Morgunblaðið - 13.01.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 13. JANÚAR 1993
Breyting-arnar í
Eystrasaltsríkjunum
Þróun og samstarfsmöguleikar
Seinni hluti
eftírJens
Zvirgzdgrauds
Samvinna á sviði
umhverfismála
Samvinna við Eystrasaltsríkin á
sviði umhverfismála er mjög eftir-
sóknarverð. Margir íslendingar
hafa þegar sýnt áhuga á þessu.
Lettar eru sér vel meðvitaðir um
umhverfísmál og þar starfa mörg
samtök umhverfisvemdarsinna,
bæði á vegum stjómvalda og al-
mennings. Slík samtök hafa jafn-
vel á tímum sovétvaldsins komið
í veg fyrir áætlanir um ný raforku-
ver sem hefðu getað valdið um-
hverfistjóni í Lettlandi. Á her-
námstímanum eftir síðari heims-
styrjöld jókst skóglendi í Lettlandi
um 1.500.000 hektara á kostnað
ræktanlegs lands. Nýir sjálfstæðir
bændur notfæra sér ástandið og
selja sænskum kaupendum timbur
í skiptum fyrir tækni til jarðrækt-
ar. Frá árinu 1988 hafa verið ár-
legar sænskar landbúnaðarsýn-
ingar þar sem einnig er gengið frá
slíkum vöruskiptasamningum.
Góðir þróunarmöguleikar em á
sviði framleiðslu náttúmlegra
landbúnaðarafurða og matvara.
Ómengað ræktunarland er mikils
virði í Evrópu nútímans. En fram
til þessa hefur ekki verið hægt að
nýta þennan möguleika í Lett-
landi, m.a. vegna þess að það
myndi kreijast umfangsmikillar
markaðssóknar, sem hvílir á inn-
lendum reglum og alþjóðasamn-
ingum sem ennþá em ekki fyrir
hendi.
Fleiri samstarfsmöguleikar
milii íslands og
Eystrasaltsríkja
við um hinn vaxandi einkageira
og þann opinbera sem er ennþá
nokkuð óskipulegur. Framtak Evr-
ópuríkja, sem stuðlað hefur að
þróun í þessa átt, er PHARE-áætl-
unin, sem stofnuð var til að styrkja
nýja sjálfstæða athafnamenn í
Austur-Evrópu. Þetta em fáein
dæmi um mögulegt samstarf milli
Islands og Eystrasaltsríkja.
Skipti á sérfræðingum, einkum
á sviði menntunar og kennslu,
gætu stuðlað að minna atvinnu-
leysi meðal kennara á Norðurlönd-
um. Innan ramma hjálparstarf-
semi Norðurlandaráðs hefur venj-
an hingað til verið sú að sendi-
kennarar hafa fengið greiddan all-
an útlagðan kostnað (v. húsnæðis,
uppihalds o.fl. þ.h.) frágestgjöfum
sínum jafnframt því sem í heima-
landi þeirra hafa safnast fyrir
kaup eða styrkir. Slíkir tvíhliða
samningar em gerðir á milli rétta-
raðila (félaga, stofnana). Vaninn
er að tímabil samnings sé eitt (há-
skóla)ár með möguleikum á fram-
lengingu. Þetta fyrirkomulag hef-
ur verið mjög hagkvæmt í sam-
bandi við kennslu við æðri mennta-
stofnanir. í Lettlandi hófst slíkt
samstarf með því að fá sendikenn-
ara í norrænum fræðum í nýstofn-
aðri norrænni stofnun við háskól-
ann í Ríga og nær fyrirkomulag
þetta nú einnig til annarra Evrópu-
landa á sviði hagfræði, vistfræði
o.fl. Þetta skipulag þekki ég sjálf-
ur af eigin reynslu, því að haustið
1991 kenndi ég norsku við ofan-
greinda stofnun. Áætlanir eins og
Force, Erasmus o.fl. þess háttar
stuðla einnig að samstarfí í formi
stuttra námskeiða, ráðstefna og
venjulegra tjáskipta. Sífellt eykst
þátttaka Eystrasaltsríkjanna á
þessum sviðum. Getur þama verið
um að ræða raunhæfan möguleika
á samstarfi á milli íslands og
Eystrasaltsríkjanna. Ein helsta
stofnun Norðurlandaþjóða í
Eystrasaltsríkjunum er Nordisk
Sprák- och Informationskontor
(upplýsingaskrifstofa) — með höf-
uðstöðvar í Helsinki og fulltrúa-
nefndir í höfuðborgum Eystra-
saltsríkjanna, Ríga, Tallinn og
Vilnius. Starfsmenn þessara skrif-
stofa eru ákafír milligöngumenn
milli sérfræðinga, námsmanna og
annarra í Sviþjóð, Noregi, Dan-
mörku og Finnlandi annars vegar
og Lettlandi, Eistlandi og Litháen
hins vegar. Skrifstofan ræður yfír
margvíslegum bæklingum og
fræðsluefni um þjóðfélög Norður-
landa, menntakerfí, hagkerfi o.fl.
