rússar Póllandi á milli sín með
valdi, þótt ekki kæmi til styrjalrl-
ar.
Friðrik mikli lést 17. ágúst árið
1786.
að hann velji ekki rétt tækifæri.
„Afstaða hans til sögunnar er
óheppileg og misráðin," sagði Jác-
kel.
Kohl hefur oftar en einu sinni
komið sér í vandræði með söguskýr-
ingum sínum. Árið 1984 kvaðst
hann njóta „náðar síðburðar" þegar
hann var að ávarpa fórnarlömb
helfararinnar. Átti Kohl þar við að
hann hefði fæðst of seint til að
hafa aldur til að taka þátt í stríðs-
glæpum nazista. Árið 1987 kallaði
hann yfir sig reiði Míkhaíls Gor-
batsjovs Sovétleiðtoga þegar hann
líkti honum við Joseph Goebbels,
áróðursmeistara Hitlers, í viðtali við
tímaritið Newsweek.
Menn hafa einnig lagt pólitískan
skilning í ákvörðun Kohls. Hans-
Ulrich Wehler, sagnfræðiprófessor
við Bielefeld háskóla, segir að Kohl
sé að reyna að afla sér stuðnings
í nýju sambandslöndunum, þar sem
fylgi hans hefur hrapað frá samein-
ingu Þýskalands.
Skoðanakannanir sýna að Eng-
holm myndi vinna sigur í Austur-
Þýskalandi yrði gengið til kosninga
nú. Dýrkun á prússnesku konung-
unum virðist vera að grípa um sig
í Brandenburg, þeim hluta Prúss-
lands, sem enn tilheyrir Þýska-
landi. „Fólk hefur aðra afstöðu til
fortíðarinnar eftir 60 ára einræði
og þetta gæti reynst hið mesta
kænskubragð," segir Wehler.
Þátttaka hersins í athöfninni hef-
ur verið gagnrýnd harkalega. Get-
um hefur verið leitt að því að erlend-
is muni menn óttast að hinn prúss-
nesk-þýski hernaðarandi sé að
grafa um sig á ný. Hvorki Hohen-
zollern-fjölskyldan, né yfirmenn
hersins vilja gangast við þvi að
hafa átt frumkvæði að þátttöku
hersins í útförinni. Loðvík Ferdin-
and prins sagði í viðtali að varnar-
málaráðuneytið hefði „lagt fram
ósk“ um að herinn yrði með. „Við
buðum okkur ekki sjálfir," svaraði
Gerhard Stoltenberg vamarmála-
ráðherra.
Friðrik mikli er annálaðasti kon-
ungur Prússa. Þegar tímaritið Der
Spiegel spurði í skoðanakönnun
hveijir væru mikilhæfustu Þjóðver-
jarnir hreppti Friðrik fjórða sætið.
Rúmur helmingur Þjóðveija kvaðst
iíta sögu Prússlands „fremur já-
kvæðurn" augum. Hins vegar voru
fleiri andvígir þátttöku Kohls og
hersins í „líkflutningi aldarinnar11,
eins og Der Spiegel tók til orða,
en hlynntir.
Rétt er að Friðrik mikli lagði
grunninn að Prússlandi Bismarcks
og Vilhjálms II Og því má halda
fram að hernaðarandinn, sem Frið-
rik mikli innleiddi, hafi á endanum
leitt til heimsstyijaldarinnar fyrri
og síðari. Hins vegar er hæpið aö
kenna honum um stríðsglæpi naz-
ista. Umræðurnar um útför hans í
Sanssouci eiga fyllilega rétt á sér.
Friðrik mikli óskaði sér þess í erfða-
skrá sinni að ríki sitt myndi standa
um alla framtíð. En, svo vitnað sé
í orð Rudolfs Augsteins, ritstjóra
Der Spiegel, það ríki er ekki til leng-
ur.
Heimildir: The Daily Telegraph, Newsweek,
Frankfurter Allgemeine Zeitung, og Der
Spiegel.