Morgunblaðið - 27.01.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. JANUAR 1993
Hin eina hlið „Káramálsins“
eftirKára
Þorgrímsson
Það hamlar mörgum illt að gera
að hann getur það ekki. Þetta orð-
tak kom mér fyrst í huga við lestur
greinarkoms eftir Helgu Guðrúnu
Jónasdóttur í kjallara DV 6. janúar
sl., en hún bar yfirskriftina „Tvær
hliðar Káramálsins“.
Þótt það hafi raunara verið ásetn-
ingur minn að blanda mér ekki um
of í skoðanaskipti út af hinum sér-
viskulegu búskaparháttum mínum,
þá stenst ég illa að Helga nefni
nafn mitt án þess að ég látist heyra.
Hafa mér löngum geðjast skrif
hennar um landbúnaðarmál, fundist
þar glitta í eitthvað sem gæti jafn-
vel verið eftirhreytur af þeirri fé-
lagshyggju sem eitt sinn var í há-
vegum höfð í sveitum. Hef ég jafn-
an óskað þess að henni mætti eitt-
hvert sinn áskotnast góður málstað-
ur að verja í forstöðu fyrir upplýs-
ingaþjónustu landbúnaðarins.
Þótt þessi grein sé síður en svo
stóryrt eða í sjálfu sér nokkur at-
laga að mér, þá eru þó tvö atriði í
henni sem mér finnst ég þurfi að-
eins að abbast upp á.
Læt ég þá ósvarað kunnuglegri
þulu um hreinlætiskröfur í matvæla-
iðnaði, allt þess háttar er í rándýru
og yfírmáta góðu lagi í vinnslustöðv-
um landbúnaðarins, líka þeirri sem
sá svo farsællega um að breyta
mínum lömbum í kjöt.
Má þakka fyrir að kjötið er ekki
þvegið af beinunum áður en tekst
að láta dýralækni auk sérstaks kjöt-
matsmanns smella á það stimplun-
um sínum.
Hitt verður mér fremur að um-
talsefni að Helga Guðrún skuli halda
þvi fram að bændasamtökin (sem
mér virðist að hún nefni raunar
„Landbúnaðinn") hafi ekki reynt jið
bregða fæti fyrir brotthlaup mítt
úr bein(a)greiðslukerfínu í sauðljár-
búskapnum. Þetta er út af fyrir sig
rétt, en ástæðu þess held ég að orð-
takið gamla skýri bezt.
Því fer nefniiega víðs fjarri að
unnt sé að þvo af bændasamtökun-
um þann smánarblett sem fram-
kvæmd framleiðslustjórnunar í
hefðbundnum landbúnaði er, hún
er tilkomin að ósk bændasamtak-
anna í upphafi og dyggilega varin
af þeim. Sú varðstaða minnir óneit-
anlega eilítið á fangavörslu, alla-
vega rekur mig ekki minni til að
hafa verið bent á smugurnar út úr
búrinu.
Hitt atriðið sem ég hnaut um við
lestur greinarinnar hennar Helgu
Guðrúnar var sú kenning að á þessu
máli öllu væru tvær hliðar, önnur
góð en hin slæm.
Frá félagslegu sjónarmiði, sjóna-
róli bænda sem einnar stéttar er
aðeins ein hlið á þessu máli.
Það er vont. Alvont, vegna þess
að það snýst einmitt um að sumir
fá aðeins „vasapeninga" til þess að
aðrir geti haft gnægtir fjár. Það er
nefnilega afleiðing af rangri og
ófyrirleitinni pólitískri stefnu af
hálfu Alþingis og ríkisvalds, en þó
miklu fremur afleiðing andfélags-
legrar og landsbyggðarljandsam-
legrar afstöðu forystumanna bænda
og vinnubragða þessara aðila í sam-
einingu. Er grátlegt til þess að vita
að undir nítján ára samfelldri stjórn-
arsetu Framsóknarflokksins, flokks
bænda, skuli hafa skapast það
ástand sem við blasir öllum sjáandi
augum í þessum elsta atvinnuvegi
íslendinga. Lítum aðeins yfir farinn
veg,
Upphaf framleiðslustjómunar-
innar er að í lok áttunda áratugar-
ins varð ljóst að ekki varð lengra
haldið með að greiða útflutnings-
bætur til landbúnaðar. Hvorki dugði
þáð fjármagn sem í þetta var ætlað
til að skila bændum, sem þá sem
nú voru síðastir í uppgjörinu, fullu
verði, né heldur skilaði þessi útflutn-
ingur þeim gjaldeyristekjum er
gætu réttlætt útlátin.
