Morgunblaðið - 27.01.1993, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ MIDVIKCDAGÍÍR 27. JANÚAR '1993
BORGAREIGN
fasteignasala
Suðurlandsbraut 14
5 678221 fax: 678289
Opið laugardag
frá kl. 11-13
Einbýlis- og raðhús
Þingasel - einbhús
Stórglæsil. ca 350 fm á tveimur hæð-
um. 5-6 svefnherb. Ca 70 fm innb. bíl-
skúr. Afgirt sólverönd m. útisundlaug.
Getur hægl. nýst sem 2ja íb. hús innan
sömu fjölsk. Einkasala.
Fagrihjalli - nýtt parh.
Nútímalega hannað á notalegum og
skjólsælum stað í Suðurhlíöum Kóp.
181 fm ásamt 27 fm bílskúr. Að fullu
frág. á vandaðan hátt. 3-4 svefnherb.
Verð 14,5 millj. Einkasala.
Vesturhús. Einbýli. V. 17,5 m.
Jöklasel. Raðhús. V. 14,0 m.
2ja-6 herb.
Hæð og ris - makaskipti
Skemmtileg ib. á tveimur hæðum í
Samtúni. Sérinng. Parket á gólfum.
Góður garður með sólverönd útaf eld-
húsi sem er rúmg. m. borðkróki. Æskil.
skipti á 3ja herb. íb. á svipuðum slóöum.
Selvogsgrunn - 3ja
Góð 80,5 fm íb. á 3. hæð 2 svefn-
herb., góð stofa, stórt eldhús. Suðursv.
Nýl. gler. Björt og falleg íb. á friösælum
staö. Verð 6,9 millj. Einkasala.
Skúlagata - 2ja herb.
Eldri borgarar
Lítil falleg íb. á 2. hæð. Húsið er sér-
hannað og byggt f. eldra fólk, Bíl-
geymsla. Æskileg skipti á 3ja herb. íb.
í góðu fjölb.
Bogahlíð. 4ra herb. V. 8,1 m.
Austurberg. 4ra herb. V. 7,6 m.
Okkur vantar allar
gerðir eigna í sölu.
Erum með fjölda
ákveðinna kaupenda
á skrá.
Alhliða ráðgjöf
- ábyrg þjónusta
Kjartan Ragnars hrl.
Eyðing býla á ís
Höfóar til
.fólksíöllum
starfsgreinum!
__________Bækur_______________
Bjarni F. Einarsson
Farm Abandonment in Medi-
eval and Post-Medieval Iceland,
eftir dr. Guðrúnu Sveinbjarnar-
dóttur.
Fyrir skömmu kom út í Eng-
landi bókin: „Farm Abandonment
in Medieval and Post-Medieval Ice-
land: an Interdisciplinary Study“,
eftir dr. Guðrúnu Sveinbjarnar-
dóttur. Var bókin gefin út hjá
Oxbow Books, Park End Place,
Oxford, 1992. Á íslensku gæti tit-
illin heitið Eyðing býla á Islandi á
miðöldum og nútíma: þverfagleg
rannsókn. Bókin er byggð á dokt-
orsritgerð Guðrúnar, sem hún lauk
við árið 1987 við háskólann í Birm-
ingham. Er bókin því önnur í röð
doktorsritgerða frá hendi íslend-
ings frá upphafi vega í þessum
fræðum, og sú fyrsta, sem rituð
er við fornleifafræðistofnun há-
skóla yfirleitt.
Megin viðfangsefni bókarinnar
er, eins og fram kemur í heiti
hennar, eyðing byggðar á íslandi
á ýmsum tímum og orsakir henn-
ar. Er aðallega leitast við að kanna
hlutverk, eða áhrif, versnandi veð-
urfars, landeyðingar, pesta og
efnahagslegra þátta á mótun hinn-
ar íslensku landsbyggðar. Guðrún
athugaði þrjú svæði á Islandi, og
voru þau Eyjafjallasveit í Rangár-
vallasýslu, Berufjörður í Suður-
Múlasýslu og Austur- og Vestur-
dalur í Skagafjarðarsýslu. Til að
aldursgreina eyðibýlin, sem athug-
uð voru, var notast við svokallaða
gjóskulagaaldursgreiningu, sem
er greining á eldfjallaösku í jarð-
veginum, og hún notuð til að ald-
ursgreina það sem er undir eða
yfir, svo hlutirnir séu einfaldaðir
nokkuð.
Hér gefst ekki kostur á að fara
í saumana á þessari bók, en þó
verður helstu kosta hennar og
galla getið hér. Mun ég fyrst snúa
mér að göllum hennar og enda á
kostunum. í stuttu máli finnst mér
gallarnir aðallega vera á hinu
fræðilega plani og frágangi öllum,
en kostirnir á hinu minjavörslulega
plani.
