Morgunblaðið - 08.04.1992, Qupperneq 18

18... MÖRGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. AI’RÍL 1992 '
Kransæðasjúkdómur;
Einkenni, rannsóknaraðferð
ir og meðferðarmöguleikar
eftir Ragnar
Danielsen
Kransæðasjúkdómur er algengur
kvilli meðal vestrænna þjóða og er
ísland þar engin undantekning.
Almennt er talið að yfir 2% karla
hafí einkenni um kransæðasjúk-
dóm, nákvæmar tölur fyrir konur
eru óljósari. Samkvæmt gögnum
Hjartaverndar eru kransæðasjúk-
dómar algengasta dánarorsök karla
á íslandi og önnur algengasta dán-
arorsök kvenna. Fyrir almenning
skiptir miklu að þekkja einkenni er
bent geta til kransæðasjúkdóms og
leita læknis er hafíð getur viðeig-
andi rannsóknir og meðferð.
Aðaleinkenni
kransæðasjúkdóms
Algengasta einkenni kransæða-
sjúkdóms er bijóstverkur við líkam-
lega áreynslu, svokölluð hjartaöng
(angina pectoris). Dæmigert er
verkur í brjósti við líkamlegt álag,
t.d. við að ganga upp tröppur eða
brekku, við hlaup, eða við að lyfta
þungum hiut. Verkurinn er oft
þungur, situr miðsvæðis í bijóstinu
undir bringubeini og getur leitt út
í báðar axlir eða hendur, upp í háls
eða út í neðri kjálka. Sjaldnar er
að verkur leiði aftur í bak eða niður
í kvið. Oftast rénar verkurinn ef
sjúklingur hættir að taka á og hvíl-
ir sig. Ef einstaklingi er fær slíkan
verk er gefín nitroglycerintafla und-
ir tungu slær það yfírleitt á verkinn
á nokkrum mínútum. Ef bijóstverk-
ur er mjög sár og stendur í meira
en hálftíma aukast verulega líkur
á að um bráða kransæðastíflu, öðru
nafni hjartadrep, sé að ræða og
skal þá hafa samband við lækni eða
neyðarbíl sem fyrst. í sumum tilfell-
um getur fyrsta einkenni kransæða-
sjúkdóms verið hjartsláttaróregla
og hjartastopp og þarf þá að bregð-
ast skjótt við með endurlígunarað-
gérðum og kalla til lækni og neyðar-
bíl.
Því fer fjarri að allir verkir í
bijósti séu af völdum kransæða-
sjúkdóms. Aðrir sjúkdómar er geta
gefíð bijóstverk eru t.d. bólgur í
gollurshúsi og bijósthimnu. Mjög
algengt er að bólgur í vöðvum og
vöðvafestum og rifjafestum valdi
bijóstverk og þrýstingur á tauga-
rætur getur einnig gefið svipuð ein-
kenni. Sjúkdómar í vélinda, bæði
bólgur og krampar geta gefið
bijóstverk er líkist mjög hjartaöng.
Vert er að hafa í huga að ýmsir
sjúkdómar í kviðarholi, t.d. maga-
bólgur og sár, briskirtilsbólga, gall-
blöðrusjúkdómar og sjúkdómar í
ristli geta gefíð verk er leiðir upp
í bijósthol og hægt er að rugla
saman við hjartaverk. Sjaldgæfara
er að sjúkdómur í ósæð valdi bijóst-
verk er líkist verk frá hjarta.
