Morgunblaðið - 10.01.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. JANÚAR 1992
Hugmyndafræði-
legi fortíðarvandinn
eftir Björn Bjarnason
Umræður um hinn svonefnda
fortíðarvanda hafa takmarkast við
fjárhagslegar skuldbindingar, sem
ekki hefur verið gerð grein fyrir í
reikningum eða við gerð fjárlaga
en falla að óbreyttu á skattborgar-
ana. Nefnd á vegum ríkisstjómar-
innar hefur komist að þeirri niður-
stöðu, eftir úttekt á opinberum sjóð-
um og stofnunum, að meðal annars
sé unnt að skilgreina þennan vanda
með því að benda á 18 milljarða
króna, sem við skattgreiðendur
verðum að axla.
Bráðnauðsynlegt var, að ríkis-
stjórnin léti semja yfírlit af þessu
tagi. Staðfesta þau vinnubrögð að-
eins þá viðleitni stjómarflokkanna
að fá sem gleggsta sýn yfír alla
þætti ríkisfjármálanna. Ekki er tek-
ið á vanda nema tilvist hans sé við-
urkennd.
Forystumenn Framsóknarflokks
og Alþýðubandalags hafa brugðist
illa við þessu rannsóknastarfí. Vilja
þeir ekki, að þessar tölulegu stað-
reyndir séu dregnar fram í dagsljös-
ið. Andmæli Steingríms Hermanns-
sonar og Ólafs Ragnars Grímssonar
vegna hins íjárhagslega fortíðar-
vanda eyða honum því miður ekki.
Sama gildir um hinn hugmynda-
fræðilega fortíðarvanda Framsókn-
arflokks og Alþýðubandalags.
Vandi Alþýðubandalagsins
Hmn sovéska stjóm- og hagkerf-
isins er enn til marks um hrikalegt
gjaldþrot marxisma, lenínisma, sta-
línisma, kommúnisma og sósíal-
isma. Þar með hrynur einnig sú
stoð, sem hefur verið styrkust í
hugmyndafræði Alþýðubandalags-
ins og forvera þess Sósíalistaflokks-
ins og Kommúnistaflokksins. Við
skilgreiningu á framtíðarþróun
stjómmála eftir hin sögulegu um-
skipti, sem nú hafa orðið, telja
margir skynsamlegast að taka upp
þráðinn, þar sem frá var horfíð,
áður en kennisetningar Karls Marx
mddu sér til rúms. Þess vegna er
litið aftur tU miðbiks 19. aldar.
Ólafur Ragnar Grímsson, núver-
andi formaður Alþýðubandalagsins,
gerði þetta raunar í ræðu fyrir
nokkmm ámm. Það var á þeim
tíma, sem alþýðubandaiagsmenn
þorðu enn að kannast við stuðning
sinn við marxismann. í ræðunni
lagði ÓlafurRagnarþáJón Sigurðs-
son forseta og Karl Marx að jöfnu
og ræddi um hin heillavænlegu
áhrif, sem þeir hefðu haft, og ávext-
ina, sem enn mætti vænta af hug-
sjónastarfí þeirra. Marxisminn og
WIKA
Þrý stimælar
Allar stærölr og geröir
Vesuisðm 16 - Sénar 14680-1320
sovétdýrkunin eru nú þungamiðjan
í fortíðarvanda Alþýðubandalags-
ins.
Forystu Alþýðubandalagsins er
illa við að minnst sé á þennan
vanda. Uppgjöri við fortíðina hefur
hvað eftir verið hafnað innan
flokksins. Hann hefur klofnað bæði
til hægri og vinstri vegna ágrein-
ings um hugmyndafræðina og af-
stöðuna til Sovétríkjanna. Ef mið
er tekið af lýsingum þeirra, sem
hafa annars vegar farið úr Alþýðu-
bandalaginu til Alþýðuflokksins og
hins vegar til Kvennalistans, er
ekki unnt að draga aðra ályktun
en þá, að þeir sitji eftir í flokknum,
sem em fúsir til að sitja uppi með
fortíðarvandann án þess að takast
á við hann.
