Morgunblaðið - 11.02.1992, Blaðsíða 11

MOItGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. FEBRÚAR 1992
11
Rætur íslenskrar leiklistar
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Sveinn Einarsson: íslensk leiklist
1. Ræturnar. Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs 1991.
Áhugi á leiklist og hvers kyns leik-
starfsemi er mikill hér á landi og
hefur verið lengi. Um hve leiklistin
á sér langa sögu geta aftur á móti
verið skiptar skoðanir. Þetta má
ráða af fyrsta bindi íslenskrar leik-
listar eftir Svein Einarsson sem
hann nefnir í undirtitli Ræturnar.
Sveinn leitar langt aftur við að
grafast fyrir um ræturnar, en stað- -
næmist við leiklist í upphafi tíunda
áratugar liðinnar aldar. Næsta
bindi íslenskrar leiklistar mun að
sögn Sveins fjalla um tímabilið
1890-1920, en þá er „fyrsta stór-
leikkona íslendinga“, Stefanía
Guðmundsdóttir komin tii skjal-
anna.
í íslenskri leiklist er ítarleg um-
fjöllun um upphaf norrænnar leik-
listar eins og hún birtist í ýmsum
trúðleikum, Eddukvæðum, vikivök-
um og leikdönsum. Herranóttin fær
mikið rúm og er rakin til miðalda-
leikja eins og hátíðar heimskingj-
anna, drengjabiskupsins og Háu-
Þóru leiks. Herranóttin hófst sem
kunnugt er í Skálholti um miðja
átjándu öld og hefur verið talið að
saga íslenskrar leiklistar byrji þá.
Á nítjándu öld er komið að ómetan-
legu framlagi Sigurðar Guðmunds-
sonar málara og síðan kveður að
þeim Matthíasi Jochumssyni, Indr-
iða Einarssyni og fleirum.
Um allt þetta og margt fleira
fræðir Sveinn Einarsson okkur í
íslenskri leiklist og fer síður en svo
fljótt yfir sögu. Hve nákvæmur
hann er ber síst að harma því að
eins og hann bendir á í Inngangi
hefur yfírlit yfir íslenska leiklistar-
sögu vantað og bætir við: „Margt
af því, sem hér er lýst, er auðvitað
ekki eiginleg leiklist og annað á
mörkunum, en þó skylt henni og
kannski til skilningsauka. Verst er,
að frumrannsóknir um einstaka
þætti skortir í nálega öllum tilvik-
um.“ '
Sveinn víkur í Innganginum að
því álitamáli hversu mikill þáttur
erlends efnis eigi að vera í könnun
af þessu tagi og hinum mörgu er-
lendu heimildum ritsins sem ein-
hveijum þykir kannski um of. Hann
svarar sjálfur með því að benda á
að megi rekja einhveija þróunar-
sögu úr skrifunum sé ekki að ræða
um neina „einangraða þróun“.
Leiksaga nágrannalanda er
Sveini alltaf ofarlega í huga, enda
verður leiklistarsaga okkar naum-
ast skýrð án tengsla við hana.
Fyrirmyndir okkar eru til dæmis
að stórum hluta runnar frá Dönum.
{ Kaupmannahöfn kynntust ís-
lenskir námsmenn leiklist og þeir
sem beittu sér fyrir leikstarfsemi
hér á landi voru margir af dönskum
uppruna og oft var leikið á dönsku.
Brautryðjandinn Sigurður Guð-
mundsson, fyrsti leikhúsmaðurinn,
málaði ekki aðeins leiktjöld heldur
var állt í öllu í leikhúsinu, hvata-
maður og leiðbeinandi. Hann vildi
að leikið yrði á íslensku, leit á það
sem þátt í þjóðernisbaráttu íslend-
inga. Sigurður gerði listrænar kröf-
Sveinn Einarsson
ur um leik og umbúnað leiksýninga
og var að því leyti „fyrsti leikstjóri
okkar og fyrsti leikmyndateiknari",
eins og Sveinn skrifar. Sú fyrirferð-
armikla stefna íslenskrar leikritun-
ar sem kalla má að hætti Sveins
„þjóðlega-rómantíska hefð“ er
komin frá Sigurði. Þessi hefð er
lífseig og þó hún komi núorðið
sjaldan upp á yfirborðið blundar
hún alltaf undir niðri.