Athyglisvert er að engin athugun
var gerð á því hvort unnt væri að
bæta það hlutfall.
II
Ástæða þess var sú, að bænda-
samtökin vitnuðu af öllum mætti
að óhugsandi væri að nokkru væri
áfátt um framkvæmd útflutnings-
ins, SÍS hefði séð um þetta.
Og framsókn trúði!
Nú, þá var nú ekki um annað að
ræða en setja kvóta; hver ætli hafi
svo fundist í þann starfa? Fram-
leiðsluráð landbúnaðarins. Fyrsti
kvótinn hét búmark. Þá var rétt til
framleiðslu mjólkur og kindakjöts
skipt eftir viðmiðunum um fram-
leiðslu fyrri ára á hveiju búi. Um
þá aðferð mætti margt misjafnt
segja, en þó fór það svo að við bú-
marksúthlutunina nutu bændur þess
að á þeim tíma voru ennþá meðai
húsráðenda við Hagatorgið ýmsir
þeir er til manna mátti telja. Sann-
girnissjónarmiða var að mestu gætt
sem og þess markmiðs að raska
ekki högum einstakra bænda meir
en óhjákvæmilegt var.
Með setningu búvörulaganna
1985 dundu ósköpin yfir. Með þeim
var kveðið á um afnmám útflutn-
ingsbótaréttarins, en þeim fjármun-
um skellt í stóran pott uppi í Bænda-
höll, Framleiðnisjóð landbúnaðarins.
Framleiðnisjóður er eitthvert ill-
ræmdasta apparat sem sögum fer
af í seinni tíð. Þaðan var ausið fé
í geðþóttauppkaup á framleiðslu-
réttindum bænda, ekki sízt þeirra
er létu glepjast af fagurgala ráðu-
nauta og bændasamtaka til að
leggja allt sitt í loðdýrarækt og fisk-
eldi. Þar fullyrtu þessir aðilar að
væru afburða glæsilegar rekstrar-
horfur. Þær fullyrðingar reyndust
tilhæfulausar, eftir standa illa leikn-
ir menn sem messtu allt sitt, naum-
ast lengur fjárráða, margir hveijir
með 10-50 millj. kr. skuldabagga
enn í dag.
Með búvörulögunum spratt upp
orðskrípið fullvirðisréttur. Nafnið er
þó aðeins eldra, á rætur að rekja
til hugmynda um að bændur fengju
greitt „fullt“ verð fyrir hluta fram-
leiðslu innan búmarks, en skert verð
fyrir það sem út af stæði. Sú varð
þó aldrei framkvæmdin. Lögin
færðu Stéttarsambandi bænda fyr-
irsvar fyrir alla bændur í landinu,
hvort sem þeir væru innan sam-
bandsins eður ei (4. gr.) og einnig
rétt til að gera samning vð landbún-
aðarráðherra um það magn búvara
sem ríkissjóður ábyrgðist fullt verð
fyrir. Það var hins vegar ráðherrans
að setja reglurnar um hvernig þessu
magni skyldi skipt milli einstakra
bænda. Sá sem það gerði fyrstur
Kári Þorgrímsson
„Með þessum hætti
hafa saintök bænda
staðið vel launaða varð-
stöðu um grófa mis-
skiptingu og misrétti
innan bændastéttarinn-
ar, jafnt á framleiðslu-
réttindi sem og því fjár-
magni er ríkið hefur
varið og ver til land-
búnaðar.“
var Jón Helgason. (Sá er nú formað-
ur BÍ auk þess að sitja á Alþingi.
