Morgunblaðið - 08.07.1992, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. JÚLÍ 1992
Hvers vegna tvíhliða
samningur í stað EES?
eftir ÖlafRagnar
Grímsson
Raunsæi. Afdráttarlaust raun-
sæi. Það er mikilvægasti eiginleik-
inn þegar lítil þjóð markar sam-
skipti sín við önnur ríki. Raunsæið
verður að ráða mati á niðurstöðum
samninganna um Evrópskt efna-
hagssvæði. Bæði Evrópubandalagið
og öll hin EFTA-ríkin hafa hafnað
því sem í upphafi var kjarninn í
hugmyndunum um Evrópskt efna-
hagssvæði: Að skapa varanlegt við-
skiptasvæði utan EB.
Nú hafa þau ákveðið að fara aðra
leið. Evrópubandalagið og hin
EFTA-ríkin munu í september hefja
formlegar viðræður um stækkun
EB.
Ríkisstjóm íslands og Alþingi
verða að hafa raunsæi til að viður-
kenna þessa afdrifaríku staðreynd.
Það má hvorki láta persónulega
draumsýn og metnað Jóns Baldvins
Hannibalssonar eða fiokkspólitíska
hagsmuni Alþýðuflokksins villa sér
sýn. EES tilheyrir einfaldlega veröld
sem var.
Hvað hefur breyst?
í skýrslu sinni til Alþingis í vor
sagði utanríkisráðherra: Þegar
samningamir um EES hófust fyrir
þremur ámm var heimurinn allur
annar en hann er nú. Þetta er vissu-
lega rétt. En þær breytingar hafa
ekki aðeins áhrif á heiminn, þær
hafa líka kippt stoðunum undan
EES.
Hugmyndafræði Delors, sem lögð
var til grundvallar í upphafí, var
að byggja tveggja stoða viðskipta-
kerfi í Evrópu: Ytri hring EFTA-
ríkja og innri hring EB. Nú hefur
veríð ákveðið að kippa EFTA-stoð-
inni burtu. Eftir stendur ákvörðun
allra EFTA-ríkjanna nema íslands
— aðeins Noregur á eftir að leggja
fram formlega umsókn en ríkis-
stjóm landsins hefur tekið sína
ákvörðun — að hefja samninga um
aðild EFTA-ríkjanna að EB. Þar
með er ísland nú þegar, áður en
EES-samningurinn er staðfestur í
nokkru aðildarríkjanna, orðið eitt á
báti.
Leiðtogafundur Evrópubanda-
lagsins sem haldinn var í Lissabon
26.-27. júní tók þá formlegu
ákvörðun að hefla viðræður við
EFTA-ríkin um aðild að EB. Fyrst
verður um könnunarviðræður að
ræða, en það er sama aðferðin og
beitt var í EES-ferlinu, og síðan
verður verkefninu lokið með form-
legum samningaviðræðum.
Það er því staðreynd að bæði
Evrópubandalagið og hin EFTA-rík-
in hafa nú þegar ákveðið þá stefnu
að leggja EES og EFTA niður á
næstu tveimur til þremur árum. Þar
með hafa samningsaðilar okkar
dæmt EES úr leik sem framtíðar-
skipan. Þeir hefja nú þegar viðræð-
ur um annað og það áður en EES
hefur verið staðfest í nokkm landi.
Satt að segja er það sérkennilegt
að hvorki utanríkisráðherra né rík-
isstjóm íslands hafa flutt hinum
samningsaðilunum að EES undmn
íslenskra stjómvalda yfir þessu
framferði ríkja sem talið var í góðri
trú að ætluðu sér að vera samferða
Íslandi. Það er fáheyrt í alþjóðlegum
samskiptum að þeir, sem setið var
með við samningagerð, og ríkin sem
samið var við fari formlega að semja
um allt annað en viðkomandi samn-
ing áður en niðurstöður hans hafa
verið staðfestar af þjóðþingum. Eg
fullyrði að ekki er hægt að fínna
neitt dæmi um slíkt framferði í al-
þjóðlegum samskiptum.