Rannsóknaraðf erðir
Fái einstaklingur verk í bijósthol
er gefur grun um að kransæðasjúk-
dómur sé á ferðinni er mikilvægt
að leita læknis. í flestum tilfellum,
einkum hjá yngri og miðaldra ein-
staklingum, er rétt að leita til
hjartasérfræðings. Við mat hjá
hjartasérfræðingi er það sjúkrasag-
an, hvernig sjúklingur lýsir ein-
kennum sínum, er gefur mikilvæg-
ustu upplýsingarnar. Líkamsskoðun
er gerð og kannað hvort sjúklingur
hafí einhveija áhættuþætti krans-
æðasjúkdóms: reykingar, hækkað-
an blóðþrýsting, aukna blóðfítu,
offítu og sykursýki. Hjartarit tekið
í hvíld gefur sjaldnast upplýsingar
hjá sjúklingi nieð nýleg einkenni
um hjartagöng, nema að hann hafí
fengið kransæðastíflu áður er sést
á ritinu. Stórar hóprannsóknir sýna
reyndar að um þriðjungur sjúklinga
með merki um gamla kransæða-
stíflu í hjartariti hafa ekki þekkta
fyrri sögu um kransæðasjúkdóm.
Mikilvægari rannsóknaraðferð er
álagshjartarit. Ef kransæðaþrengsli
eru til staðar minnkar blóðflæði til
vissra hluta hjartavöðvans við álag
og kemur það fram sem breyting á
hjartariti. Röntgenmynd af hjarta
og iungum er sjálfsögð rannsókn
við fyrstu komu hjá hjartasérfræð-
ingi. Hjartaómun gefur mikilvægar
upplýsingar um útlit og starfsemi
hjartans og getur gefið upplýsingar
um ýmsa hjartasjúkdóma er geta
gefíð einkenni er líkjast kransæða-
verk, t.d. hjartavöðva- og hjartalok-
usjúkdóma. Að loknum þessum
fyrstu rannsóknum metur hjarta-
sérfræðingur hvort þörf er á frek-
ari rannsóknum eða hvort beita eigi
lyfjameðferð fyrst um sinn. Oft er
gerð hjartaþræðing til að fá nánari
upplýsingar um hversu mikil
þrengsli séu í kransæðunum. Þegar
upplýsingar um útlit kransæða
liggja fyrir eru þrír valkostir: 1)
Áframhaldandi lyfjameðferð og
minnkun áhættuþátta. 2) Krans-
æðaútvíkkun á þrengslum. 3)
Kransæðaskurðaðgerð.
í nokkrum tilfellum geta krans-
æðar litið eðlilega út við hjarta-
þræðngu þó sjúklingur sé með ein:
kenni er líkjast mjög hjartaöng. í
sumum tilfellum er skýring á því
krampi i kransæðum án marktækra
Ragnar Danielsen
„Vegna þess hve krans-
æðasjúkdómur er al-
gengur er mikilvægl að
almenningur þekki ein-
kenni hans. Allir er fá
hjartaverk við áreynslu
í fyrsta sinn er ekki á
sér augljósa skýringu
ættu að leita læknis hið
fyrsta.“
þrengsla. Stundum getur verið erf-
itt að meta á kransæðamynd hvort
þrengsli valdi bóðþurrð í hjarta-
vöðvanum. Aðferð sem þá getur
komið að gagni er ísótóparannsókn
af hjarta til að meta blóðflæði um
hjartavöðvann með notkun geisla-
virkra efna. Önnur ný aðferð er
mat á starfsemi hjartavöðvans með
hjartaómun við álagspróf.
Meðferðarmöguleikar
Sé sjúklingur með kransæðasjúk-
dóm sem lýsir sér sem hjartaöng
er fyrsta meðferð alltaf notkun
ýmissa lyfja til að draga úr verkja-
óþægindum. Margir sjúklingar
verða svo góðir af lyfjameðferð að
þeir geta lifað nánast eðlilegu lífi.
Rétt er að undirstrika að á síðustu
árum hafa sífellt komið fram betri
hjartalyf er gefa góðan meðferðar-
árangur. Ef sjúklingur reykir skipt-
ir miklu að hann hætti. Einnig bein-
ist meðferð gegn öðrum áhættu-
þáttum kransæðasjúkdóms, s.s.
hækkun á blóðfítu, of háum blóð-
þrýstingi og sykursýki. Við bráða
kransæðastíflu hefur meðferðarár-
angur einnig stórbatnað á undan-
fömum árum. Komi sjúklingur með
bráða kransæðastíflu nógu fljótt til
læknis er yfirleitt hægt að gefa
svokallaða segaleysandi meðferð.
