Morgunblaðið - 27.04.1993, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. APRÍL 1993
Að biðja
Steinbítsroð
og leður
List og hönnun
Bragi Asgeirsson
í Stöðlakoti á Bókhlöðustíg
6, sem er fögur smíð, stendur
yfir sýning, sem vísar jafnt til
fortíðar, nútíðar og framtíðar
og varðar sérhvern íslending.
Er hér um að ræða margvíslega
handgerða muni úr steinbítsroði,
en einnig leðri, jafnvel hnakk
með svínaskinnssetu og er höf-
undurinn ung kona, Arndís Jó-
hannsdóttir að nafni, sem er
með meistarapróf í söðlasmíði.
Það sem öllum kemur við er
vel að merkja að hér er verið
að nota íslenzkt hráefni til há-
þróaðrar iðnhönnunar sem telja
verður stórmerkt framtak. Mitt
í öllum barlóminum vegna hruns
þorskstofnsins vill það gleymast,
að við eigum mikinn og ónýttan
auð jafnt í hafi sem hauðri, sem
við höfum með afdrifaríkum af-
leiðingum vanrækt að nýta okk-
ur. Hafið er ennþá ein allsherjar
gullkista fyrir hugmyndaríka
menn, sem ekki láta stjórnast
af skyndigróða. Þeir vita að það
er fleira en þorskur í djúpunum,
auk örfárra annarra „nytja-
fiska“ og að jafnvel í landgrunn-
inu er milljarðavirði af lífefnum.
Jafnvel fiskurinn sjálfur hefur
verið hörmulega illa nýttur og
þannig hefur sá siður að vinna
úr steinbítsroði nær lagst af,
kannski meiri stundargróði að
flytja inn útlenzka vöru.
Peningar hafa ekki fengist
nægir til rannsókna, því fljóttek-
inn gróði hefur gengið fyrir.
Þannig hefur ótal milljörðum í
ónýttu hráefni verið fleygt í sjó-
inn aftur á undanförnum áratug-
um. Á landi var nánasarseminni
á svipaðan hátt beint að því
mikilvægasta varðandi ullina
okkar, en ef nokkrum hundruð-
um milljóna hefði verið varið til
hönnunar og rannsókna á henni
strax í upphafi væri trúlega stór-
gróði við vinnslu hennar í dag.
En hlutir sem þykja þeir
mikilvægustu meðal hámenn-
ingarþjóða hafa mætt afgangi
hér á landi og við farið að auðæf-
um okkar eins og skynlausir og
gírugir gullgrafarar.
Menn þurfa að skilja það að
lífefni eru mun verðmætari
dauðum efnum eins og olíu og
gulli, því að menn geta lifað án
dauðra efna, en ekki án gró-
magna hafs og jarðar, né sjálfs
lífsloftsins.
En látum listakonuna Arndísi
Jóhannsdóttur hafa orðið: „Árið
1986 byijaði ég að vinna úr
steinbítsroði og hefur það verið
minn aðalefniviður síðan. Þetta
efni sem sjórinn gefur hefur
verið illa nýtt á síðustu áratug-
'um. Allt fram á fyrri hluta 20.
aldar var roð þó nýtt til skógerð-
ar á Islandi. Var það skafið,
spítt og þurrkað. Sútun á roði
hefst ekki fyrr en á stríðsárun-
um 1940-1945. Við sútun
breytist roðið í leður og verður
mýkra og endingarbetra. Stein-
bítsroð er mjög áþekkt slöngu-
skinni og gæti í framtíðinni orð-
ið svar við minnkandi framboði
af skinnum þeirra dýra sem eru
í útrýmingarhættu. Á þessari
sýningu fáið þið að sjá nokkra
möguleika á nýtingu efnisins.“
Hér er af viti mælt og þó er
þetta einungis einn inöguleiki
af ótalmörgum, sem eru við nef-
ið á okkur og jafnvel marhnútur-
inn verður að nytjafiski í hönd-
um þess sem mannvitið hefur
og vel er upplýstur.
