Morgunblaðið - 02.02.1993, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 1993
Er Grímsey baggi á þjóðinni —
er rétt að leggja hana í eyði?
eftirHarald
Jóhannsson
Alltof margir hafa rætt og ritað
um Grímsey án þess að þekkja nægj-
anlega til, en nú upp á síðkastið
keyrir um þverbak. Þess vegna ætla
ég að byija á örlítilli fræðslu um þau
mál.
Þegar litið er á kort af íslandi
sést að Grímsey er um 40 km undan
landi í norðaustur frá mynni Eyja-
íjarðar og henni má líkja við móður-
skip á fengsælum fiskimiðum.
Atvinna íbúanna er næstum ein-
göngu fiskveiðar og fiskvinnsla. Það-
an eru gerðir út um 25 heimabátar
og yfir sumarið rær þaðan fjöldi
aðkomubáta. Stutt er á fiskimiðin,
jafnvel aðeins nokkurra mínútna
keyrsla. Olíukostnaður þar er því í
aigjöru lágmarki. Veiðamar hafa
lengst af verið önglaveiðar og mest
með handfærum. Netaveiðar hafa
þó verið stundaðar um nokkurt ára-
bil, dragnót í nokkur ár og einn bát-
ur er hluta úr árinu á rækjuveiðum.
Vegna hafnleysu lengst af í Gríms-
ey voru þar aðeins smábátar og má
reyndar telja að svo sé enn þótt þar
hafi verið gerð lítil höfn fyrir tveim-
ur árum.
Sjósókn á smábátum úti í regin-
hafí frá stað sem nær út í Norðurís-
hafíð er enginn leikur, því þar er
allra veðra von og veður geta skollið
á eins og hendi væri veifað. Sjósókn
á þessum litlu bátum krefst útsjónar-
semi og fullkominnar virðingar fyrir
náttúruöflunum og Grímseyingar
hafa verið svo lánsamir að ekki hef-
ur farist þar maður við fískveiðar
síðan 1865 eða í 128 ár.
Á árun um milli 1940 og 1950 var
byggt frystihús í Grímsey, en það
starfaði aðeins í 3 ár. Þann tíma var
mikið um að vera í eyjunni, allar
hendur vinnandi og margt aðkomu-
fólk í vinnu. En frystihúsbygging-
unni fylgdu engar hafnarbætur svo
úthaldstími bátanna og sá tími sem
húsið gat starfað var aðeins 5-6
mánuðir á ári. Það var ekki nægjan-
legt til að frystihúsið bæri sig og því
var lokað að þremur árum liðnum.
Nógur fískur var þó uppi í landstein-
um allt árið, en höfnina vantaði.
Þegar frystihúsið hætti störfum
greip um sig þvílík svartsýni meðal
íbúanna að þaðan fluttu 7 eða 8 fjöl-
skyldur og íbúatalan fór niður undir
50 þegar fæstir voru þar. En árið
1974 voru íbúamir orðnir 84 og í
dag eru þeir á milli 115 og 120.
Varðandi heilsugæsluna þá kemur
nú til Grímseyjar læknir frá Akur-
eyri á þriggja vikna fresti. Aðstaða
fyrir hann er engin, en bókasafnið
er venjulega notað sem Iæknastofa.
Þessi þjónusta telst mjög góð þótt
aðstaðan mætti vera betri. Skammt
er síðan enginn læknir þjónaði
Grímsey og jafnvel tvö ár liðu á
milli þess að skólabömin væru skoð-
uð.
Það sem bjargaði trúlega mörgum
mannslífum var flugvöllurinn og
sjúkraflugið. Sú þjónusta hefur verið
og er enn ómetanleg fyrir Grímsey
og fískiskipin á því svæði. Ekki má
heldur gleyma Landhelgisgæslunni
sem alltaf var boðin og búin til að-
stoðar.
Bamafræðslan nú er í góðu lagi.
Segja verður að í þeim málum hafí
æði oft verið tröppugangur, en 13
ára gömul verða bömin að fara til
lands í skóla og það er vissulega
mörgum foreldrum sárt.
Stjómvöld tóku þá slæmu ákvörð-
un fyrir alllöngu síðan að leggja nið-
ur prestakallið í Grímsey sem staðið
hafði í aldir, síðasti prestur með fasta
búsetu þar var séra Róbert Jack, en
hann fór þaðan 1953. Lengst af síð-
an hafa Akureyrarprestar þjónað
eyjunni og yfírstjóm kirkjunnar taldi
að 4 messur á ári væri alveg nóg
handa Grímseyingum. í dag þjóna
þar prestamir á Akureyri í þegn-
skylduvinnu, þeir fá nákvæmlega
ekki neitt fyrir þjónustuna og alla
fyrirhöfnina að komast á milli lands
og eyjar sem stundum tekur nokkra
daga vegna veðurs.