Annar Sigurður, sá Pétursson,
hefur löngum verið talinn upphafs-
maður íslenskrar leikritunar og
skipar vissulega heiðurssess þótt
ekki hafi hann verið fyrstur til að
semja leikrit á íslensku. Hrólfur og
Narfi, bæði samin undir lok átjándu
aldar, eiga að einhveiju leyti rætur
í leikviðleitni skólapilta, en ljóst er
að Sigurður þekkti til verka norsk-
fæddu skáldanna Wessels og Hol-
bergs. Umfjöllun Sveins um Sigurð
er meðal þess skemmtilegasta í
Íslenskri leiklist, ekki síst þar sem
segir frá viðskiptum Sigurðar og
Geirs Vídalíns á námsárunum í
Kaupmannahöfn. Geir á sam-
kvæmt þeirri frásögn stóran hlut í
sögu íslenskrar leikritunar, sjálfur
samdi hann alvöuleikinn Brand, og
hann fékk Sigurð til að sinna skáld-
skap.
Ymsir þankar Sveins Einarsson-
ar um leikræna tilburði, upphaf
leiklistar, eru athyglisverðir. Meðal
þeirra er það sem skrifað er um
Eddukvæði, til dæmis „dramatísk
kvæði“ eins og Skírnismál og Loka-
sennu. Flutningur kvæðanna er
ráðgáta, tengdist hann helgisiðum
eða var hann listrænn flutningur
bókmenntaverka eins og Sveinn er
hallur undir. Röksemdafærslur
skortir ekki hjá Sveini, en í anda
góðra fræða girðir hann yfirleitt
ekki fyrir ýmsar túlkunarleiðir.
Leikrænu eðlf dansa er einnig
fróðlegt að velta fyrir sér. Sama
er að segja um hinn dularfulla
Skraparot. Sveini tekst vel að skipa
leikrænum efnum fortíðar í sögu-
legt samhengi og sannar með
ágætum hve leiklistin er manninum
í blóð borin og um leið ríkur þáttur
listtjáningar líkra og ólíkra þjóða.
íslensk leiklist er ekki bara um
leiklist íslendinga, bókin er öðrum
þræði norræn og evrópsk leiklistar-
saga. Þyki lesendum höfundurinn
lengi að komast að efninu, ís-
lenskri leiklist, ber þess að gæta
að bókin er aðeins fyrsta bindi stórs
ritverks. Að mínu viti sakar ekki
að fá að vita sem mest um grund-
völlinn sem allt byggist á
Um leikstarfsemi nítjándu aldar
á mölinni, í dreifbýlinu og íslend-
ingabyggðum vestanhafs, fjallar
þriðji og lengsti hluti bókarinnar.
Hæst ber Útilegumennina eða
Skugga-Svein Matthíasar Joch-
umssonar (tvær gerðir sama leik-
rits), en Matthías setti fram stefnu-
skrána „að leika sitt eigið þjóðlíf".
Skugga-Sveinn er vissulega
þjóðarleikrit íslendinga, „perla
sjaldgæfustu tegundar, og þar
kveður við sérstæðan tón, sem erf-
itt mun að finna aftur“ svo að
stuðst sé við orð Sveins Einarsson-
ar. Aftur á móti má finna margt
að Skugga-Sveini og hvað það
varðar tekur Sveinn undir með
Steingrími J. Þorsteinssyni; bygg-
ingu er til dæmis ábótavant. Sveinn
telur að mannlýsingar og tungutak
og kímni hafi ekki einungis skapað
vinsældir leiksins, heldur tónninn,
andi verksins í upprunaleik sínum.
