Morgunblaðið - 21.08.1992, Side 10

-i4
10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUÐÁGUR 21. ÁGÚST 1992
Aldur, upphaf og sögu-
legt gildi Ynglingatals
Tímamótarit í rannsóknum norrænna fræða
Bækur
Óskar Vistdal
Hvað er Yngiingatal gamalt?
Þessari og öðrum gundvallar-
spurningum um sagnaritun á miðöld-
um veltir Claus Krag fyrir sér í nýrri
bók sem ber heitið „Ynglingatal og
Ynglingasaga" og kom út hjá Háskó-
laútgáfunni í Ósló á síðasta ári. Claus
Krag er dósent í sagnfræði við fylkis-
háskólann í Þelamörku og einn helsti
sérfræðingur Norðmanna í miðalda-
sögu. Hann er sérmenntaður bæði í
norrænum og klassískum fræðum
og eitt sérsvið hans eru tengsl evr-
ópskrar og norrænnar menningar á
miðöldum.
Frásagnimar um Ynglingaættina,
sem taldar hafa verið byggðar á
kvæðinu „Ynglingatal", hafa lengi
vel verið burðarás skilnings okkar á
Haraldi hárfagra, sameiningu Nor-
egs í eitt ríki og forsögu hennar.
Aðeins fáir sagnfræðingar hafa fyrir
alvöru treyst sér til að hrófla við
áreiðanleika þessa- hefðbundna sögu-
skilnings, m.a. vegna þess að menn
hafa trúað þeirri fullyrðingu Snorra
Sturlusonar í formála Heimskringlu
að Þjóðólfur úr Hvini hafi ort Ynglin-
gatal á dögum Haralds hárfagra, eða
í lok 9. aldar. Áreiðanleika kvæðanna
mætti ekki draga í efa.
Aðalmarkmið fræðirits Claus
Krags er einmitt að hrófla við kenn-
ingum um aldur og sögulegt giidi
Ynglingatals. Þetta vekur mikilvæg-
ar spurningar um upphaf og þróun
norrænnar sagnaritunar yfirleitt og
hlutverk kvæðanna sem frumheim-
ilda í sagnaritum eða sem skáldskap-
ar til skrauts á textanum.
Deilan um aldur og upphaf Ynglin-
gatals á reyndar langa sögu. Hana
má a.m.k. rekja til síðustu aldar,
t.a.m. til ágreinings þeirra Sophus
Bugge og Finns Jónssonar. Bugge
hélt því fram að í kvæðinu mætti
greina ákveðin kristin áhrif og rakti
upphaf þess til Bretlandseyja en
Finnur áleit það skilgetið afsprengi
innlends anda og norrænnar hugsun-
ar.
Að mati Claus Krags benda aug-
ljósar tímaskekkjur til þess að kvæð-
ið var samið í anda kristinnar trúar
og heimspeki. Bæði í myndmáli
(kenningum) og í lýsingum hetja og
atburða má m.a. koma auga á kenn-
inguna um frumefnin fjögur. Athygl-
isvert er t.d. að dauði fyrstu fjögurra
Ynglinganna tengist frumefnunum:
Fjölnir drukknar, Sveigðir hverfur í
klett, Vanlandi er kyrktur og Vísbur
brenndur til bana. Aðrar tímaskekkj-
ur eru hugmyndimar um að heiðin
goð voru upphaflega sögulegar verur
— „æsir“ voru þannig „menn frá
Asíu“ (sbr. evhemerismi) — og að
heiðninni er stöku sinni lýst sem djö-
fullegri spegilmynd kristninnar.
Hvers vegna vitnar Snorri Sturlu-
son ekki í Ynglingatal í fyrstu 11
Kjörgripir frá Japan
í Norræna húsinu
FARANDSYNING á hefðbund-
inni japanskri leirkeragerð verð-
ur opnuð í sýningarsölum Nor-
ræna hússins á morgun, laugar-
dag.