Það er staðreynd sem íslendingar
verða að horfa á að EFTA-ríkin og
EB hafa í engu hirt um Island í
þessari ákvarðanatöku síðustu mán-
uði. Auðvitað reynir utanríkisráð-
herra að breiða yfír þessa óþægilegu
staðreynd. Ástæðan er að hún er
lítillækkandi bæði fyrir ísland og
utanríkisráðherrann sjálfan.
Staða íslands nú er álíka og hjá
ferðamanni sem settist á sínum tíma
upp í rútu og allir sem ætluðu með
honum í ferðina sögðu: Jú, nú keyr-
um við saman í EES. En þegar ferð-
in var varla byijuð og rútan ekki
einu sinni komin út úr bænum, kom
í ljós að allir samferðamennimir
(hin EFTA-ríkin) og bílstjórinn sjálf-
ur (EB) voru búin að ákveða án
þess að láta ísland vita að keyra
bara heim til bílstjórans, stækka
EB með aðild EFTA-ríkjanna. í rút-
unni era síðan hafnar hrókasam-
ræður um þennan nýja áfangastað
án þess að ræða nokkuð við Island
um hina nýju akstursleið. ísland sit-
ur eitt eftir líkt og ferðamaðurinn
aftast í rútunni, tuldrandi enn um
EES, þegar allir aðrir farþegar og
bflstjórinn sjálfur hafa ákveðið að
keyra annað, ætla að stoppa bara
eins stutt og hægt er á EES-stöð-
inni.
EB-aðild eða sjálfstæður
viðskiptasamningur
í raun felur framtíðarskipan sam-
skipta íslands og Evrópubandalags-
ins í sér aðeins tvo kosti. Annar er
að fylgja EFTA-ríkjunum inn í EB.
Hinn er að gera sérstakan og sjálf-
stæðan samning við EB um við-
skipti og samvinnu. Sá samningur
yrði mun einfaldari í sniðum en
EES-samningurinn. Hann yrði án
stofnanabáknsins. ísland og EB
yrðu jafn réttháir aðilar en í EES
er EB æðra í allri ákvarðanatöku
um ný lög og reglur.
Samningurinn um EES, sem í
upphafi átti að vera varanleg lausn
á samskiptum EFTA og EB, hefur
þegar verið dæmur úr leik sem slík-
ur af öllum samningsaðilum okkar.
Fyrir ári síðan þegar utanríkisráð-
herra trúði enn að hugmyndafræði
Delors frá 1989 um tveggja stoða
viðskiptakerfí yrði til frambúðar,
gaf hann kynningarfundum sínum
um EES-samninginn, sem haldnir
vora í öllum kjördæmum, heitið:
Vegabréf inn í 21. öldina. Það vega-
bréf — samningurinn um EES —
mun hins vegar renna út löngu áður
en ný öld gengur í garð, jafnvel
áður en núverandi kjörtímabili lýkur!
íslendingar þurfa því að fínna sér
nýtt vegabréfinn í 21. öldina. Marg-
ir era þegar farnir að mæla með
aðild íslands að EB. ísland eigi að
setjast uþp í aðildarlestina með hin-
um EFTA-ríkjunum. Þetta sjónar-
mið á öfluga talsmenn í Verslunar-
ráði og Félagi íslenskra iðnrekenda;
það á töluvert fylgi innan Alþýðu-
flokks og Sjálfstæðisflokks; jafnvel
utanríkisráðherrann sjálfur reyndi
að ýta aðildarumræðunni formlega
úr vör þegar hann birti Alþingi
skýrslu sína í mars. Sú tilraun mis-
tókst en hann mun áreiðanlega
reyna aftur.
Þeir sem efast um að utanríkis-
ráðherrann og margir aðrir stuðn-
ingsmenn EES-samningsins líti nú
á hann fyrst og fremst sem forspil
að EB-aðiId ættu að lesa grannt
skýrslu utanríkisráðherra til Alþing-
is. Þar birtust m.a. eftirfarandi dóm-
ar utanríkisráðherrans sjálfs um
EES:
„Hinar pólitísku forsendur sem
leiddu til EES-samninganna virðast
ekki eiga við lengur, hvorki við EB
né EFTA.“ (bls. 12).