Morgunblaðið/Börkur
Arndís Jóhannsdóttir
Hafið er forðabúr og hinn
ýmsi gróður í lágsævi er fullur
af vítamínum og gómsætur í
munni þess, sem kann að verka
hann og matreiða. Það sem gild-
ir er sem sagt að vinna úr því
sem við svo að segja höfum á
milli handanna og beita hér
frumkvæði og hugviti, en ekki
láta þá grimmu guði hafa vit
fyrir okkur sem útrýma vilja
frændum sínum.
Á sýningunni er margt fag-
urra og vel formaðra gripa og
Arndís mælir réttilega þegar
hún segir að sútað steinbítsroð
líkist helst slönguskinni. Áferðin
er mjúk og fögur ásamt því að
milli listfengra handa gerandans
teygist úr möguleikunum út í
það óendanlega.
Á sýningunni eru t.d. margar
gerðir af töskum úr steinbíts-
roði, skálar, hnakktöskur, hatt-
ur, buxur, handsaumað beisli og
folaldamúll m.m. Þetta er sýning
sem vert er að mæla með og
framtakið mikilsvert.
Annálaðar tíðindabækur
Bókmenntir
Jón Özur Snorrason
Öldin okkar 1986-1990
Tíðindabók, 203 bls.
Nanna Rögnvaldardóttir tók
saman.
Iðunn, 1992.
íslenskur annáll 1986.
Tíðindabók, 336 bls.
Vilhjálmur Eyþórsson tók sam-
an.
Bókaútgáfan Islenskur annáll,
1992.
Annáll er skrá um sögulega við-
burði og önnur tíðindi árs, árabils,
aldar eða lengra tímabils. Annála-
ritun á sér langa hefð og með mörg-
um þjóðum myndar hún upphaf
sagnaritunar. Elstu varðveittir ís-
lenskir annálar eru skráðir í lok 13.
og í upphafi 14. aldar. Gildi þeirra
er einkum fólgið í varðveislu sam-
tímaheimilda. Atburðir eru þá
skráðir á bók um svipað eða sama
leyti og þeir gerast. Segja má að
íslensk annálaritun eigi sér nokkuð
óslitna hefð, reyndar liggur hún
niðri í einhvern tíma á 15. og fram
á 16. öld.
Þegar Öldin okkar var fyrst gef-
in út af bókaforlaginu Iðunni árið
1950,og hét þá Óldin sem leið,
komst ritstjórinn Gils Guðmundsson
svo að orði í formála, að hér væri
hvorki um að ræða sagnfræðirit né
annál heldur væri ætlunin að segja
sögu lands og þjóðar með sérstök-
um hætti. Markmiðið með útgáfu
Aldarinnar var að búa til frásögn
um liðna atburði og sníða lienni
stakk eftir formi fréttablaðs, þar
sem hvorki væri grafist fyrir rætur
mála né raktar afleiðingar þeirra.
í ritum af þessu tagi skiptir út-
drátturinn miklu máli. Oft þarf að
gera langa sögu stutta því þótt efn-
ið sé stundum tekið orðrétt úr blöð-
um þarf víða að stytta eða laga
orðalag. Stundum eru birtar beinar
tilvitnanir í blaðagreinar en oft eru
samdar nýjar frásagnir um liðna
atburði. Valið liggur því ávallt á
herðum ritstjórans enda er sagan í
reynd lítið annað en úrvinnsla ein-
stakra atburða. Þess er þó ávallt
gætt að atburðirnir sem sagt er frá
gætu staðið í dagblaði. Þess vegna
verður frásögn og form að mynda
eina samfellda heild. Gildi slíkra
bóka felst einkum í því að þær eru
lesnar af mjög breiðum hópi fólks
enda eru þær spegilmynd hvers
tíma. Þegar fjallað er um nýliðna
atburði er efnið sótt í dagblöð, tíma-
rit og landsmálablöð og jöfnum
höndum er sagt frá stórum viðburð-
um sem teljast hinir merkustu og*
atburðum sem litlum tíðindum
kunna að sæta. Sumir viðburðir
gerast með hávaðasömum hætti en
aðrir svo hljóðlega að samtíðin verð-
ur þeirra varla vör. Þegar fjalla
þarf um löngu liðna atburði er eink-
um stuðst við annála, dómbækur,
lögþingsbækur, bréfabækur, marg-
vísleg skjöl og handrit í söfnum.