Á sýningunni eru verk eftir 56
leirkerasmiði og í frétt frá Norræna
húsinu segir að sýningin gefi góða
yfirsýn yfir það sem sé að gerast
í hefðbundinni leirkeragerð á þess-
ari öld í Japan. Leirkeragerð í Jap-
an eigi sér djúpar rætur og sé stór
þáttur í menningarsögu þjóðarinn-
ar. Þó að Japanir séu þekktastir
fyrir hönnun á verksmiðjufram-
ieiddum vörum, þá styðji þeir dyggi-
lega við bakið á ýmsum hefðbundn-
um listiðnaðargreinum, s.s. leir-
munagerð. Þeir, sem leggi leið sína
í Norræna húsið á sýningu þessa,
geti bæði kynnt sér á hvaða hátt
Japanir styðji við gamlar hefðir á
sjónrænum vettvangi og notið
þeirra fallegu muna sem þar séu
til sýnis.
Norræna húsið hefur ásamt ýms-
ursögn hefðarinnar í bundnu máli,
nokkum veginn samtíða öðrum frá-
sögnum um Ynglingana, þ.e.a.s. frá
12 öld. Þar af leiðandi er kenning
Siegfrieds Beyschlags um kvæðin
sem frumheimildar og sögutextann
sem fylgiprósa („Begleitprosa") að
hans mati ekki á rökum reist. Krag
kemst ennfremur að þeirri niðurstöðu
að skáidskapur og söguritun um
Ynglingana, þar á meðal Ynglingat-
al, hafi byijað með hinni giötuðu
Konungaævi Ara fróða, sam reyndar
leit á sjálfan sig sem afkomanda
Ynglinganna.
Ynglingatal er með öðrum orðum
tiltölulega ung hugarsmíð. Annað
formlegt dæmi um það er að mati
Claus Krags skipting ættartölunnar
í raðir upp í 14 kynslóðir eins og í
engilsaxneskum konungaævum og
ekki síst í ættartölu dönsku Skjöld-
marga milli Davíðs og útlegðarinnar
í Bablýlon og loks 14 milli útlegð-
arinnar og Krists.
Hvað er þá átt við með orðinu
„ynglingur"? Heitið kemur að vísu
fyrir í fomum kvæðum frá tímum
Haralds hárfagra, en aldrei nema í
eintölu og er ekki einungis notað í
sambandi við ætt og fjölskyldu Har-
alds. Frumnorræn kvæði nota aldrei
Claus Krag
unganna. Þannig eru 14 kynslóðir
milli frumkonungsins Nór og Haralds
hárfagra. Hér ér fremur um skraut-
legt ívaf en áreiðanlega tímaröð að
ræða. Fyrirmynd þess konar ætt-
fræðilegrar skipunar má sækja tii
Biblíunnar, sem rekur 14 ættliði
milli Abrahams og Davíðs, jafn
„Ynglinga" sem ættamafn, og þar
með heldur ekki sem nafn sænsku
konungsættarinnar í Uppsölum.
Þessi ætt nefnist þvert á móti Skilf-
ingar eins og í Bjólfskviðu. Orðið
„ynglingur" virðist upphaflega hafa
haft almennu merkinguna „höfð-
ingi“. Á 12. öld var vísvitandi farið
að tengja orðið Uppsala-goðinu Yng-
vafrey, og þar með einnig sænsku
konungsættinni.
Með svipuðum hætti og í fomaid-
arsögum sameinast raunveruleiki og
ímyndun í Ynglingafrásögnum.
Ýmislegt bendir til þess að fornaldar-
sögumar hafi einnig verið bein fyrir-
mynd Ynglingatals og Ynglingasögu.
Hér hefur aðeins verið stiklað á
stóm í ítarlegri framsetningu og
sannfærandi rökfærslu Claus Krags.