„Trúir því einhver að Evrópskt
efnahagssvæði fái staðist sem
tveggja stólpa brú, sem hvílir ann-
ars vegar á stólpa útvíkkaðs Evr-
ópubandalags með 17 aðildarríkjum
og 370 milljónum íbúa og hins veg-
ar á brúarstólpa íslands og Liecht-
ensteins, með innan við 300 þúsund
íbúa?“ (bls. 13).
Reyndar er hægt að færa skýr
rök fyrir þeirri skoðun að fallist
menn fyrirvaralaust á EES-samn-
inginn og fyrst aðrar EFTA-þjóðir
hafa nú sótt um EB-aðild þá sé
rökrétt fyrir ísland að sækja líka
um aðild. Þetta sjónarmið er vissu-
lega röklega fullgilt út frá forsend-
um eindregins stuðnings við EES-
samninginn. Það er nefnilega ekki
hægt að draga afdráttarlausa stöðv-
unarlínu milli EES-samningsins og
EB-aðildar.
Þess vegna munu margir — með
réttu — segja að fullgild EB-aðild
sé raunhæfari kostur en áhrifalaus
bráðabirgðasess innan EES, sér-
staklega þar eð allir aðrir farþegar
í EES-rútunni hafa ákveðið að fara
bara heim með bílstjóranum, Evr-
ópubandalaginu.
Hvað sem líður hinum upphaflega
tilgangi EES, eins og hann var út-
færður af Delors og leiðtogum
EFTA-ríkjanna árið 1989, þá er ljóst
að EES er nú ekki orðið annað en
bráðabirgðabiðstöð fyrir lönd sem
eru þegar farin að semja formlega
um aðild að EB. Þeir sem trúðu því
lengi vel að EES yrði annað og
meira verða að hafa raunsæi og
kjark til að horfast í augu við þessa
staðreynd. Öil formerkin hafa breyst
og þar með er útkoman orðin önnur.
Við sem höfnum aðild að EB sem
vænlegum kosti fyrir ísland í fram-
tíðinni, hljótum því nú þegar að
hefjast handa um aðrar lausnir. Það
er ekki efni þessarar greinar að
færa rök fyrir því hvers vegna Al-
þýðubandalagið hafnar aðild íslands
að EB. Þar ber margt til: Sérstöðu
íslands sem eyríkis í miðju Norður-
Atlantshafí, forræði okkar á auð-
lindum lands og sjávar, varðveisla
lýðræðis og sjálfsákvörðunarréttar.
Bákn skrifræðisins í Brassel er í
andstöðu við sjálfstæðishefð íslend-
inga. Það er byggt til að þjóna fyrst
og fremst hagsmunum stórríkja og
fyrirtækjarisa. Hagur smáríkja ræð-
ur þar ekki för.
Ef við höfnum að verða samferða
hinum EFTA-ríkjunum inn í EB þá
er sjálfstæður samningur íslands
og EB um viðskipti og samvinnu
eini raunhæfí kosturinn.
Alþýðubandalagið hefur sett fram
formlega tillögu um slíkan sjálf-
stæðan samning, tillögu sem var
einróma flutt af þingflokki og fram-
kvæmdastjóm og staðfest með af-
gerandi hætti af miðstjóm flokks-
ins. Mikil og breið samstaða ríkir
um þessa tillögu enda er hún raun-
hæfasti kosturinn sem íslendingar
eiga völ á í þeirri stöðu sem nú
hefur skapast.
Það væri mikill skaði fyrir ís-
lenska hagsmuni ef haldið verður
áfram að strekkjast með EES-samn-
inginn eins og ekkert hafi í skorist
i stað þess að fara á raunhæfan
hátt að ræða um tímasetningu og
aðferðir við að koma á tvíhliða
samningi íslands og Evrópubanda-
lagsins.
Þrjár aðferðir
Þegar horfst hefur verið með
raunsæi í augu við þá staðreynd að
íslendingar eiga bara um tvo kosti
að velja varðandi framtíðarskipan í
samskiptum landsins við EB og fyrri
kostinum — aðild að EB — er hafn-
að, þá er nauðsynlegt að taka strax
á dagskrá hvenær og hvernig á að
gera sjálfstæðan tvíhliða samning
og hvert á að vera efni hans.