Það var tímanna tákn á dögun-
um, þegar Alþýðubandalagið efndi
til landsfundar og sagðist vera orð-
ið að hinum eina sanna jafnaðar-
mannaflokki, að um sömu helgi var
efnt til fundar í kommúnistaflokkn-
um í Bretlandi og skipt um nafn á
honum, og kennir hann sig nú við
lýðræðislega vinstristefnu. Traust á
þeim flokki eykst ekki við sb'kar
yfirbreiðslur frekar en á öðmm
gömlum kommúnistaflokkum. Upp-
gjörið verður að fara fram með
sambærilegum hætti og gert er í
kommúnistaríkjunum fyrrverandi,
þar sem rýnt er í söguna í því skyni
að fjarlægja lyga- og blekkingavef-
inn og afhjúpa þá, sem hann hafa
spunnið.
Vandi Framsóknarflokksins
Fyrir jólin kom út fróðleg bók
um íslenska stjómmálaþróun eftir
Guðjón Friðriksson, sem hefur ritað
fyrsta bindi af sögu Jónasar Jóns-
sonar frá Hriflu. Þar er tekinn af
allur vafi um að samvinnustefnan
hefur verið þungamiðjan í stefnu
Framsóknarflokksins og sett sterk-
astan svip á störf hans, þótt nú
bregði svo við á 75 ára afmæli
flokksins, að Steingrímur Her-
mannsson, formaður hans, leiði
samvinnuhugsjónina hjá sér, þegar
hann lítur yfír flokkssöguna. I bréfí
til Jóns Sigurðssonar á Ystafelli frá
3. janúar 1923 segir Jónas frá
Hriflu: „Um pólitíska nauðsyn sam-
vinnusamtaka þarf ekki að segja
þér. Lífíð sýnir að samvinnan bygg-
ir á sérstakri, sjálfstæðri lífsskoð-
un.“ Á að túlka þögn formanns
Framsóknarflokksins um sam-
vinnuhugsjónina og samvinnu-
hreyfínguna á þann veg, að þar sé
um fortíðarvanda að ræða?
Þegar Jónas frá Hriflu bauð sig
fram til þings í fyrsta sinn, 1922,
ritaði hann greinaflokk — Komandi
ár — í Tímann. Telur Guðjón Frið-
riksson, að þar sé í raun um eins-
konar starfsáætlun Framsóknar-
flokksins að ræða. Jónas segir, að
í landinu séu að myndast þrír flokk-
ar: samkeppnismanna, samvinnu-
manna og sameignarmanna. Yrði
þessi fiokkun notuð um samtímann
væru sjálfstæðismenn samkeppnis-
menn, framsóknarmenn samvinnu-
menn og jafnaðarmenn sameignar-
menn.
Eftir að hafa birt kafla úr þessum
greinaflokki segir Guðjón Friðriks-
son: „Þetta var útópía Jónasar frá
Hriflu í fyrstu kosningabaráttu
hans. Hann kallaði á úrvalsmenn
sem létu þekkingu og framsýni ráða
gerðum sínum í félagsmálum, sjálf-
an sig taldi hann þeirrar gerðar.
Ef slíkir menn yrðu einhvem tíma
í meirihluta í einu landi væri flokks-
myndun á nútímavísu óþörf."
Skömmu síðar segir Guðjón um
greinaflokkinn: „Nýrómantískar
hugmyndir Jónasar frá Hriflu felast
meðal annars í aðdáun á úrvals-
mönnum, andúð á skólum nema
sem eins konar sveitaheimilum, lof
um starf bóndans, gagnrýni á efnis-
hyggju á þeirri forsendu að pening-
ar séu ekki það verðmætasta í líf-
inu, korporatífísma, þ.e. að sam-
band launagreiðenda og launa-
manna eigi að ákvarðast fremur
af samstarfi og eindrægni en pen-
ingum, og íhaldssemi í menningar-
málum. Þetta eru að mörgu leyti
sömu hugmyndirnar og lágu að
baki fasismanum á 3. og 4. áratug
20. aldar.“
Hér er fast að orði kveðið, þegar
litið er á afleiðingar fasismans í
Evrópu. Við það skal ekki staldrað
heldur hitt, að Jónas er sagður
fylgja útópískri stjómmálastefnu
eins og marxistar eða sameignar-
menn. Einungis samkeppnismenn
hafa haft skynsemi til að boða ekki
Björn Bjarnason .
