Morgunblaðið - 20.11.1993, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1993
S J ÓNMENNT A VETT V AN GUR
GAGNRÝNIÁ LISTRÝNI
eftir Braga
Asgeirsson
Það er gerð hörð hríð að tveim
gagnrýnendum blaðsins um þessar
mundir sem opinskátt þora að segja
meiningu sína og gera það eftir bestu
vitund og sannfæringu svo og þeirri
þekkingu sem þeir búa yfir.
Aðallega koma sviptibyljimir hvað
mig snertir frá fólki, sem þolir ekki
fijálsa skoðanamyndun og dreymir
að endurvekja aftur þá miðstýringu
og forræðishyggju sem löngum hefur
ríkt í listheiminum, og einkum hefur
verið áberandi á Norðurlöndum, og
er enn. Járntjaldið er fallið og ósigur
sósíalismans alger og virðist síðasta
vígi miðstýringarmanna vera að ná
undirtökunum á Jistastofnunum og
grafa undan fijálsri hugsun sem
mest þeir mega. Núlistir eru orðnar
að fjöldahreyfingu í listaskólum, en
síður einstaklingsframtak eins og
þær hafa alltaf verið, — og eru enn.
Við vitum að slíkir hafa undirtökin
í Norrænu menningarmiðstöðinni í
Svíavirki og hafa haft frá upphafi,
og þaðan vilja þeir stjóma listinni
um öil Norðurlönd, og gera það á
þann veg að öll söfn, allar listhallir
og öll listhús sem hýsa sýningar á
vegum þeirra tæmast. Almenningur
kemur þeim ekki við, nema í radd-
böndunum, einungis fullvissan um
eigið ágæti og skoðanabræðra. Af
strengjabrúðum eigum við nóg.
Ekki er það svo, að fjölbreytt úr-
val myndlistar frá Norðurlöndum
gisti sýningarhallir höfuðborga
þeirra, heldur er um mjög einhæft
val og er líkast því sem listakaup-
menn í Köln eða Soho í New York
hafi þar hönd í bagga, því sýningam-
ar eru sem bergmál þess sem þar
er að gerast og viðkomandi gerast
þarmeð í raun þý siðlausra listprang-
ara.
En heimurinn er miklu meira en
þessir tveir blettir á jarðarkringlunni
og listin fjölþætt og spennandi, og
að auki berst heimurinn fyrir lífí sínu
og þarf endurvakin grómögn og
aukna bjartsýni, en síður dýrkun
vankunnáttu sora og ljótleika undir
yfirskini núlista.
Það er undarleg að þeir sem ráð-
ist hafa á þann sem hér stýrir penna
hafa ekki svarað skrifum hans með
rökum heldur persónuníði og saka
hann helst um fáfræði og dæma
vanhæfan til skrifa í blaðið. Skyndi-
lega bera þeir, sem ávallt hafa rakk-
að niður blaðið og talið það persónu-
gerving ofbeldi og auðhyggju, átak-
anlega mikla umhyggju fýrir menn-
ingarlegum metnaði þess!
Slík skrif eru yfirleitt langt fyrir
neðan það að vera svaraverð, enda
svara þau sér sjálf og koma upp um
hugarástand höfundanna. Hef þetta
í huga, eftir lestur greinar Daníels
Magnússonar hér í blaðinu sl. laugar-
dag, en rislægri ritsmíð hefur sjaldan
komið fyrir sjónir mínar. Ég hef þeg-
ar svarað Gunnari Kvaran og lágk-
úrulegum skætingi hans í blaðinu,
en nú hefur hann fengið til liðs við
sig Jacques Vilain forstöðumann
Rodinsafnsins og yfirsafnvörð við
frönsku ríkissöfnin.
Vilain heiðrar mig með athuga-
semd við skrif mín og er ritsmíð
hans merkilega keimlík því sem
Gunnar lét frá sér fara. Væri fróð-
legt að vita hver þýddi listrýni mína
og hvort hann gerði það munnlega
eða skriflega. Ég gaf aldrei beint í
skyn, að menn hefðu sett upp undir-
málssýningu heldur taldi hana ein-
hæfa sýningu á eftirgerðum (multip-
les) og ekki samboðna meistaranum
sem var fjölhæfur listamaður, en vék
einnig að því hve oft hefðu að áliti
annarra komið slakar sýningar er-
lendra meistara hingað, en ég hefði
þó oftar en ekki verið þeim ósam-
mála. Ég benti réttilega á, að engar
teikningar væru á sýningunni, og
saknaði þeirra hvað mest, ei heldur
verk úr gifsi og marmara. íslending-
ar þekkja höggmyndir Rodins giska
vel, en teikningar mun síður.