Bókaflokkurinn um Aldirnar hef-
ur komið reglulega út frá árinu
1950 og ritstjórnin verið í höndum
ýmissa manna. Jón Helgason tók
saman efni þeirra bóka sem fjalla
um tímabilið frá 1501-1800, Gils
Guðmundsson sá um timabilið frá
1801-1980 og nú er útgáfan í
höndum Nönnu Rögnvaldardóttur.
Einnig hafa Björn Vignir Sigurpáls-
son og Sigurður G. Tómasson rit-
stýrt sitthvoru bindinu að hluta.
Útlit Aldarinnar hefur litlum sem
engum breytingum tekið í tímans
rás enda var vandlega farið af stað
í upphafi. Helst er að nefna að
dagsetning atburða hefur nú, í
fyrsta skipti, verið færð aftur fyrir
■hveija frétt.
Nýjasta bindi Aldarinnar fjallar
um minnisverð tíðindi áranna
1986-1990. Hlaupið er hratt yfir
sögu og stiklað á atburðum. Svo
virðist sem enginn einn atburður
fái meira rými en annar heldur er
þeirt'i að’ferð fylgt að minnast á sem
flesta viðburði í fáum orðum. Hlut-
lægni í umfjöllun ræður ríkjum og
líklega er ekki lögð mikil vinna í
úrvinnslu á þeim texta sem fréttirn-
ar eru sóttar í. Efnisyfirlit fylgir í
lok bókarinnar og er því skipt í
flokka eftir málefnum sem raðað
er upp í stafrófsröð. Stærsta flokk-
inn fylla íþróttir en síðan mætti
nefna stjórnmál, deilumál af ýmsu
tagi, slysfarir, fjölmiðla, dómsmál
og dægurtónlist. Flokkunin skarast
þó með ýmsum hætti eins og verða
vill. í bókinni er engin nafnaskrá
sem ætti þó að vera.
Útgáfa Aldarinnar nú, er öðrum
þræði hugsuð sem áframhald eða
tilbrigði við eldri útgáfu í sama
formi. Hinsvegar mætti gera um-
fjöllunina ítarlegri og laga hana
betur að kröfum nútímans, fara
nánar ofan í saumana á einstökum
atburðum og nýta sér aukna mögu-
leika í umbroti. Allar myndir eru
svarthvítar og umbrotið í heild set-
ur efninu skorður. Öldin gegnir
Bækur
Pétur Pétursson
Sigurður Pálsson: Börn og bænir.
Almenna bókafélagið 1992.
Það skýtur skökku við að á meðan
ekkert lát virðist vera á bænaiðju
íslendinga þá er nú miklu minna um
það að fólk biðji með börnum sínum
en á fyrri helmingi þessarar aldar.
Könnun sem Guðfræðistofnun Há-
skóla íslands gerði árið 1987 sýnir
að einn af hveijum þremur uppkomn-
um Islendingum biður til guðs dag-
lega eða því sem næst, og samanlagt
55% oftar en einu sinni í viku til
guðs. Sama könnun sýnir að aðeins
um helmingur yngstu foreldranna
sem þátt tóku í könnuninni biður
reglulega með börnum. Þeir elstu
sem spurðir voru og áttu börn höfðu
næstum allir beðið bænir með börn-
um sínum. Könnunin bendir til þess
að bænaiðja hafi ekki lagst af á heim-
ilum hér á landi þó svo að húslestrar
legðust af á fyrstu þremur áratugum
þessarar aldar. Fólk ’nélt áfram að
biðja með börnum áður en þau fóru
að sofa og má líklega ætla að um
90% barna hafi fram á miðja þessa
öld alist upp við þennan sið.