Þennan tón vill Sveinn kalla „naív-
ískan“ og líkir honum við mestu
málara í hópi „naívista“.
Varla fer á milli mála að með
Skugga-Sveini snart Matthías hið
barnslega og einlæga í bijóstum
fólks.
Sýnt er fram á að fordæmi
Shakespeares hefur náð til ís-
lenskra höfunda nítjándu aldar,
einn þeirra, Indriði Einarsson, sæk-
ir áhrif til hans í Hellismönnum sem
Sveinn kallar merkilegan áfanga í
leiklistarsögu íslendinga þrátt fyrir
ýmsa galla verksins. Áður höfðu
„þjóðlegir alþýðuleikir“ verið nær
einráðir, en Hellismenn eru að dómi
Sveins „hinn fyrsti leikur með al-
þjóðlegu sniði, sem reynir að snerta
djúpa tóna harmsins...“.
Indriði Einarsson er kunnastur
fyrir Nýársnótt sína, hinn sérkenni-
lega álfaleik. En „dramatískt“ verk
eftir hann eins og Sverð og bagall
hefur ekki enn verið sviðsett.
Um leikritun og leiklist nítjándu
aldar hefur Sveinn margt að segja.
Góðu heilli dregur hann fleira fram
í dagsljósið en það sem upp úr
gnæfir. Um þátt ijölda lítt kunnra
leikáhugamanna og höfunda er
unnt að fræðast af bók hans. Sumt
kemur þar á óvart, en styður þá
skoðun að listin sé meira en verk
fáeinna einstaklinga, að minnsta
kosti er leiklistin háð og nýtur sam-
vinnu margra. Leiklistin hefur ekki
út í bláinn verið nefnd „samtenging
listanna" eins og Sveinn gerir að
umræðuefni.
Islensk leiklist er hin læsilegasta
bók og frágangur hennar vandað-
ur. Stíll höfundarins er léttur og
lipur, stundum dálítið „leikhúsleg-
ur“ ef svo mætti komast að orði.
Næsta bindis er beðið með eftir-
væntingu, en það á eins og fyrr
segir að taka fyrir tímabilið 1890-
1920 og rökstyðja kenninguna um
að þá komist íslensk leiklist til veru-
legs þroska eða með orðum Sveins
Einarssonar lýsa „hvernig fum-
kennd leikþörf breytist í markvíst
listrænt starf“.
HÓTEL HOLT í HÁDEGINU
Príréttaður hádegisverður alla daga.
Verð kr. 1.195.-
CHATEAUX.
Bergstaðastræti 37, sími 91-25700
Kynning á
IB M RISC System/6000
nýjungum
IBM tilkynnti þann 21. janúar sl. um fjölmargar
nýjungar varöandi RISC System/6000 (UNIX).
IBM á íslandi mun veröa með tvaer kynningar á
þessum nýjungum á Holiday Inn dagana 12. og
13. feb. n.k.
Kynnt verður m.a.:
- ný mjög öflug útfærsla á RISC örgjörv-
anum (samstarf IBM og Apple)
- mjög ódýr en öflug RS/6000 vinnustöö/
netstjóri
- öflugasta RISC vinnustöðin á markaöinum
- ný útgáfa af AIX stýrikerfinu sem erfyrsta
UNIX kerfiö skv. staöli "Open Software
Foundation”
- RS/6000 sem netstjóri með Novell 3.11
- nýir háhraöa fjarvinnslutengimöguleikar
- þróunarhugbúnaður (CASE)
Nýjungarnar kynnir John Barnes, sem er einn af
yfirmönnum RS/6000 deildar IBM í Bretlandi, og
starfsmenn IBM á íslandi.
Dagskráin hefst báöa dagana kl.13:30. Hér er
kjöriö tækifæri til aö kynnast öllu því nýjasta í dag
á sviöi RISC tækninnar.
Þátttaka er öllum opin og tilkynnist til IBM á
íslandi, Skaftahlíö 24, isíma 697700.