Beinist hún að því að gefa lyf er
leysa upp blóðsega í kransæðum
sem jafnan situr þar sem æðakölk-
un og þrengsli eru fyrir. Hjá sjúkl-
ingum sem hafa hjartaöng eftir að
hafa fengið bráða kransæðastíflu,
er oft gerð kransæðamyndataka.
Er þá metið hvort hægt sé að gera
víkkun á þrengslum í kransæðunum
eða hvort beita þurfí kransæða-
skurðaðgerð. Þau meðferðarform
henta þó alls ekki öllum sjúklingum
og er þá áframhaldandi lyfjameð-
ferð besti kosturinn. Ekki ósjaldan
þarf að endurtaka og endurmeta
rannsóknir ef einkenni sjúklings
breytast.
Lokaorð
Vegna þess hve kransæðasjúk-
dómur er algengur er mikilvægt að
almenningur þekki einkenni hans.
Allir er fá hjartaverk við áreynslu
í fyrsta sinn er ekki á sér augljósa
skýringu ættu að leita læknis hið
fyrsta. Sérlega mikilvægt er að
bregðast skjótt við ef um er að
ræða sáran bijóstverk er varir leng-
ur en hálfa klukkustund. Því fyrr
sem sjúklingur hefur samband við
lækni eða neyðarþjónustu því betri
líkur eru á að hægt sé að beita við-
unandi fyrstu meðferð.
Höfundur er hjartasérfræðingur
Hjartadeildar Landspítaians.
EINSMENNSKA
Einsmennska er orðin höfuð-
meinsemd í fari þeirrar fámennu
þjóðar sem byggir þetta fjöl-
breytta land. Höfuðmeinsemd er
rétta orðið, sannyrði lýsandi fyrir
þetta faraldseinkenni, vegna þess
að meinsemdin býr í höfðinu, hug-
arfari landsmanna, lífí þeirra -
og iist; ekki síst.
Liðin er sú tíð að land og lýður
beri sömu einkenni sem fjölkenni,
ásamt tengilið þeirra samgrónum,
íslenskri tungu. Þau eru ekki leng-
ur eitt í ríkulegri fjölbreytni. Það
ex eins og þau séu skilin að borði
og sæng.
Þau eru eins og hjón er skyndi-
lega hafa misst þann guðdómlega
einingarsvip, sem í langri og gró-
inni sambúð gjörir ólíka mátulega
líka - hjónasvipinn. í staðinn hafa
þau fengið fátæklegan tómleika-
svip einmanaleika, þeirrar eins-
mennsku sem eftir er þegar allt
er farið sem auðgar samskipti -
skilnaðarsvipinn.
Þar verða þau ein, en eins.
Sandkorn á sameiginlegri eyði-
mörk, hvert útaf fyrir sig og eins.
Myndbreyting hefur átt sér stað
í vitund og veruleika. Ásýnd fjöl-
róta gróðursældar hefur umbreyst
í sviplausa auðnarmynd, haldlaus-
an jarðveg gróðurleysis, upplausn.
Hvorki lífsins vatn né_ landsins
vatn rennur þar lengur. Úr ástrík-
um himinbrunnum í vitund og úr
græðandi landsbrunnum í veru-
leika.
íslensk lífsvitund er að verða
landlaus - athvarfslaus, stödd við
þau mæri sem skilja að lifandi
manna land ogeinskismanns land;
ÚR HUGSKOTI
Ingimar Erlendur Sigurðsson
skilin að skiptum við eigin gildi,
einstaklingsbundin og sameigin-
leg. Hún er gengin frá guði, geng-
in frá gróðri, gengin frá arfi og
uppruna inn í menningarsnautt
vitundarleysi og tilverutóm.