Því má segja að bók sú er hér er
til umræðu komi í góðar þarfir. Þeir
eru ábyggilega færri í dag sem kunna
þann fjölda af bænum og sálmum
sem fyrri kynslóðir kunnu utanað.
Þetta gæti verið ein orsökin fyrir því
að fólk biður nú minna með börnum.
Það kann einfaldlega ekki gömlu
góðu bænirnar til að fara með og
vill síður fara með „eigin“ bænir með
börnunum — bænir sem það fer með
„upp úr sér“, með sjálfum sér.
Fyrri útgáfa þessarar bókar kom
fyrir fimm árum og er ánægjulegt
til þess að vita að tími var kominn
fyrir aðra úgáfu. Hér er að finna
margar af þeim bænum sem fólk
kunni almennt utanað fyrir nokkrum
áratugum og ýmsar aðrar bænir eft-
ir innlent og erlent fólk.
I bókinni eru tiltölulega margar
bænir eftir Margaretu Melin sem er
sænsk og hefur skrifað um börn og
bænir. Þýðingarnar eru liprar og
andblær þeirra kemst vel tii skila.
Þær einkennast almennt af því að
þær miðast meira við barnið sjálft,
tilfinningalíf þess, þarfír þess og
umhverfi, en hinar hefðbundnu bæn-
stóru hlutverki í útgáfusögu ís-
lenskra bóka og er nauðsynlegt að
minnast á það. Hún er fágætt dæmi
um íslenskan bókaflokk sem ennþá
er gefinn út í sama formi og gert
var, fyrir rúmlega fjörutíu árum.
Öldin á sér traustan lesendahóp en
sanngjarnt er að velta fyrir sér
þeirri spurningu hvort formið henti
nýjum kynslóðum lesenda sem eru
að vaxa úr grasi.
Bókin íslenskur annáll kom fyrst
út hjá samnefndu forlagi árið 1981
og fjallaði um íslenska viðburði árs-
ins 1979 í máli og myndum. Síðan
þá hefur ný bók séð dagsins ljós á
eins til tveggja ára fresti. Samtals
gerir það átta bækur á ellefu árum.
Útgáfan er í höndum Ingva Th.
Agnarssonar og Vilhjálms Eyþórs-
sonar en sá síðarnefndi hefur tekið
efnið saman í nýjasta bindi þessa
bókaflokks.
íslenskur annáll 1986 hefst á
kafla úr áramótaræðu Vigdísar
Finnbogadóttur þar sem hún segir
meðal annars að „fyrsti dagur árs-
ins hefur þá sérstöðu umfram aðra
tímamótadaga að vera ekki afmæl-
isdagur minninganna heldur fæð-
ingardagur framtíðarinnar, næstu
365 daga, þar til áramót renna upp
á ný“. Síðan hefst frásögnin af tíð-
indum ársins 1986 sem einskonar
útlegging eða útfærsla á þessum
orðum forseta íslands. í eftirmála
bókarinnar segja útgefendur, að
þótt leiðtogafundur stórveldanna i
Reykjavík sé sá atburður sem yfir-
skyggi alla aðra atburði á íslandi
árið 1986 sé lögð höfuðáhersla á
það sem snýr að íslandi og íslend-
ingum. „Vilji menn fræðast ítarlega
ir sem fólk lagði á minnið. Dæmi
um þetta er eftirfarandi bæn:
Þú ert hérna, Guð.
Þú ert hjá mér.
Þú ert eins nærri mér
og sængurfötin.
Þú umvefur mig
á allar hliðar
og heldur mér í hendi þinni.
Þessar bænir eru nær því að vera
hugleiðingar en rímuð vers eða sáim-
ar. Þær eru því ekki eins vel til þess
fallnar að læra utanað og gömlu
bænirnar. En þær eru að mínu viti
vel til þess fallnar að leiða foreldra
og börn á vit eigin bænalífs þar sem
bænirnar spretta fram af sjálfum
sér. Það trúnaðarsamband og trúar-
samband sem myndast öðlast þannig
mál og tjáningarform sem er nær-
tækt og eðlilegt.