Bókin er um margt athyglisverð
Vesturberg - raðhús
Glæsilegt endaraðhús 144 fm ásamt 32 fm upphituðum
bílskúr. 4 svefnherb., gestasnyrting, baðherb., þvotta-
hús og búr innaf eldhúsi, borðstofa, setustofa og gott
geymslurými. Arinn. Verð 13,5 millj.
SKÓLAVÖRÐUSTÍG 38A,
— VIÐAR FRIÐRIKSSON,
LÖGG. FASTEIGNASALI,
HEIMASÍMI 27072.
29077
21150-21370
LARUS Þ. VALDIMARSSON framkvæmdastjóri
KRISTINN SIGURJÓNSSON, HRL, lóggilturfasteignasau
Til sýnis og sölu meðal annarra glaesilegra eigna:
Nýtt parhús - úrvals staður
Ein hœð með góðum bílskúr og sólskála samtals 169,5 fm. Allar innr.
og tæki af bestu gerð. Mjög góð lán fylgja. Húsið er á ræktaðri lóð
við Furubyggð í Mosfellsbæ.
Alft sér - öll eins og ný
6 herb. neðri hæð á einum besta stað í Hlíðunum. Agæt sameign.
Góður bílskúr. Teikn. á skrifst.
Nýtt glæsilegt einbýlishús
við Þingás á tveimur hæðum með 6 herb. rúmg. ibúð og bílskúr með
verkstæðisrými, nettó innanmál 226 fm. Húsið er íbúðarnæft, ekki full-
gert. Mikil og góð lán fylgja.
• • •
Vinsamlega kynnið ykkur
fimmtudagsauglýsinguna.
Opið á laugardaginn.
AIMENNA
FASTEIGNASAUN
LAUGAVEG118 SÍMAR 21150 - 21370
fýrir íslenska fornleifafræði og er
að mörgu leyti mjög íslensk og
veit það bæði á gott og vont. En
áður en ég held áfram vil ég fara
nokkrum orðum um frágang bók-
arinnar og hönnun.
Bókin er prentuð í A4-stærð,
sem er afar hentugt form fyrir
fomleifaskýrslur ýmiss konar, þar
sem mikið af teikningum í plani
og í sniði eru birtar. I bókinni er
mikið af villum, sem stundum virð-
ast hafa komið til þegar uppruna-
leg doktorsritgerðin var aukin að
myndum og texta vegna þessarar
útgáfu og þannig hefur skapast
misræmi. Erþreytandi að lesa slík-
an texta, sem ekki er treystandi
varðandi tilvísanir í myndir, höf-
unda eða kafla. Prófarkalestur
hefði komið í veg fyrir þessar
hvimleiðu villur.
Annað, sem ýfði rólyndi undir-
ritaðs var að ekkert kerfi var í
teikningum bókarinnar. Sem dæmi
má nefna að flatarteikningar af
sama eyðibýlinu, önnur teikning
eftir Daniel nokkurn Bruun frá
því um aldamótin síðustu, og hin
eftir Guðrúnu sjálfa, snúa ekki
eins. Á blaðsíðu 126 er mynd af
Kolgrímastöðum í Austurdal í
Sagafjarðarsýslu eftir Bruun og
snýr norðurpílan nánast upp, en á
næstu síðu er sama býli teiknað
af Guðrúnu og snýr þá pílan nán-
ast beint til vinstri. Verri dæmi
eru á blaðsíðu 103 og 104 (Hrafn-
staðir í Vesturdal) og 152 og 153
(Hólakot í Austurdal), þar sem
munurinn er allt að 180 gráður.
Af þessum sökum er afskaplega
erfitt að bera saman myndirnar,
sem er ekki alveg þýðingarlaust
og merkilegt að sumu leyti. Hvað
sá Bruun'sem Guðrún sá ekki og
hvað sér Guðrún sem Bruun sá
ekki? Sjá tveir einstaklingar sama
eyðibýli á sama hátt? Hversu mik-
ilvæg er æfingin, menntunin,
áhuginn, uppruninn, ástandið,
veðrið o.s.frv. þegar menn skoða
fornleifar?
Best hefði veri að láta t.d. allar
norðurpílur snúa beint upp, hvort
sem um er að ræða myndir eftir
Bruun eða Guðrúnu, og hvort sem
þær væru frá Suðurlandi, Austur-
landi eða Norðurlandi.