Þannig fer þegar lýður skilur
við land sitt, hið innra, þjóðarsál
skilur við innland sitt. Kennileiti
lands eru samgróin einkennum
þjóðar. Án þeirrar samsvörunar
er þjóðarsál ekki til, hvorki inná-
við né útávið, án viðhalds þeirra
samgróninga í vitund og veruleika
líður hún undir lok.
Hver þegn er afkvæmi lands
og þjóðar og ber þeirra svip, uns
hann segir sig úr innri löngum
við þau, inngróið landslag sitt og
þjóðareinkenni. Svo margir þegn-
ar hafa þegar týnt upprunalegu
svipmóti, ættarmóti lands og þjóð-
ar, að til þjóðleysis horfir í andleg-
um og menningarlegum skilningi.
islensk lífsvitund væri endan-
lega liðin undir lok, ætti sér ekki
viðreisnar von, ef tunga hennar
hefði skrifað undir það. Þúsund
ára gömul og gróin þjóðtunga lýðs
og lands, sem í moldarvígum -
torfbæum - hratt af sér innrás
og raunar landnámi annarlegrar
tungu, er það eina sem tengir
saman lýð og Iand í skilnaðarhót-
un, talar á milli þeirra hjóna Enn
á hún innangengt í hjörtu þeirra
lukt og aðskilin, því hún fléttaðist
hjartarótum er þau byggðu sama
bú.
Hún er sá rótardjúpi og gróður-
fléttaði ástarstrengur, sem ber á
milli þeirra skilaboð um skyldur
hvort við annað, minnir þau á
ættartengsl manns og fósturmold-
ar, menningar og landvætta, ít-
rekar samfélag við þau, að þau
séu samfléttuð og eitt, líkingar-
mynd heilagrar þrenningar: faðir,
sonur og heilagur andi - land,
þjóð og tunga.
Margt bendir til að fjölþættur
strengur tungumáls, einingar-
band lýðs og lands í sögu og ljóði,
muni einnig Iáta undan og bresta
af tröllslegu átaki tímans í hönd-
um þeirrar fátæklegu eins-
mennsku, sem næstum hvarvetna
í vestrænum heimi skilur lýð frá
landi, tætir þjóð frá fóstuijörð,
rífur mann úr menningaijarðvegi,
líkt og næringarstrengur fósturs
- naflastrengur - sé slitinn í
móðurkviði.
Hann er þegar svo teygður og
togaður, mjósleginn og magnlítill,
að hann flytur æ minni næringu,
andlega fæðu, milli liðins tíma og
líðandi stundar, milli brunns og
munns. Orðaforði máls og menn-
ingar verður æ fátæklegri, hvort
sem er í blöðum eða á bók eða í
tali. Hugsanir manna og tilfínn-
ingar hljóta að vera jafn sveltar
í heila og hjarta.
Fjölbreytni og auðlegð skap-
andi einstaklingshyggju hefur
þokað fyrir þjóðvana fábreytni og
fátækt allsheijar einsmennsku.
Jafnvel sjálfskipaðir varðveislu-
menn og frömuðir máls og menn-
ingar í vitund og veruleika, skáld
og rithöfundar, eru undir svipaða
sök seldir og áhangendur hennar,
fjölmiðlamenn. Svo bregðast
krosstré sem önnur tré, svo byrgj-
ast brageyru sem önnur eyru, svo
bögglast gulltungur sem aðrar
tungur.
Skáldskapur flestra íslenskra
rithöfunda er næsta sviplítíll.
Hann einkennist af fátækt í anda,
innihaldsleysi, og einhæfi í orð-
færi, staglanda. Enda eru þeir
undantekningarlítið að hnoða
sömu sögu, um ekki neitt, fram-
leiða sama ljóð, á færibandi eins-
mennsku.