Það á eftir að koma í Ijós hvað
af þessum bænum kemur til með að
lifa áfram meðal fólks, en meira er
um vert ef þær kveikja og efla sjálf-
stætt bænalíf barna og foreldra. Hins
vegar geta „improviseraðar" bænir
aldrei alveg komið í staðinn fyrir
bænir samdar af öðrum. Faðir vor
er auðvitað fyrsta og besta dæmið
um það, en einnig bæn eins og „Vertu
Guð faðir faðir minn í frelsarans
Jesú nafni...“.
Margar ljósmyndir eru í bókinni,
einkum af börnum við hinar ýmsu
aðstæður sem nútímabarnið lifir í.
Meiningin með þeim er sjálfsagt að
þær auðveldi barninu að samþætta
trúarlífíð og bænir aðstæðum sínum
á heimili, í skóla og við leik. Það
mætti e.t.v. íhuga hvort þetta mynd-
efni er ekki of einhæft. Mætti ekki
hafa einnig með biblíumyndir, mynd-
ir af Jesú, lærisveinum og börnum,
sem gætu orðið bömunum tilefni til
spuminga og hugleiðinga og sam-
ræðna við foreldra. í myndmálinu
mætti alveg eins og í textanum
blanda saman því gamaikunna og
hefðbundna við hið nútímalega og
barnmiðlæga.
Sigurður Pálsson er kennari og
prestur og hefur unnið mikið starf
við það að búa trúayarfinn í hendur
komandi kynslóða. í lok bókarinnar
er stutt ritgerð um böm og bænir
sem fólk ætti að kynna sér vel. Þar
sýnir höfundur fram á hversu mikil-
vægar bænir með og fyrir’börn eru
fyrir þroska trúarlífsins.
um hin ýmsu ágreiningsefni afvopn-
unarmálanna verða þeir að leita
annað.“ Af þessum orðum má ráða,
að val útgefenda á fréttaefni er
ekki eingöngu bundið hlutlægu
mati heldur blandast það þjóðlegri
og menningarlegri afstöðu þeirra
og yr það gott.
Útgáfa Islensks annáls er með
talsvert öðru sniði en útgáfa Aldar-
innar. Fjallað er um atburði eins
árs í senn og ekki er hlaupið hratt
yfir sögu heldur sagt frá tíðindum
hvers mánaðar og þeim haldið að-
skildum með kaflaskilum. Flestir
atburðir fá svipað rými, en þeim
sem efstir voru á baugi hveiju sinni
er veitt aukin athygli. Stærstur
slíkra atburða er leiðtogafundur
risaveldanna sem hófst í Reykjavík
12. október 1986. Fréttum er raðað
í tímaröð og þær dagsettar við upp-
haf þeirra. Úmfjöllun er nákvæm
og fyrir vikið öðlast bókin aukið
gildi þegar fram líða stundir. At-
burðum er gefið nægjanlegt rými
svo skyggnast megi undir yfirborð
þeirra. Bókin er í stóru broti og ber
með sér svipmót dagblaðs enda er
það yfirlýst markmið þeirra sem
að úgáfunni standa. Litmyndir eru
á mörgum blaðsíðum og samspil
efnis og umbrots í góðu jafnvægi.
Stærð bókarinnar- gefur aukna
möguleika í umbroti enda rúmast
meira af upplýsingum á stærri síð-
um og ljósmyndir og fyrirsagnir
njóta sín betur. Það segir sig sjálft.
I Islenskum annál eru mörg smærri
mál dregin fram í dagsljósið og
þeim gerð ágæt skil. Aftast í bók-
inni er að finna eftirmála frá útgef-
endum, efnisyfirlit í stafrófsröð og
nákvæma nafnaskrá. Islenskur
annáll er vandað og fróðlegt rit um
samtíma okkar. Umfjöllun atburða
byggir á metnaði og er þeim sem
að henni standa til sóma.