Ekki kemur fyllilega fram í
bókinni hversu stórar prufuholurn-
ar voru sem Guðrún gróf í hinar
einstöku rústir og ekki eru stað-
setningar þeirra í rústunum sýnd-
ar, sem er afar bagalegt fyrir
seinni tíma athuganir, sem kunna
að fara fram á þessum stöðum.
Sama gildir um mörg snið, sem
tekin voru í gegnum túngarða.
Ég gat þess hér að ofan að mér
þætti bókin vera mjög íslensk og
á ég þá við að Guðrún fylgir ís-
lenskri rannsóknarhefð í fornleifa-
fræðum, sem að sumu leyti er
ekki til! Rituðum heimildum er
fylgt gagnrýnislaust og án skil-
yrða, meginefni bókarinnar er
upptalning á eyðibýlum, eins og
það væri tilgangur í sjálfu sér, og
af því leiðir að umræða er af
skornum skammti. Á ég fyrst og
fremst við kenningarlega umræðu,
bæði um tilgang verksins, hvaða
kenningar liggja að baki og hvern-
ig til tókst. Ef heimildum Guðrún-
ar væri raðað í þeirri röð, sem
þýðing þeirra segir til um, væru
þær; 1) ritaðar heimildir, 2)
gjóskulagafræði og síðast forn-
leifafræði. Þess má geta að tíma-
tal gjóskulagafræðinnar byggist
að mestu leyti á rituðum heimild-
um. Þetta er að mörgu leyti skil-
greining á ísleskri fornleifafræði,
eins og hún hefur verið stunduð
hingað til. Fornleifafræðilegum
aðferðum (hér er átt við uppgr-
efti) er beitt að litlu leyti, svo sem
með pínulitlum holum, eða afar
hraðvirkum greftri og aðeins til
að skreyta rannsóknina vísinda-
Guðrún Sveinbjarnardóttir
legum leikfimisæfingum fornleifa-
fræðarinnar. Eiginleg fornleifa-
fræði, sem byggist á eigin rann-
sóknaraðferð og eigin hefðum,
hefur aldrei verið til á íslandi, þó
að það sé að breytast nú hin síð-
ari ár.
Auk þess að vera bundin í viðj-
ar hinna rituðu heimilda, fylgir
Guðrún mjög þeirri algengu hug-
mynd um íslenska sögu að hún
sé að mestu leyti mótuð af ytri
öflum, svo sem eldvirkni, veður-
fari (slæmu) og drepsóttum af
ýmsu tagi, það er að segja að
mestu leyti á neikvæðum þáttum.
Er eins og samfélag manna á ís-
landi hafi alls ekki verið þess
megnugt að skapa sér eigin örlög
eða leggja þann stíg, sem það fet-
aði til góðs eða ills. Ef nakinn
maður verður úti í frosthörkum,
er það varla frostinu að kenna að
svo fór!
Enginn greinarmunur er gerður
í þessu sambandi á t.d. 11. öldinni
og þeirri 18. og eyðingu byggðar
á þessum tímum. Er sömu öflum
kennt um og að mestu leyti geng-
ið út frá því að um samkonar
samfélag hafi verið að ræða á
þessum tímum, sem verður að telj-
ast harla vafasamt að minni
hyggju. Tel ég í meira lagi vara-
samt að meðhöndla þessa tvo tíma
sameiginlega á þennan hátt, ein-
faldlega vegna þess m.a. að um
tvær samfélagsgerðir var að ræða
og um tvo félagslega veruleika,
sem áttu fátt eitt sameiginlegt í
þróun sinni og möguleikum.
Oft bendir Guðrún á að aldurs-
greiningar á rústum þeim, sem
bókin fjallar um, séu all óöruggar,
enda orð eins og sennilega, lík-
lega, gæti verið o.s.frv. tíð. Stund-
um fundust ekki öskulög til að
aldursgreina rústir, stundum voru
gripir hafðir til hliðsjónar, sem
ekki voru sérlega góðir til aldurs-
greiningar. Aldrei voru kolefna-
aldursgreiningar framkvæmdar,
sem er miður. Hefði verið athyglis-
vert ef að minnsta kosti einn stað-
ur hefði verið rækilega aldurs-
greindur og rannsakaður á hverju
svæði fyrir sig og hafður til hlið-
sjónar. Undarlegt þykir mér að
rannsókna á einu eyðibýli í Vestur-
dal sé hvergi getið, þó voru þær
gerðar í lok síðasta áratugar.
Niðurstaðan af þessu hlýtur að
vera sú að aldursgreiningarnar séu
vart viðunandi. Á einum stað (Þor-
ljótsstöðum í Vesturdal) telur Guð-
rún sennilegt að vegna nálægðar
heiðinna kumla megi aldursgreina
staðinn til 10. aldar. Hér er hug-
takið nálægt notað sem vísbend-
ing, en þessi nálægð var 1,5 km.