Þeir höfundar sem gangast
ekki undir hlýðni við lögmál eins-
mennsku, eru brottrækir úr bók-
menntabúi hennar, settir á guð
og gaddinn, á meðan gulldrengir
hennar sækja sér gjald í sjóði
hennar - geldingargjald. Farið
hefur fé betra. Það er liins vegar
óbætanlegt tjón, ef íslensk og
helguð þrenning, land og þjóð og
tunga, er seld mansali á menning-
arlegu markaðstorgi og alfarið
lögð undir fjölþjóðlegan hórdóm
einsmennsku.
Sú einsmennska hefur vaðið
yfir Vesturlönd, næstum frá upp-
hafi valdatöku kommúnisma í
Rússlandi. Hún er óskilgetið af-
kvæmi hans og vestur-evrópsks
lýðræðis, sem hún ýmist nauðgaði
eða tók frillutaki, eða það lagðist
vembilfláka fyrir menningarlegu
flaðri hennar. Innbyggður veik-
leiki lýðræðis liggur í því, að það
leyfir næstum allt nema opinbert
ofbeldi.
Afieiðingar þeirra samfara
urðu þær, að fjölróta og menning-
arlega fijálsborin einstaklings-
hyggja nærði við þjóðarbijóst
andlega bastarða sína með fáróta
og menningarlega fjötrandi alræði
- í útvatnaðri og villandi mynd
sósíalisma. Þeim afkvæmum gjör-
ólíkra andlegra lífsviðhorfa fjölg-
aði ört og urðu, fyrr en varir,
áhrifaríkir laumuþegnar þeirrar
alþjóðlegu launbyltingar, sem
umhverfði vestrænni menningu,
breytti einstaklingshyggju í eins-
mennsku.
Á sama tíma og austur-evr-
ópskar þjóðir hafa varpað af sér
stjórnarfarslegu og opinberuðu
oki kommúnisma og einsmennsku
hans, sitja vestur-evrópskar þjóðir
uppi með firringu hennar, aðskiln-
að allra frá öllum - og alls frá öllu.
Sá innrætti skilnaður er afleið-
ing þeirrar óskráðu en ríkjandi
kröfu, að allir hugsi eins og finn-
ist það sama. Einsmennska færir
ekki hvern mann nær öðrum og
andlegum verðmætum, hún veld-
ur því að þeir fjarlægjast hver
annan og glata lífsgildum, ein-
staklingsbundnum jafnt sem sam-
eiginlegum.
Einmanaleiki er lífsförunautur
einsmennsku, því enginn maður
auðgar þar annan. Maður verður
ekki lengur manns gaman - held-
ur ami. Hver veldur öðrum von-
brigðum, enginn hefur neitt að
gefa. Það er eins gott að vera
einn með sjálfum sér eins og einn
með öðrum. Nákomnar heimsókn-
ir stijálast, en ofboðsleg fundar-
höld um ekki neitt aukast.
Einmanaleika fírringar og eins-
mennsku má þó lifa af - sem ein-
staklingur - en engin þjóð lifir
það af til lengdar að gróið svip-
mót lands og lýðs skilji endanlega
að skiptum. Grunnar tímarætur
þjóðlegs æviskeiðs losna úr djúp-
um jarðvegi eilífðarskikans, sem
einum og öllum er gefinn til skap-
andi ræktunar á sjálfum sér og
sameiginlegri menningu; þar ber
hver þúfa í sér fjall.
Mótun einstaklingsbundinnar
skapgerðar hið innra og skapandi
fjölbreytni hið ytra er um það bil
að ganga fyrir ætternisstapa í
íslensku þjóðlífi. Gap hefur mynd-
ast, menningarleg gliðnun, milli
gróinnar fortíðar og galtómrar
nútíðar. Þegnar skilja við þjóðar-
einkenni, gáfur við guðdóm, sálir
við sögu, ljóð við líf, tindur við
tungu.
Einsmennska og firring, sós-
íalísering hugarfarsins, er höfuð-
meinsemd íslenskrar menningar.