„Ynglingatal og Ynglingasaga" er
hátt í 300 blaðsíðna mjög vandað
fræðirit sem eflaust markar tímamót
í rannsóknum norrænna fræða.
köflum Ynglingasögu, þó að kvæðin
samkvæmt formála Heimskringlu
séu aðalheimild hans? Skýringin get-
ur e.t.v. verið sú að kvæðin voru
ekki einungis sagnfræðilegar heim-
ildir, heldur stundum fremur sögu-
skreyting. Yngiingatal er í raun og
veru samþætt og að öllum líkindum
samtíma skáldverk, þar sem sérhver
vísa gegnir upprifjandi og skýrandi
hlutverki í Ynglingasögu. Vísur og
sögutexta greinir hvergi á um ættar-
tölu né atburðarás. Ef Ynglingatal
væri 2-300 árum eldra en sagan
mætti búast við mótsögnum og mis-
skilningi óljósra kafla í kvæðinu.
Umfram allt er skýrt samræmi
milli Ynglingasögu annars vegar og
Islendingabókar Ara fróða og Histor-
ia Norvegiæ hins vegar. Þessar sög-
ur byggja að öllum líkindum allar á
sömu heimildum, sem eru nú að
mestu glataðar. Ynglingatals er
hvergi getið sem heimildar neins
sögurits nema e.t.v. Heimskringlu
og Claus Krag þykir skynsamlegast
að líta á kvæðið sem hliðstæða end-
Aðstoð á villigötum
Bækur
Björn Bjarnason
Þróun og þróunaraðstoð. Höfund-
ur: Jón Ormur Ilalldórsson. Út-
gefandi: Alþjóðastofnun Háskóla
Islands, Háskólaútgáfan, 1992, 78.
bls.
í Norræna húsinu er sýning á
hefðbundinni japanskri leirkera-
gerð.
um fyrirtækjum og sjóðum styrkt
sýninguna en Islensk-japanska fé-
lagið hefur haft allan veg og vanda
af undirbúningi og uppsetningu
hennar. Sýningin er opin alla daga
kl. 14-19 og stendur til sunnudags-
ins 6. september.
í grein, sem birtist hér í blaðinu
föstudaginn 14. ágúst um umhverf-
isráðstefnuna í Ríó, segir Paul John-
son, heimskunnur sagnfræðingur og
blaðamaður, að ríki þriðja heimsins
taki þátt í sýndarmennsku í nafni
umhverfisverndar vegna þess að
fyrri leiðir til að veita þessum ríkjum
efnahagsaðstoð hafi fengið á- sig
órorð. Aðstoðin hafi hreinlega verið
notuð til að treysta harðneskjulegar
og vanhæfar ríkisstjórnir í sessi, en
þær hafí sjálfar verið meginvaldar
að ríkjandi fátækt. Nú sé ætlunin,
að þróuð ríki veiti vanþróuðum að-
stoð, svo að þau geti viðhaldið svo-
nefndri líffræðilegri fjölbreytni sinni.
Þessi ummæli Pauls Johnsons
komu í hugann við lestur á ritgerð
Jóns Orms Halldórssonar um þróun
og þróunaraðstoð, sem kom út á
fyrri hluta þessa árs. Þar gagnrýnir
höfundur hefðbundnar aðferðir við
þróunaraðstoð. Hann dregur fram
staðreyndir, sem sýna, að hugmynd-
ir á Vesturlöndum um ýmsar for-
sendur þróunarhjálpar, byggjast á
misskilningi. „í fyrsta lagi er nánast
ekkert samhengi á milli fátæktar
og veittrar þróunaraðstoðar. I öðru
lagi er ekkert samhengi milli veittrar
þróunaraðstoðar og árangurs í þró-
un. í þriðja lagi sést að við tilteknar
aðstæður er ör þróun til hins betra
möguleg, jafnvel í fátækustu ríkj-
uni(“ segir í bókinni.
Hrun kommúnismans hefur áhrif
á afstöðu til þróunaraðstoðar eins
og allt annað á alþjóðavettvangi.
Fjárveitingar einstakra ríkja til þró-
unarlanda hefur oft mátt rekja til
kapphlaupsins milli austurs og vest-
urs. Meira hefur verið lagt upp úr
samstöðu í hugmyndafræðibarátt-
unni en því, hvort hjálparfé bærist
þeim, sem helst væru í nauðum
staddir. Nú eru aðstæður aðrar.