„Orðið fortíðarvandi er
óheppilegt, ef það er
skilið á þann veg, að
fortíðin geymi einhvern
vanda. Kjarni málsins
er sá, að vegna rangra
ákvarðana í fortíðinni
er glíma okkar við
samtíðarvanda erfiðari
en ella.“
þúsundáraríkið. Þeir þurfa þess
vegna ekki að glíma við fortíðar-
vandann, sem fylgir hruni slíks rík-
is. Samkeppnismönnum verður ekki
álasað fyrir að boða útópíu.
Útópíunni hafnað
Isaiah Berlin, sem margir telja
fremsta núlifandi hugmyndasagn-
fræðinginn, segir í nýrri bók sinni
The Crooked Timber of Humanity,
að unnt sé að bjarga manninum frá
hungri, eymd og óréttlæti. Allar
rannsóknir á þjóðfélögum sýni hins
vegar, að lausn eins vanda kalli á
annan, nýjar þarfír og kröfur. Menn
geti ekki með lagasetningarvaldi
sett skorður við óþekktum afleið-
ingpm afleiðinga afleiðinganna.
Marxistar segi okkur, að loks þegar
sigur sé unninn og hin raunverulega
saga hafín leysist allur þjóðfélags-
vandi af sjálfu sér í stéttlausu þjóð-
félagi. Berlin telur þetta frumspeki-
lega bjartsýni, sem eigi sér enga
stoð í sögulegri reynslu. Hann seg-
ir, að útópíur hafí gildi — ekkert
víkki sjóndeildarhring ímyndunar-
aflsins jafn dásamlega — en þær
geti orðið banvænar í orðsins fyllstu
Sveitarfélögin sjái um rekstur löggæslunnar
eftir Jóhannes Finn
Halldórsson
Við gerð fjárlaga ríkisins fyrir
árið 1992 hefur verið í umræðunni
að leggja sérstakt gjald á sveitarfé-
lögin, til að standa undir útgjöldum
vegna löggæslunnar í landinu.
Ýmsar aðrar hugmyndir hafa einnig
verið uppi um að afla ríkissjóði
tekna eða spara útgjöld, með því
að færa greiðslumar yfír á sveitar-
félögin. Þessu hafa ýmsir mótmælt
mjög harkalega af ýmsum ástæð-
um.
Nú er það svo, að ákveðnari verk-
askipting er á milli ríkis og sveitar-
félaganna en var. Fyrir ðrfáum
árum komu til framkvæmda ný lög,
svokölluð verkaskiptingalög, til
þess að gera verkaskiptinguna
skýrari og ekki síst til þess að sam-
an fari framkvæmd og fjárhagsieg
ábyrgð. Þetta náðist að mjög miklu
leyti og hefur verið til mikilla bóta.
Margir sveitarstjómarmenn sem
unnu að þvi að gera þessa verka-
skiptingu að veruleika, fögnuðu
þessum áfanga, enda var full
ástæða til. Nokkrir sveitarstjómar-
menn eru nú á alþingi og geta haft
„Það er verkefni kjör-
inna fulltrúa á alþingi
og í sveitarstjórnum, að
sjá til þess að málum
sé þannig fyrir komið,
en ekki séu viðhafðar
smáskammtalækningar
og kostnaðaraukandi
millifærslur.“
meiri áhrif á framgang mála þar
en áður. Samhliða þingmennsku
gegna sumir þeirra trúnaðarstörf-
um hjá sveitarfélögum og hafa því
næmari skilning á getu þeirra til
að taka á sig aukin útgjöld.
Því vaknar spumingin, hvaða
áhrif sú ákvörðun, ef hún verður
að veruleika, hefur á verkaskipt-
ingu ríkis og sveitarfélaga, hvort
um er að ræða framför eða ekki.
Hún gæti orðið það, en alls ekki
með þeim hætti sem hér er stefnt
að.
Það er útbreidd skoðun að flytja
beri fleiri verkefni til sveitarfélag-
anna. Ef samþykkt landsþings
Sambands ísl. sveitarfélaga um
Jóhannes Finnur Halldórsson
verulega sameiningu sveitarfélaga
verður að veruleika, gerir það slíkan
tilflutning enn auðveldari.
í stað þess að leggja á nefskatt
og fá annan aðila til að innheimta
hann, væri rétt að stíga skrefíð til
fulls og fela sveitarfélögunum að
merkingu, séu þær hafðar að leiðar-
ljósi.