Þrjár aðferðir koma til greina:
1. aðferð.
Fyrsta aðferðin er að staðfesta
EES-samninginn og bíða svo bara
aðgerðarlaus eftir því að hin EFTA-
ríkin gangi í EB. Vona að það drag-
ist sem lengst og hefjast þá fyrst
handa þegar dánarvottorð EES hef-
ur formlega verið undirritað.
Þetta er sú aðferð sem utanríkis-
ráðherrann mælir með. Þar ráða
mestu persónulegir og pólitískir
Ólafur Ragnar Grímsson
„Ef ísland hafnar að
verða samferða hinum
EFTA-ríkjunum í að-
ildarumsókn að EB, þá
er eina raunhæfa leiðin
að hefja nú þegar í
haust formlegar samn-
ingaviðræður milli Is-
lands o g EB um fram-
tíðarskipan samskipta
landsins við bandalagið,
sjálfstæðan tvíhliða
samning milli Islands
og EB um viðskipti og
samvinnu.“
hagsmunir hans og Alþýðuflokks-
ins. Þessi aðferð er hins vegar
greinilega verst fyrir hagsmuni ís-
lands. Verði hún valin er ljóst að
ísland einangrast í óvissu og bið-
stöðu þar eð öll önnur EFTA-ríki
halda áfram nú þegar í haust og á
næsta ári að þróa í formlegum við-
ræðum framtíðarskipan sína við EB.
Þessi aðferð er leið aðgerðaleysis
og stöðugrar óvissu sem dæmir ís-
land til að vera utangátta, eina land-
ið sem bindur trúss sitt við módel
(EES) sem allir aðrir eru önnum
kafnir við að komast burtu frá sem
fyrst.
Þá ber einnig að hafa í huga
ýmsa aðra galla á EES en nánar
verður vikið að nokkrum þeirra í
samanburði á EES og tvíhliða samn-
ingi.
2. aðferð.
Önnur aðferðin er að biðja strax
um formlegar viðræður við Evrópu-
bandalagið um tvíhliða samning en
staðfesta EES-samninginn sem
bráðabirgðaúrræði. Hægt er að
færa ýmis rök fyrir þessari aðferð.
Hún felur í sér að um leið og EB
og hin EFTA-ríkin ræða formlega
um aðild og stækkun EB þá verði
samhliða formlegar viðræður við
ísland um þá framtíðarskipan sem
ætlað er að koma á í tvíhliða samn-
ingi milli íslands og EB. ísland ein-
angrast þá ekki frá viðræðuferlinum
í Evrópu líkt og í leið utanríkisráð-
herrans. Staðreyndin um bráða-
birgðaeðli EES yrði lögð til grund-
vallar í samningum íslands og EB
líkt og samningum hinna EFTA-
ríkjanna og EB.
Megingallinn við þessa aðferð
felst hins vegar í NEI-hlutverki ís-
lands innan EES.
Stjórnskipan Evrópska efnahags-
svæðisins er eins og kunnugt er
miðuð við að EFTA-ríkin tali einni
röddu gagnvart EB í stofnunum
EES-svæðisins. Sú stofnanaupp-
bygging var vissulega skynsamleg
þegar öll EFTA-ríkin ætluðu sér að
vera saman í varanlegu viðskipta-
kerfi án EB-aðildar. Það sem í upp-
hafi var skynsamlegt snýst hins
vegar algerlega í andhverfu sína
þegar þeir sem eru EFTA-megin eru
komnir með gjörólík markmið.
Nú hafa öll hin EFTA-ríkin
ákveðið það markmið að ganga í
EB. Þá gerbreytist allt inntak stofn-
anakerfis EES. Hin EFTA-ríkin,
sem strax í haust verða komin á kaf
í samningaviðræður um inngöngu í
EB, munu eðlilega vilja samþykkja
allar tillögur EB í EES-stofnunum
um breytingar á lögum og reglum
EES. Slíkt greiðir fyrir aðildarvið-
ræðum EFTA-ríkjanna við EB.