og þetta ásamt ráðgjöf og beinum
leiðbeiningum starfsmanna er gert
aðgengilegt fyrir almenning í
Eystrasaltslöndunum. Því miður
er eina íslenska efnið eintök af
Morgunblaðinu, sem oft eru
tveggja vikna gömul. Þetta er eina
vísbendingin um tilveru íslands í
hinum vistlegu húsakynnum Nor-
rænu mál- og upplýsingaskrifstof-
unnar í höfuðborg Eystrasaltsrík-
is. Danmörk hefur auk þess frá
sumarbyijun 1990 haft deild frá
Dönsku menningarstofnuninni
(Det Danske Kulturinstitut) í Ríga
sem þjónar öllum þremur ríkjun-
um. Áhugi fyrir menningu íslend-
inga og lífsháttum þeirra og skoð-
unum er mikill, t.d. í Lettlandi.
Jens Zvirgzdgrauds
„Áhugi fyrir menningu
Islendinga og lífshátt-
um þeirra og skoðunum
er mikill.“
Þessi áhugi styrkist þegar fólk lít-
ur til hugmyndarinnar um að smá-
riki skulu styrkja hvert annað til
þess að halda hlut sínum gagnvart
hinum stóru löndum. Þessi áhugi
Letta hefur lýst sér í því að stofn-
að hefur verið félagið Lettland-
ísland í Lettlandi. I þessu sam-
hengi má benda á hve nauðsynlegt
má telja til þess að styrkja stöðu
íslendinga gagnvart hinum Norð-
urlöndunum að opnuð verði upp-
lýsingaskrifstofa Eystrasaltsrikj-
anna hér á íslandi. I mörgum til-
vikum koma þó upplýsingar frá
annarri hendi. Þetta leiðir oft til
staðreyndaruglings t.d. í fréttum
og skorts á hlutlægni í skýringum
á atburðum. Fjórar klukkustundir
í flugvél ættu ekki að hindra ís-
lenskan blaðamann í að lenda í
miðri rás atburða í Eystrasalts-
löndunum.
UM SÆSTRENG
Þegar rætt er um samstarf milli
íslands og Eystrasaltsríkja þarf
að hafa í huga það langtíma-
markmið Vestur-Evrópuríkja
varðandi Austur-Evrópu almennt
og Eystrasaltslöndin sérstaklega
að byggja upp nútíma lýðræðisleg
stjómkerfí ásamt vel starfandi
markaðshagkerfí. Tilgangurinn
með þessu er að skapa aukna sam-
stöðu við Vestur-Evrópuríkin, auk
efnahagslegra markmiða þar eð
þróun í Austur-Evrópu mun leiða
til aukinnar eftirspumar eftir vör-
um, sérfræðiþjónustu o.s.frv. frá
Vesturlöndum. Fjárfestingar í
Austur-Evrópulöndunum em
nauðsynlegar fyrir þróunina þar,
þó þarf sú aðstoð ekki eingöngu
að vera í formi gjaldeyrisaðstoðar.