Pólitísk barátta um heimsyfirráð
ólíkra hugmyndakerfa, kapítalista
og kommúnista, er ekki lengur háð.
Tækifæri ætti því að gefast til að
endurskoða starfsaðferðir, sem
standa á þessum grunni. Til að vekja
áhuga einstaklinga og ríkja á þessu
sviði þarf þó kannski eitthvað annað
en fátækt og frumstæðar aðstæður,
einmitt þess vegna kann tenging við
umhverfisverndun að vera skynsam-
leg ráðstöfun í fjáröflunarskyni.
Jón Ormur Halldórsson bendir á
ýmsar leiðir til úrbóta, en hann flyt-
ur einnig varnarðarorð: „Þróunar-
aðstoð hefur orðið mjög umtalsverð-
ur atvinnuvegur í heiminum á síð-
ustu árum. Um það bil 150 þúsund
útlendir sérfræðingar eru við vinnu
víða um heiminn á vegum þróunar-
stofnana, tugir þúsunda vinna við
þetta heima fyrir í vestrænum ríkj-
um og hundruð þúsunda, ef ekki
milljónir, í ríkjum þriðja heimsins. I
þessari atvinnugrein sem í öðrum
myndast hagsmunir sem koma í veg
fyrir örar breytingar, sérstaklega
breytingar sem vega að atvinnu-
hagsmunum þeirra sem við þetta
vinna ... Því er árangur eða árang-
ursleysi við að bæta hag og auka
frelsi fátæks fólks ekki endilega sá
mælikvarðu sem oftast er gripið til
þegar taka á ákvarðanir um opin-
bera.stefnu í þessum málum.“
Höfundur hefur meiri trú á, að
fijáls félagasamtök nái raunveruleg-
um árangri í þróunaraðstoð en ríkis-
stofnanir eða alþjóðastofnanir ríkja:
„... Það er mun líklegra til árangurs
að lána fátækum bændum fyrir ein-
földum verkfærum eða tækjum til
að koma vörum á markað, eða þá
fískimönnum fyrir netum og lítið
eitt skárri bátum, en að setja upp
flókin þróunarverkefni með mikilli
utanaðakomandi sérfræðiaðstoð og
tækni.“ (Bls. 50.) „Það má heita
sameiginlegt einkenni þeirra þróun-
arverkefna sem best hafa tekist, að
almenningur hefur þar með einhveij-
um hætti verið hafður með í ráðum.
(Bls. 70.)
í bókinni er enn staðfest, að ís-
lendingar eru síður en svo til fyrir-
myndar, þegar litið er til fjárfram-
Jón Ormur Halldórsson
ÚTSALA
20-50% afsláttur
»hummels
laga til þróunaraðstoðar. Þvert á
móti leggjum við langminnst af
mörkum, ef tekið er mið af þeim
þjóðum, sem búa við svipaðan efna-
hag og við.
Við hinar breyttu aðstæður á al-
þjóðavettvangi verða umræður um
þróun og þróunaraðstoð meiri en
áður. Það er liður í almennri friðar-
gæslu í heiminum að stuðla að efná-
hagslegum framförum, uppræta fá-
tækt og hafa hemil á mannfjölgun.
Þetta er ekki síður mikilvægt en að
finna leiðir til þess að skapa hæfi-
legt jafnvægi á milli þjóða og þjóðar-
brota. Ritgerð Jóns Orms Halldórs-
sonar er tímabært framlag til um-
ræðna um þróun og þróunaraðstoð,
hvort heldur menn vilja líta á málin
í víðtæku alþjóðlegu samhengi eða
til að átta sig á því, hver hlutur ís-
lands á þessu sviði ætti að vera.
Frágangur ritgerðarinnar er góð-
ur af hálfu útgefanda og hefur Al-
þjóðamáiastofnun búið ritröð sinni,
en þetta er þriðja ritið í henni, góð-
an búning. Eitt skortir þó við frá-
ganginn, en það er stutt æviágrip
höfundar.
SPORTBUÐIN
Ármúla 40, sími 813555