Þessi EFTA-ríki ætli hvort sem er
inn í EB og þau þurfa að sanna það
í viðræðunum að þau ætli sér að
verða gjaldgengir aðilar í Evrópu-
bandalaginu. Þau munu því alltaf
og undantekningalaust vilja segja
JÁ innan stofnana Evrópska efna-
hagssvæðisins.
Island verður hins vegar eina rík-
ið í stofnunum EES sem hefur ann-
að markmið. Það ætlar sér að vera
utan EB og þarf þess vegna í fjöl-
mörgum tilfellum að segja NEI við
hinum ýmsu tillögum EB um ný lög
og reglur. Það er reyndar meginrök-
semd utanríkisráðherrans fyrir EES
að íslendingar geti sagt NEI í EES-
stofnunum. Slíkt væri vissulega
gott og biessað ef að hin EFTA-rík-
in myndu líkt og við segja NEI.
Það er hins vegar ljóst að það
munu þau ekki gera vegna þess að
markmið þeirra hefur gjörbreyst.
Nú vilja þau inn í Klúbbinn svo
notað sé orðalag Franz Andriesens.
Til að sanna ágæti sitt í augum EB
og fá aðild sem fyrst er rökrétt fyr-
ir þau að segja ætíð JÁ í EES-kerf-
inu meðan það er við lýði.
ísland yrði þess vegna sett í al-
gjörlega óþolandi stöðu í stofnana-
kerfí EES. Annað hvort yrði ísland
að segja JÁ við öllum tillögum EB
eins og hinir vilja og beygja sig þar
með í reynd undir algert ákvörðun-
arvald Evrópubandalagsins — eða
ísland yrði að segja NEI hvað eftir
annað og skemma þannig fyrir hin-
um EFTA-ríkjunum aðlögun þeirra
að EB-aðild, þ.e. ný lög og reglur
myndu þá ekki taka gildi gagnvart
þeim EFTA-ríkjum sem vilja ganga
I EB.
NEI-hlutverk íslands í EES
myndi ganga þvert á hagsmuni ann-
arra EFTA-ríkja, koma í veg fyrir
að þau gætu tekið upp reglur EB
og á skömmum tíma eitra mjög öll
samskipti íslands og hinna EFTA-
ríkjanna og reyndar líka samskipti
íslands og EB.
ísland yrði dæmt til að vera innan
EES í hlutverki þess sem á ensku
heitir spoiler , þ.e. sá sem skemmir,
er til trafala, eyðileggur.
Það er afar vond leið í utanríkis-
málum að land setji sig i stöðu þar
sem það verði annað hvort að hlýða
öllu sem aðrir vilja eða skapa sér
óvinsældir og andstöðu allra hinna,
að vera skemmdarvargur. Það yrðu
hins vegar örlög íslands í EES þar
sem aðildarumsóknir hinna EFTA-
ríkjanna hafa gjörbreytt hinu upp-
haflega eðli EES-stofnananna. Það
sem gat verið kostur — að EFTA-
ríkin töluðu einni röddu í EES —
snýst í algera andstöðu þegar mark-
mið hinna EFTA-ríkjanna tekur
stakkaskiptum.
Atburðarásin hefur því dæmt ís-
land til að eyðileggja jafnt og þétt
fyrir samstarfsríkjum okkaj þá
braut sem þau vilja ganga ef ísland
leggur sjálfstæðan mælikvarða á
ákvarðanir í EES-stofnunum. Slíkt
myndi á skömmum tíma eyðileggja
þau góðu samskipti sem við höfum
átt við hin EFTA-ríkin á undanförn-
um árum.
Góðvild gagnvart íslandi myndi á
skömmum tíma snúast upp í mikið
ergelsi og fjandskap vegna þess að
ísland væri að hindra auðvelda og
fljótvirka aðlögun hinna EFTA-ríkj-
anna að lögum og reglum Evrópu-
bandalagsins.
Það er ekki skynsamlegt að velja
leið sem skemmir bara samskipti
smáþjóðar við nágrannalöndin. Þar
að auki er rétt að hafa í huga að
Norðmenn eru helstu keppinautar