Enginn kvóti á titlaburði.) Það gðeri
hann með reglugerðum á þann hátt
að skiptingunni réðu. viðmiðunarár
sem ráðherrann valdi sjálfur af kost-
gæfni, þó ekki þau sömu fyrir mjólk
og sauðfé. Nánast engir möguleikar
voru gefnir á leiðréttingum, þeir
sem ekki höfðu haft spádómsgáfu
til að halda uppi framleiðslu á búum
sínum á viðmiðunarárunum urðu að
gjalda þess. Um búmarkið góða var
nú ekkert skeytt.
Margir bændur misstu af þessum
sökum framleiðsluréttindi svo
óbærilegt var, jafnvel öll, ef fram-
leiðsla hafði legið niðri á viðmiðun-
arárunum, aðrir bændur græddu,
handahóf réði.
í Bændahöllinni kveinkuðu menn
sér, áttu ekki slíkum aðförum að
venjast. Enga marktæka tilraun
gerðu bændasamtökin þó til að fá
þessu breytt, enda fundust brátt
þeir kappar meðal bænda er voru
reiðubúnir að leggja fram krafta
sína við þessa framkvæmd Jóns
Helgasonar, milli þess er þeir
hrærðu í sjóðagjaldapottunum og
hugguðu loðdýrabændur með fyrir-
heitum um að bráðum yrði nú líkn-
arbelgurinn rifinn frá nösunum á
þeim.
Þeir hafa líka í nafni Stéttarsam-
bandsins gert hvern búvörusamn-
inginn eftir annan, byggða á full-
virðisréttarregluverki Jóns. Með
þessum hætti hafa samtök bænda
staðið vel launaða varðstöðu um
grófa misskiptingu og misrétti inn-
an bændastéttarinnar, jafnt á fram-
leiðslurétti sem og því íjármagni er
ríkið hefur varið og ver til landbún-
aðar. Gleggsta dæmið þar um eru
nýjustu samningarnir sem sjá um
að þeir bændur sem mest mega
framleiða fái líka mestar bein-
greiðslur frá ríkissjóði.
Það væri alveg sama þótt þúsund
fundir samþykktu samninga um
misrétti; þeir eru og verða andfé-
lagslegir fyrir það. Félagshyggja
miðar að jöfnuði, öðrum kosti snýst
hún upp í andstæðu sína.
Hvers vegna var beinu greiðslun-
um ekki skipt jafnt? Framleiðslu-
réttindin gátu verið misjöfn milli
manna fyrir það. Sú tilhögun hefði
stefnt að jöfnuði og stuðlað að því
að halda búsetu á fleiri jörðum en
færri (byggðastefna getur réttlætt
ríkisútgjöld).
Hvers vegna eru framleiðslutak-
markanir sá kross sem einn bóndi
er látinn roga á baki sér en annar
fær að skreyta með bijóst sitt?
Hver ver stórbóndann, sem fékk
nægan fullvirðisrétt út á reglugerð-
irnar hans Jóns fyrir samkeppni
bóndans sem varð kotungur út af
þessum sömu reglugerðum?
Hver sundrar sámstöðu þessarar
stéttar?
Það gerir sá sem fer með fyrir-
svar fyrir alla bændur í landinu
samkvæmt 4. gr. laga nr. 46 frá
því herrans ári 1985.
Höfundur býr í Garði,
Skútustaðahreppi, Mývatnssveit.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Skipting valds
eftir Njörð P.
Njarðvík
Á síðasta ári var gerð hér um-
fangsmikil réttarbót, sem fól í sér
ótvíræðan aðskilnað fram-
kvæmdavalds og dómsvalds.