Samgöngumálin hafa lengst af
verið mesta vandamál Grímseyinga.
Margar sagnir em til um slys og
svaðilfarir á litlum bátum í ferðum
milli lands og eyjar á liðnum öldum.
Reyndar vom ýmsar leiðir til að
leysa þennan vanda. Fömskáldkonan
Látra-Björg, sem kennd var við Látra
austan Eyjafjarðar og uppi var á 18.
öldinni var talin mikið ákvæða- og
kraftaskáld og stóð mörgum ógn af.
Til hennar var leitað og hún beðin
að kveða Grímsey upp að landi því
að fólk trúði því að hún gæti það.
Verkið vildi hún ekki taka að sér
en kastaði fram einni af sínum al-
kunnu vísum. Látra-Björg var ekki
beðin að kveða Grímseyinga í land,
það hvarflaði ekki að fólki því slíkt
matarbúr þótti eyjan og er enn. Um
það hugsaði líka Einar Þveræingur
þegar hann einn lagðist gegn því að
Grímsey yrði gefín Noregskonungi.
Hann benti á að í Grímsey mætti
ala her manns, en þá leist mönnum
ekki á blikuna og ekkert varð úr
gjöfínni.
Nú em samgöngur á sjó milli
Grímseyjar og lands þær bestu sem
verið hafa, en það er vegna ferjunn-
ar Sæfara, sem gengur á Eyjafirði
og til Grímseyjar. Við Sæfara em
bundnar miklar vonir hvað varðar
uppbyggingu eyjarinnar sem ferða-
mannastaðar. Yfir sumarið er í
Grímsey eintök fuglaparadís og öll-
um aðgengileg. Eyjan hefur upp á
margt að bjóða, þar á meðal að hún
er eini byggði staðurinn á íslandi sem
nær norður fyrir heimskautsbaug.
Ferjan Sæfari býður líka upp á það
að senda frá Grímsey físk á markað-
Haraldur Jóhannsson
„Ekki veit ég annað en
Grímseyingar greiði
sína skatta og skyldur
til jafns við aðra Islend-
inga og vel það og ekki
hafa þeir étið Atvinnu-
leysistryggingasjóðinn
út á gaddinn.“
inn sem starfar á Dalvík.
Flugsamgöngur við Grímsey em
góðar í dag og sumarferðum hefur
fjölgað vegna vaxandi ferðamanna-
straums. Góðar flugsamgöngur em
líka óskrifað blað fyrir Grímsey hvað
varðar fískafurðir jafnvel á erlenda
markaði.
í haust eða vetur skaut upp hausn-
um háskólakennari og skipulags-
fræðingur með meim sem heitir
Trausti Valsson og lýsti þvi yfir að
Grímsey væri slíkur baggi á þjóðinni
að flytja ætti íbúana burtu og leggja
hana í eyði.
í viðtalsþætti á Stöð 2 er hann
kynntur sem sá er reiknað hafí þetta
allt út. Flestir myndu nú Iíka vafa-
laust telja að bak við svona hrikaleg-
an dóm hjá sérfræðingi lægi mikil
vinna og miklir útreikningar. En í
Ijós kom að svo var nú ekki aldeilis,
því bæði í Morgunblaðinu þann 31.
október 1992 og i viðtalsþættinum á
Stöð 2 segir Trausti Valsson hinn
menntaði skipulagsfræðingur að
hann hafi ekki reiknað út hvað kosti
ríkið að halda uppi byggð í Grímsey.
Það kom einnig fram að hann hafði
aldrei til Grímseyjar komið og líklega
ekki við nokkum Grímseying talað.
Þetta verður nú að teljast alveg
framúrskarandi fagmennska og ekki
amalegt fyrir okkur íslendinga að
hafa alið upp svona fræðing. Trausti
virðist nota þá aðferð að setja út-
komu á blað eins og hann vill láta
hana vera, en þótt hann geti svo
ekki búið til dæmið sem útkoman á
að vera úr, þá er það að hans mati
allt í lagi því útkoman er á blaðinu.
Ef þetta eru skipulagsfræði þá má
nú flestu koma undir þann hatt.
Trausti veður skilningsleysið í mitti
og meira en það, hann beitir blekk-
ingum og fer með ósannindi. Á Stöð
2 lætur hann fólk halda að ríkið
greiði 500 milljónir á ári til Grímseyj-
arfeijunnar, en spyijandi Stöðvar 2
dregur í efa þessa upphæð fyrir
Grímsey, þá bætir Trausti Hrísey við
og segir þetta gera 5.000 milljónir á
10 árum.