í bók sinni segir Berlin einnig:
„Þess vegna kemst ég að þeirri nið-
urstöðu, að hugmyndin um loka-
lausn sé ekki aðeins óframkvæman-
leg, heldur sé hún, ef ég hef rétt
fyrir mér, einnig ósamkvæm sjálfri
sér, því að sum gildin hljóta að
vera ósamrýmanleg. Að til sé loka-
lausn — jafnvel ef við gleymum
hinni hræðilegu merkingu sem orð-
ið fékk á dögum Hitlers — er blekk-
ing; mjög hættuleg blekking. Trúi
maður því í raun, að slík lausn sé
til, ætti að leggja allt í sölurnar
fyrir hana: að gera mannkyn rétt-
látt og hamingjusamt og skapandi
og samstillt að eilífu — hvað ætti
ekki að leggja í sölumar til að ná
þessu markmiði? Til að búa til slíka
eggjaköku ætti ekki að spara nein
egg — það var trú Leníns, Trotskíjs,
Maos og að mínu viti einnig Pols
Pots. Þar sem ég þekki einu sönnu
leiðina til lokalausnarinnar á öllum
þjóðfélagsvanda, veit ég hvert á að
beina mannkyni á vegferð þess; og
þar sem þér er ókunnugt um vitn-
eskju mína, máttu ekki fá hið
minnsta svigrúm til að velja og
hafna, ef markmiðið á að nást. Þú
segir að ákveðin stefna auki þér
hamingju eða frelsi eða veiti þér
rými til að draga andann; en ég
veit að þetta er misskilningur þinn,
ég veit hvers þú þarfnast, hvers
allir menn þarfnast; og sé um and-
stöðu að ræða vegna fávisku eða
illvilja verður að bijóta hana á bak
aftur og hundruð eða þúsundir
kunna að verða að farast til að
milljónir manna geti orðið ham-
ingjusamir að eilífu. Hvað getum
við, sem vitum, annað en viljað
fóma þeim öllum?"
Þessi lýsing á við, þegar rætt er
um hugmyndafræðilegan fortíðar-
vanda þeirra, sem aðhyllst hafa
útópískar stjórnmálaskoðanir, hvort
heldur hér á landi eða annars stað-
ar. Þeir standa frammi fyrir því,
að stefnunni hefur verið haldið á
loft af sannfæringarkrafti sem auð-
veldlega breytist í ofstæki og síðan
ofbeldi. Tilgangurinn helgar meðal-
ið.
Orðið fortíðarvandi er óheppilegt,
ef það er skilið á þann veg, að for-
tíðin geymi einhvem vanda. Kjarni
málsins er sá, að vegna rangra
ákvarðana í fortíðinni er glíma okk-
ar við samtíðarvanda erfiðari en
ella. Undan þessari staðreynd fá
þeir ekki vikist, sem hafa boðað
útópíu, hvort heldur hún hefur ver-
ið kennd við samvinnu eða sameign.
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík.
sjá um rekstur þessa málaflokks.
Með nálægð rekstraraðilans við
verkefnið, næst víða hagkvæmni. í
Stykkishólmi hefði t.d. ný lögreglu-
stöð líklega ekki verið keypt langt
að. (Breidd hússins virðist hafa
verið miðuð við, að það kæmist
yfír Olfusárbrú.)
Ég get ímyndað mér að t.d. á
Snæfellsnesi væri hægt að stofna
byggðasamlag um þennan rekstur
með meiri hagkvæmni. Og viðbót
við sameiginleg verkefni nú, geta
mtt brautina fyrir sameiningu
sveitarfélaga á svæðinu. Við til-
flutning á svo viðamiklu verkefni,
væri e.t.v. einnig ástæða til að út-
færa nánar þær hugmyndir sem
liggja að baki byggðasarnlögunum,
sem er einskonar aðkenning að
þriðja stjórnsýslustiginu.
Sveitarfélögin ein sér eða nokkur
saman, eiga að vera það sterk, að
þau geti tekið að sér slík útgjöld,
þannig að saman fari framkvæmd
og fjárhagsleg ábyrgð. Það er verk-
efni kjörinna fulltrúa á alþingi og
í sveitarstjómum, að sjá til þess að
málum sé þannig fyrir komið, en
ekki séu viðhafðar smáskammta-
lækningar og kostnaðaraukandi
millifærslur.
Höfundur cr viðskiptafræðingvr
og bæjarritari í Stykkishóimi.