í Eystrasaltsríkjunum eru tækni
og menntun þau svið sem mest
áhersla er lögð á. Á þetta basði
eftírÞórð
Helgason
Inngangur
Nú fyrir jól, eða í nóvember síð-
astliðnum, var haldin ráðstefna á
vegum rafínagnsverkfræðideildar
Verkfræðingafélags íslands (RVFÍ)
um útflutning á orku með raf-
streng. Þar töluðu margir mætir
menn: Fulltrúi stjómvalda, menn
frá rafmagnsveitum, Landsvirlqun,
ráðgjafarverkfræðingur og menn
frá Þjóðhagsstofnun. Umræðuefnin
voru margvísleg: Stefnumörkun
stjómvalda, orkusáttmáli Evrópu,
ný viðhorf í orkuviðskiptum, út-
flutningur og markaðssetning á
raforku, orkuframleiðsla vegna út-
flutnings, strengjaverksmiðja á ís-
landi og efnahagsleg áhrif sæ-
strengs. Það var ljóst af fyrirlestr-
TIL SÖLU
Sýnishorn úr söluskrá:
★ Ein vinsælasta kaffistofan f Reykjavík, staðsett í mið-
bænum.
★ Góð matvöruverslun í grónu hverfi.
★ Herrafata- og gjafavöruverslun v/Laugaveg, selst á
góðu verði.
★ Hljómtækjaverslun, góð merki.
★ Auglýsingastofa.
Vegna mikillar eftirspurnar vantar okkur allar gerðir fyrir-
tækjaáskra. „ fyrirtxkjasala
Fyrirtoézþþjónusta
Baldur Brjánsson
framkvstj.
Ilaíaarstrrli 20, 4. hti, síiai 625080

unum að mönnum þykir sá kostur
að flytja út raforku frá íslandi mis-
góður.
Mannvirkjagerðinni fyrir þennan
útflutning má í stórum dráttum
skipta í gerð virkjana og flutnings-
lína innanlands annars vegar og
gerð og lagningu sæstrengs með
afriðils- og áriðilsstöðvum hins veg-
ar. Búið er að gera kostnaðaráætl-
anir fyrir virkjanimar og innan-
landsflutningsleiðir, sem trúlega
eru nokkuð ábyggilegar, enda um
verk að ræða, sem nokkuð mikil
reynsla er fyrir á íslandi. Hins veg-
ar er næsta lítil reynsla hér á landi
af byggingu háspenntrar-jafn-
straums-miðlunar, HJM, en svo
nefnast afriðils- og áriðilsstöðvar
ásamt kaplinum á milli. Og eins era
þær miklu óalgengari en aðrar miðl-
unartegundir í heiminum almennt.
Þar að auki er sú HJM sem þarf
til útflutnings á raforku frá íslandi
miklu stærri og dýrari en nokkurt
sambærilegt mannvirki í heiminum
til þessa. Sæstrengurinn yrði, ef
hann er lagður stystu leið til Skot-
lands, a.m.k. §óram til fímm sinn-
um lengri og lægi tvisvar sinnum
dýpra en nokkur sæstrengur til
þessa. Kapallinn yrði lagður um
nokkuð veðrasamt hafsvæði. Þessi
atriði ein og sér gera alla íjárhagsá-
ætlun við gerð mannvirkisins óör-
ugga.
Ymsar spumingar komu fram á
ráðstefnunni í nóvember og er hér
ætlunin að gera grein fyrir nokkr-
um þeirra:
Hvað kostar raforkan
á fslandsströnd?
Þar sem raforkan verður flutt
út og ekki notuð við framleiðslu
innanlands tapast þau margföldun-
aráhrif í hagkerfinu sem launa-
greiðslur til starfsmanna fram-
leiðslufyrirtækis eða þjónustuaðila
myndu hafa. Virkjanir era ekki
mannfrekar í rekstri. Raforkuverð
á íslandsströnd þarf ekki aðeins að
borga niður virkjanaframkvæmdir
á ákveðnum árafjölda og annan til-
fallandi kostnað við útflutninginn,
heldur einnig að vega á móti töpuð-
um margfoldunaráhrifum. Það er
að nokkram hluta pólitísk ákvörðun
hversu hátt þetta raforkuverð þarf
að vera, en ef hægt er að komast
að niðurstöðu um ákveðið lág-
marksverð, sem væri þá annaðhvort
samkeppnisfært á erlendum mark-
aði eða ekki og ef svo er augljós-
lega ekki, þá má spara dýrar athug-
anir við sæstrengsframkvæmdina
og beina kröftunum annað.