Verður þess án efa getið sem
merks áfanga í réttarsögu ís-
lands. Hjá því verður þó ekki kom-
ist að minna á, að þessi leiðrétting
á alvarlegum skavanka á réttar-
kerfi okkar var ekki sjálfvakin,
kom ekki til að eigin frumkvæði.
Við fengum um það alvarlega
ábendingu erlendis frá, að það
gengi ekki í réttarríki að sami
aðili hefði með höndum rannsókn
refsimáls og dæmdi í því. Því var
það, að réttarbótin var í raun knú-
in fram af manni, sem vildi ekki
una úrskurði.
í annan stað kom í ljós, að ís-
lensk meiðyrðalöggjöf væri ekki í
samræmi við almenn mannrétt-
indi, og hlýtur sú staðreynd að
kalla á lagabreytingu. Við eigum
það þrautseigju, einurð og réttlæt-
iskennd Þorgeirs Þorgeirsonar að
þakka, að almennt málfrelsi skuli
tryggt með þessari þjóð, en ekki
skert til vemdar ákveðinni stétt
manna.
Þessi tvö dæmi ættu að nægja
til að sýna, að ýmsu hefur verið
og er ábótavant í stjómskipun
okkar, þótt við höfum oft heyrt
og jafnvel talið okkur trú um, að
við byggðum við fyrirmyndar lýð-
ræðis- og réttarríki.
Trúnaðarbrestur
En þrátt fyrir réttarbótina á
liðnu ári, þá eigum við enn langt
í land að ná þeirri þrískiptingu
valds, sem talin er lýðræði til fyr-
irmyndar. Dómsvald og fram-
kvæmdavald hafa að vísu verið
skilin að, en ekki framkvæmda-
vald og löggjafarvald. Og það tel
ég vera stjórnskipun okkar til
vansa og eiga verulegan þátt í
þeim trúnaðarbresti sem orðinn
er milli stjórnmálamanna og þjóð-
arinnar. Á því leikur enginn vafi,
að þjóðin hefur ekki mikið álit á
stjórnmálamönnum sínum, þótt
hún kjósi þá og það hljómi líkt og
þversögn. Skoðanakannanir hafa
þráfaldleega sýnt, að þjóðin lítur
á marga stjórnmálamenn sem
undirmálsmenn sem valda ekki
hlutverki sínu. Ýmsir þeirra fá
blátt áfram falleinkunn. Aldrei
heyri ég fólk núorðið ræða um
stjórnmálamenn á jákvæðan hátt,
svo ekki nú nefnd aðdáun sem
áður heyrðist, jafnvel um stjórn-
málamenn sem töldust andstæð-
ingar. Og aftur og aftur kemur
sú skoðun fram, að stjórnmála-
menn séu að vinna sjálfum sér,
skara eld að eigin köku, en skeyti
ekki að sama skapi um þjóðarhag.
Að sumu leyti geta stjórnmála-
mennirnir sjálfum sér um kennt,
því að þeir fara ekki ævinlega
beinlínis kurteisum orðum hver
um annan né um sjálfa löggjafar-
samkunduna. Þegar sjálfur for-
sætisráðherrann líkir Alþingi við
ólátabekk í unglingaskóla, þá er
þess varla að vænta að almenning-
ur fái aukið álit á þeirri stofnun.
Hvort sem þetta viðhorf fólks
til stjórnmálamanna er réttmætt
eða ekki, þá er tilvist þess ein og
sér nóg til að geta skaðað sjálft
lýðræðið. Ég er þeirrar skoðunar,
að þótt þingmenn sem einstakling-
ar eigi talsverðan þátt í hinum
alverlega trúnaðarbresti, því að
ýmsir þeirra eru sýnilega alls
ófærir um að gegna forystuhlut-
verki sínu (eins og mýmörg dæmi
sanna), þá eigi stjórnkerfið sjálft
verulegan hlut að máli vegna al-
varlegra ágalla.
Þessir ágallar eru í mínum huga
fyrst og fremst tveir: fyrirkomulag
kosninga og skortur á valddreif-
ingu, sem tryggð er með aðgrein-
ingu löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds.