Er engan veginn hægt að sætta
sig við slíka röksemd, enda hefur
þess háttar nálægð hvergi verið
staðfest, hvorki á íslandi né á
Norðurlöndum. Hins vegar hefur
100-300 m nálægð verið staðfest
og oftast gengið út frá því að hún
sé nærri sanni, einnig hér á landi.
Þess ber að geta að aðeins einu
sinni hefur kuml fundist í sam-
bandi við rannsókn á fombæ hér
á landi og var það að Granastöðum
í Eyjafjarðarsveit. Þar var kumlið
150 m frá býlinu.
Nú verður að viðurkennast að
ekki var ætlun Guðrúnar að ald-
ursgreina býlin, heldur er um að
ræða tilraun til byggðasögu, út frá
ákveðnum forsendum, svo sem
aldri. En því er varla hægt að
neita, að þegar einn aldur hefur
verið tilgetinn, mun hann standa
þar til annað sannast. Og þó að
annað sannaðist, er ekki víst að
það teljist gott og gilt hjá öllum,
svo dæmið um Stöng sé tekið.
Rannsókn Guðrúnar sýnir að
hér á landi er urmull af bæjarr-
ústum, og öðrum rústum, frá
ýmsum tímum, sem sumar hverjar
eru að glatast og hverfa af yfir-
borði jarðar fyrir fullt og allt. Og
þá tala ég fyrst og fremst um
rústir, sem eru þekktar í rituðum
heimildum eða þekktar af staðar-
fólki. Vafalaust er til fjöldinn allur
af óþekktum bæjarrústum, sem
eru ekki síður mikilvægar og eru
á jafn hröðu undanhaldi og hinar.
Slíkar rústir fínnast ekki, né verða
kunnar, nema um sérstaka leit
verði að ræða og að til þess þjálf-
ist fólk. Land, sem ekki hefur
skráð sínar föstu fornleifar veit
ekki hvaða fornleifar kunna að
fínnast í landinu. Þetta er reynsla
allra þeirra, sem með slík mál
hafa farið. I bók Guðrúnar er t.d.
hægt að lesa um býli, sel og svo-
kölluð þrælsgerði (sem sennilega
er þjóðsagnakennd skýring!).
Munurinn á þessum stþðum, eins
og þeir koma okkur fyrir sjónir í
dag, er þó ekki fyllilega ljós. Gátu
verið til sel, sem voru starfrækt
allt árið, og því tekið á sig að hluta
mynd venjulegs bóndabýlis?
Hvemig efnisgerast hin ýmsu
mannaverk úr fortíðinni í formi
fornieifa?
Heimildarmönnum fer fækk-
andi ár frá ári og er svo komið
að þeirra nýtur vart við lengur á
sumum stöðum. Þetta þýðir að
þegar skráning á föstum fornleif-
um loksins fer fram á íslandi verð-
ur hún seinvirkari og ekki eins
ýtarleg og hún hefíð orðið, ef allra
heimilda og heimildarmanna hefði
notið við. Ég vil þó benda á að
skráning á föstum fomleifum er
ekki háð heimildum né heimildar-
mönnum.
Ekkert ríki í nágrenni okkar
sinnir þessum málum jafn illa, eða
alls ekki, og ísland og þætti sum-
um það undarlegt á sjálfri sögueyj-
unni. Nágrannar okkar á Norður-
löndunum hafa margir skráð allar
sínar fornminjar og Jiað oftar en
einu sinni. En við á Islandi skeyt-
um því engu þó ein og önnur rúst-
in fjúki í sjóinn eða verði vélgröfu
að bráð. Við skeytum því engu þó
ein og önnur rústin fúki út í veður
og vind eða grafíst endanlega
undir sandi og mold. Em ekki
rústirnar enda aðeins aumingja-
legur minnisvarði um horfna tíð,
tíð sem er miklu betur varðveitt í
rituðum heimildum?
Við eyddum skógunum, við
eyddum landinu og við eyðum
minjunum; er ekki mál að linni?
Þó að ég hefði viljað sjá meiri
fornleifafræði á kostnað sagn-
fræðinnar í bók Guðrúnar og meiri
kenningarlega umræðu, er ekki
þar með sagt að bókin eigi sér
ekki tilvemrétt. Þvert á móti, hún
er góður fulltrúi sinnar hefðar, þó
að hefðin sem slík sé ekki mér að
skapi. Margt í bókinni gefur tilefni
til nánari rannsókna og athugana
og hlýtur að vekja forvitni fræði-
manna í framtíðinni.
Höfundur cr fornleifafrseðingur.