Það hljóta að vera fá dæmi til um
ósannindi og blekkingar sem borið
er fram í skjóli sérfræðiþekkingar
eins og Trausti Valsson fer með.
Hann er að láta fólk halda að styrk-
ir ríkisins til feijumála Grímseyjar
og Hríseyjar sé á einu ári tvöfalt
hærri en þeir rekstrarstyrkir sem
ríkið greiðir árlega til allra feija á
landinu, en þær eru sjö talsins. Sú
upphæð nam um 250 milljónum hvort
árið 1991 og 1992. Hver er tilgang-
ur Trausta með svona smáflutningi?
Fyrir hvern er hann að vinna? Hann
talar líka um að ríkið styrki olíuhitun
húsa í Grímsey, sennilega veit hann
líka að það er rangt. En fyrst Trausti
minnist á húshitun í Grímsey af sinni
frábæru þekkingu og sannleiksást,
þá get ég ekki látið hjá líða að fjalla
örlítið um það mál. Hér sunnan við
túnið hjá mér stendur von Grímsey-
inga um varanlega lausn húshitunar-
mála, en það er vindmyllan fræga í
Grímsey. Nú stendur hún hljóð og
hreyfingarlaus ár eftir ár þótt vindar
allra átta bjóði henni nægan snúning.
Ólán rellunnar virðist hafa verið
það að lenda í höndum manna frá
Raunvísindastofnun Háskóla íslands,
sem bókstaflega mistókst nánast allt
í sambandi við vindrelluna. En lokka-
raskapurinn var slíkur að æðsti
prestur þeirra vindrellumanna tók
sér ferð vestur til Ameríku á alþjóð-
legt vindrellumót til að kynna tæk-
niundrið á íslandi sem væri að fullu
tölvustýrt. Það skipti engu máli þótt
í Grímsey lægju relluspaðamir úti í
móum og stélið týnt samkvæmt
tölvustýringu. Og svo gáfust meist-
aramir upp. Það er illt að þessir
menn skuli hafí eyðilagt vindrelluna
með æmum kostnaði, en ef þeir hafa
líka eyðilagt þá góðu hugmynd að
láta vindorkuna hita vatn og talið
ráðamönnum trú um að þetta sé
óframkvæmanlegt þá er það miklu
alvarlegra mál. Við Grímseyingar
viljum frá opinbera umræðu um þetta
mál og hér með er boðið til þeirrar
veislu.
Varðandi feijumar þá á að sjálf-
sögðu að leysa þau mál á sem hag-
kvæmastan hátt, en ekki veit ég
betur en að til vega landsins fari
árlega miklar fjárhæðir bæði til upp-
byggingar og viðhalds og mér fínnst
ekki að neitt annað eigi að gilda
fyrir vegi þeirra staða sem utan
fastalandsins eru, en það eru feiju-
leiðirnar. Mér fínnst samgönguráð-
herrann ekki beysinn bógur í lausn
feijumálanna í dag, það kvað meira
að karli fyrir nokkrum árum, en þá
barði hann það í gegn sem óbreyttur
þingmaður að seinasti Flóabáturinn
Drangur sem hér var í förum og þar
á meðal til Grímseyjar fékk 10 millj-
ón króna ríkisstyrk árinu eftir að
hann var farinn úr landi og þá í sigl-
ingu við strendur Ameríku.
Grímseyingar láta nú margt yfir
sig ganga, en óvirðingin sem Trausti
Valsson sýnir þeim verður ekki liðin.
Hann telur þá slíka þurfalinga að
flytja verði þá burt úr eyjunni. Gríms-
ey er þó trúlega sá staður á íslandi
sem skapar hvað mestan nettó gjald-
eyri á hvem íbúa, þrátt fyrir erfiða
aðstöðu og fólkið þar hefur ekki lagt
það í vana sinn að kvarta þótt þjón-
usta þess opinbera hafí ekki alltaf
verið margra fiska virði. Störf þeirra
sem vinna við að afla þjóðinni gjald-
eyris hafa sjaldnast verið hátt metin
og fjöldi manna telur reyndar að
STORUTSALA
Allt að 60% afsláttur
Mikið úrval afgluggatjaldaefnum
Z-brautir og gluggatjöld hf.,
Faxafeni 14, Nútíð, 108 Reykjavík.
Símar 813070 og 812340. Fax 814135.
gjaldeyririnn verði bara til í bönkun-
um.
Eftir að hafa lesið skrif Trausta
Valssonar og heyrt og séð á Stöð 2
tel ég að hann sé einn þeirra sem
hugleiða mætti betur hvað gjaldeyrir
er, hvaðan hann kemur, hvert hann
fer, hvaða áhrif hann hefur í þjóðfé-
laginu og hvort verið gæti að það
hefði eitthvað að segja fyrir efnahag
íslendinga ef hann vantaði.