Kjósandi ræður litlu
Þegar við kjósum til Alþingis,
getum við einungis kosið lista
ákveðins stjórnmálaflokks, ekki
einstaklinga, og ráðum engu um
skipan þess lista, nema við séum
í föstum tengslum við einhvern
flokkanna. Prófkjör frambjóðenda
hafa ekki bætt úr þessu. í mörgum
tilvikum hafa þau beinlínis fælt
menn frá því að gefa kost á sér
til framboðs, af þvi að þeim er
ógeðfellt að taka þátt í þeim lodda-
raskap og sýndarmennsku sem
prófkjörunum fylgja, auk þess sem
þau útheimta oft á tíðum mikil
fjárútlát.
Þessu fyrirkomulagi er brýnt
að breyta, svo að kjósanda gefist
kostur á að velja um hvort tveggja,
lista og einstaklinga. Þá má gera
með því að fylgja dæmi Finna og
kjósa einn einstakling, sem síðan
dregur með sér aðra frambjóðend-
ur sama flokks, ef fylgi hans er
mikið, ellegar með því að leyfa
kjósendum að raða á listana með
því að skrifa tölustaf fyrir framan
nöfn frambjóðenda.
í raun ræður kjósandi engu
engu um skipan ríkisstjórnar.
Hann getur að vísu eflt þingstyrk
ákveðins flokks, en ræður engu
um samstarfsflokk eða flokka. Ur
þessum ágalla er hins vegar ekki
auðvelt að bæta, nema flokkar
lýsa því yfir fyrirfram, með hveij-
um þeir vilja starfa, en til þess
hafa allir flokkar yfirleitt verið
heldur tregir.
Aðgreining brýn
Brýnast af öllu í íslensku stjórn-
kerfi er þó að greina alveg að
framkvæmdavald og löggjafar-
vald. I því felst fyrst og fremst
tvennt: að ráðherrar sitja ekki á
þingi og að ríkisstjórn geti ekki
sett lög. Eins og nú er háttað er
Alþingi í raun eins konar af-
greiðslustofnun ríkisstjórnar. Því
þarf að að snúa við. Ríkisstjórn
þiggur vald sitt af Alþingi og á
að framkvæma lög þess og
ákvarðanir.
Það er óeðlilegt að ráðherra sitji
á þingi með atkvæðisrétt og hafí
þannig tvöfalt vald, bæði fram-
kvæmdavald og löggjafarvald,
geti greitt atkvæði um eigin fram-
kvæmd. Ef þingmaður verður ráð-
herra ætti honum því að vera skylt
að afsala sér þingmennsku og
varamaður að taka sæti hans. Því
fylgdi einnig sá kostur, að í ráð-
herrastól gætu valist utanþing-
menn, sem nú er að vísu heimilt,
en ákaflega sjaldgæft. Þá gætu
valist menn sem eru vel heima í
þeim málaflokkum sem þeim er
trúað fyrir. Eins og nú er, sjáum
við æ ofan í æ, að menn verða
ráðherrar og taka að sér mála-
flokka sem þeir hafa ekki sýnt
neinn sérstakan áhuga og kunna
lítil skil á.
Fráleitt er að ríkisstjórn skuli
geta sett lög,.jafnvel þótt það séu
kölluð bráðabirgðalög. Það eru
nær ævinlega lög, sem sett eru í
beinum flokkspólitískum tilgangi,
og fela oftlega í sér beinan yfir-
gang við þegnana, ijúfa samninga
og svipta menn jafnvel mannrétt-
indum.
Aðgreining framvæmdavalds
og löggjafarvalds myndi sjálfkrafa
hafa í för með sér aukna virðingu
Alþingis og þingmennskunnar.
Hún myndi styrkja lýðræðið og
stuðla að meira réttlæti í þjóðfé-
laginu.
Höfundur cr rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við H&skóla íslands.