Sæstrengsverksmiðja
og vinnuafl
Talið er að sæstrengsverksmiðja
borgi sig niður við þessa fram-
kvæmd. Þannig fáum við inn í land-
ið tækniþekkingu og náttúralega
verksmiðjuna sjálfa. Þetta hefur
verið nefnt sem mótvægi við töpuð-
um margföldunaráhrifum vegna
beins útflutnings orkunnar. Spum-
ingin er hvemig er hægt að gera
þetta að lifibrauði hundruð manna
eftir að lagningunni til Skotlands
eða meginlands Evrópu er lokið?
Um þekkinguna skal lítið sagt þótt
huga þurfí að því hvemig hægt sé
að gera úr henni Iifíbrauð. Um verk-
smiðjuna er það að segja að hún
yrði í samkeppni við mjög stóra
aðila erlendis sem framleiða ýmsar
stuðningsvörur við strenginn eins
og t.d. efnið í hann, rafeindabúnað
fyrir HJM o.m.fl. Hlutir sem gera
þessa aðila sterka í allri tilboðsgerð
annars staðar í heiminum. Spum-
ingin er hvað er það annað en að
búið er að afskrifa Qárfestinguna í
verksmiðjuna í verksmiðjunni sem
Ef tengslin milli íslendinga og
Eystrasaltsbúa þróast áfram á
jafnþróttmikinn hátt og jafnhratt
og hingað til og ef grandvallar-
reglur um gagnkvæmni era hafðar
í heiðri, verður brátt nauðsynlegt
að fá baltneska upplýsingaskrif-
stofu hingað eins og gert hefur
verið í Kaupmannahöfn. Þess
vegna vildi ég snúa mér til lesenda
blaðsins og fá fram óskir þeirra
um slíka skrifstofu, t.d. varðandi
menntun, viðskipti, o.s.frv. Opin-
bert álit hér á íslandi getur nefni-
lega stuðlað að myndun slíkrar
samvinnustofnunar þannig að hún
kæmi að notum fyrir ísland ann-
ars vegar og Lettland, Eistland
og Litháen hins vegar.
Tafla 1:
Þjóðartelyur lettneska ríkisins
1990 %
Þjóðartekjur (heild) 100,0
Iðnaður 49,5
Byggingariðnaður 8,6
Landbúnaður 21,0
Skógarhögg 0,3
Samgöngur/flutningar 7,3
V erslun/opinber
verslunarþjónusta 5,7
Innkaup ríkisins 0,6
Efnis/tækni (lager) 2,8
Önnur svið 4,2
Tafla 2:
Náttúruauðlindir f Lettlandi
Heiti Þús. tonna
Kalksteinn í sementsframl. 80.400
Leir í sementsframleiðslu 18.000
Kalksúlfat (gypsum) 54.000
Sandur í glerframleiðslu 5.100
Múrsteinsleir (grár) 12.000
Múrsteinsleir (rauður) 47.000
Leir i leirvöru 7.300
Ðolomit
(cal.magn.carbon.) 155.000
Dolomit í kalkframleiðslu 37.000
Kalksteinn í kalkframleiðslu 2.200
Kalksteinn i gler, sykur,
pappír, cellulosa 23.400
Sandgrýtisnámur 21.000
Sandur í kisil-hleðslustein 25.000
Mór (þús. rúmmetra) 3.200.000
Leðja (náttúrulækningar) 300
Steinefnaríkt vatn 5.300
Timbur 5.300
Höfundur er nemandi við Háskóla
íslands.
Þórður Helgason
„Talið er að sæstrengs-
verksmiðja borgi sig
niður við þessa fram-
kvæmd. Þannig fáum
við inn í landið tækni-
þekkingu og náttúru-
lega verksmiðjuna
sjálfa. Þetta hefur verið
nefnt sem mótvægi við
töpuðum margföldun-
aráhrifum vegna beins
útflutnings orkunnar.“
gerir ísland að samkeppnishæfum
stað fyrir kapalframleiðslu?
Erlendir orkukaupendur
Aðilar sem era í orkufrekum iðn-
aði erlendis og þurfa að endumýja
verksmiðjur á næstu 15 til 20 árum
gæti þótt það eftirsóknarvert að
hætta rekstri þar og flytja verk-
smiðjumar hingað til Islands. Þann-