Verulegur hluti af tekjum ríkisins
kemur af innfluttum vömm og ég
legg því til að Trausti reikni út áður
en hann gengur frá uppgjöri ríkisins
við Grímsey hvaða tekjur ríkið hafði
af þeim vörum sem keyptar voru
fyrir gjaldeyri Grímseyinga síðastlið-
in 10 ár þótt ekki sé nú farið lengra
aftur. Hann mætti einnig reikna
þetta út fyrir Hrísey og huga að
þessu fyrir önnur sjávarpláss í leið-
inni.
Ekki veit ég annað en Grímseying-
ar greiði sína skatta og skyldur til
jafns við aðra íslendinga og vel það
og ekki hafa þeir étið Atvinnuleysis-
tryggingasjóðinn út á gaddinn, enda
er Grímsey norðan við réttindaradíus
sjóðsins. Átvinnuleysi er líka óþekkt
í eyjunni og því alveg bráðsnjöll til-
laga hjá spekingnum í því atvinnu-
ástandi sem er á íslandi að leggja
Grímsey í eyði.
Eftir að viðtalið við Trausta kom
í Morgunblaðinu þann 31. október
1992 og viðtalið við hann á Stöð 2
svaraði Helgi Haraldsson í Grímsey
honum í Morgunblaðinu 17. nóvem-
ber 1992 með ágætri grein. Trausti
skrifar svo grein í Morgunblaðinu
með yfirskriftinni „Er Grímsey á
söluskrá" og er þar að vitna í um-
mæli Helga sem hann viðhafði á
miklum hitafundi sem Halldór Ás-
grímsson þáverandi sjávarútvegsráð-
heira hélt í Grímsey.
Ég er ekki hér að svara fyrir Helga
Haraldsson því hann er alveg fær
um það sjálfur, en Trausti telur sig
aldeilis hafa náð haustaki á Helga í
grein sinni þegar hann vitnar í þessi
ummæli. Ráðherrann var á þessum
fundi að veija hið rangláta og stór-
hættulega kvótakerfí sem fískveiðum
er að mestu stjómað eftir, kerfíð sem
öllu átti að bjarga í sjávarútvegi, en
hafði á þremur árum skilað þeim
árangri til Grímseyinga að atvinnu-
réttindi þeirra sem veiddu eftir
kvótakerfínu var búið að skerða um
30 til 40%. Trausti hefur greinilega
lesið frásagnir af fundinum en ekki
skilið eðli málsins. Ég ætla heldur
ekki að gera þá kröfu að hann skilji
30 til 40% skerðingu atvinnuréttinda
og ég vona að hann þurfí aldrei að
standa frammi fyrir því að neyðast
til að skilja það. En ég gerði þá ský-
lausu kröfu til hans að hann beiti
ekki svona rökum í málflutningi sín-
um gegn Grímsey.
Ég ætla ekki að svara því úr við-
tölum við Trausta sem Helgi Har-
aldsson er búinn í sinni grein að
kveða hann í kútinn með, en ég ætla
að minna hann á að þjóðfélagið fjár-
festir í fleiru en höfnum, feijum og
flugvöllum, en ijárfestingar til þeirra
atvinnumála fínna víst ekki náð fyrir
augum Trausta. Það er einnig fjár-
fest í alls konar menningarsetrum
og musterum og gífurlegar upphæð-
ir í mannfólkinu sjálfu. Þó mennt sé
hverri þjóð nauðsynleg og góð
menntun sé dásamlegt veganesti út
í lífið þá getur langskólanám eins
og annað farið út í öfgar og spurning
hvort ekki þurfi betra skipulag á
þeim vettvangi.
Ég vara Trausta Valsson við því
að taka Grímseyinga sem dæmi um
þjóðhagslega óhagkvæmustu íslend-
ingana en blokkarbúana hjá honum
þá hagkvæmustu. Hann hefur enga
vissu fyrir því að það ágæta fólk sem
í blokkunum býr sé jafn staurblint í
þessum málum og hann.
Að endingu vil ég taka þetta fram:
Grímsey er byggð upp af smábátaút-
gerð sem er eins og flestir vita hag-
kvæmasti útgerðarmátinn sem þekk-
ist. Grímsey stóð af sér þá tíma sem
lögðu fjölda marga smástaði í auðn
og fyrst eyjan er ekki farin í eyði
þá tel ég að ekkert nema kolröng
fiskveiðistjórnun eða annað stórslys
geti brotið byggðina þar niður. Þjóð-
félagið má heldur ekki við slíku því
Grímsey er einhver hagkvæmasta
rekstrareining landsins og það er
skylda að efla þann rekstur eins og
framast er kostur.
Höfundur er sjómuður í Grímsey.