Þetta er ekki móðgandi fyrir einn
né neinn, og er Vilain segir að Rod-
in hafi lagt mikla áherslu á að hald-
ið yrði áfram að steypa gifsverk sín
í brons vil ég vitna til ritgerðar sem
kemur nánar að von bráðar: „Ég
átti við eins konar innri svik þegar
ég skrifaði að Rodin „tæki þátt í að
umbreyta eigin verkum í yfirborðs-
lega list“.“ („It was kind of internal
betrayal that I had in mind when I
wrote that Rodin “participatet in the
transformation of his own work into
kitsch”.“)
Ennfremur: „Ekki verður annað
sagt en að Rodin hafí lítið komið við
sögu þegar afsteypur voru gerðar
af höggmyndum hans. Starfið fór
að miklu leyti fram í málmsteypu-
smiðjum, en þangað fór Rodin aldrei
meðan á verkinu stóð; hann snerti
aldrei vaxið, sem bronsmyndimar
voru steyptar eftir, og lagfærði ekki
misfellur á því, stjórnaði aldrei eða
sagði fyrir verkum þegar lokahönd
var lögð á verkið og loks athugaði
hann aldrei verkin áður en þau voru
látin í kassa og send viðskiptavini
eða kaupmanni, sem hafði keypt
þau ... Þar sem Rodin var svo niður-
sokkinn í vélrænar endurgerðir er
ekki eins undarlegt og ætla mætti
að hann ánafnaði landi sínu höfund-
arréttinn á verkunum eftir sína
daga.“ („Rodin’s relation to the cast-
ing of his sculpture could only be
called remote. Much of it was done
in foundries to wich Rodin never
went while the production was in
progress; he never worked on or re-
touched the waxes from wich the
fmal bronzes were cast, never sup-
ervised or regulatet either the finish-
ing or the patination, and in the end
never checked the pieces before they
were cratet to be shipped to the cli-
ent or dealer who had bought them.
From his position deep in the ethos
of mechanical reproduction, it was
not as odd for Rodin as we might
have thought to have willed his co-
untry posthumos authorial rights
over his own work.”)
Rétt er að gifsmyndimar sem eru
módel fyrir bronsmyndimar eru af-
skaplega viðkvæmar, og margar erf-
iðar í flutningi. En það gerir þessar
eftirgerðir ekkert merkari þótt þær
hafí verið sýndar á söfnum í Banda-
ríkjunum, Japan, Kína, Þýskalandi
og Bretlandi (kannski fylgdu þá
teikningar?).
Þá skil ég ekki niðurlag athuga-
semdarinnar, að ég hefði mátt sýna
þá kurteisi að minnast þess að slíkar
myndir eru einnig sýndar í sölum
Rodin-safnsins, en í fáfræði minni
hélt ég að þar væru einungis frumút-
gáfur. Ég tel mig ekki hafa sýnt
neina ókurteisi heldur einungis sett
fram skoðanir mínar í fullvissu þess
að ég bý í lýðræðisríki.
-o-
Árið 1981 var haldin stærsta Rod-
in-sýning sem nokkurn tímann hefur
verið sett upp í tjóðlistasafninu í
Washington. I tilefni þess skrifaði
listsögufræðingurinn Rosa-
Iind E. Krauss lærða grein
um sýninguna og verkin á
sýningunni og nefndi hana
„The originality of the
Ávant-Garde and Other
Modernist Myths“. Höfund-
urinn er mjög virtur vísinda-
maður og var meðstofnandi
og meðritstjóri hins þekkta
listtímarits Art Forum um
árabil, en er nú prófessor í
listasögu við Hunter Col-
lege (Massachusetts að ég
held). Ég fékk þessa grein
í hendumar fyrir örfáum
dögum og viðurkenni hér
fúslega fáfræði mína, því
það er svo margt sem bæk-
ur um listamenn og upp-
sláttarrit ijalla ekki um.
Finnst einungis í tímaritum
og sérstökum bókum er
fjalla um afmarkaða hluti á
bak við tilurð listaverka. í
Ijós kemur að listsögufræð-
ingurinn rennir ósjálfrátt
stoðum undir ályktanir mín-
ar og bætir um betur eins
og aliir munu geta séð.
Til að gæta fyllstu hlut-
lægni læt ég textann fylgja
á frummálinu innan sviga,
Bragi Ásgeirsson
og þetta eru að auki þýðingar hlut-
lauss aðila.
Krauss heldur áfram: „Líkt og
jafn margar höggmyndir Rodins
höfðu aldrei áður verið saman komn-
ar opinberlega á einum stað, en
meira er um vert að þar á meðal
voru mörg verka hans, sem höfðu
aldrei sést... Þar var um að ræða
verk úr gifsi, sem höfðu verið varð-
veitt í geymslu í Meudon síðan lista-
maðurinn lézt og verið óhult fýrir
hnýsni fræðimanna jafnt sem al-
mennings. í öðrum tilvikum höfðu
verkin ekki sést, þar sem þau voru
nýgerð. Á sýningunni í Þjóðlistasafn-
inu var til dæmis spánný afsteypa
af Hliðum heljar, sem var svo ný af
nálinni að sýningargestir gátu tyllt
sér niður í litlu leikhúsi sem fengið
hafði verið til afnota í þessu tilefni,
til að horfa á nýgerða kvikmynd um
gerð afsteypunnar ... Nokkrir þeir
sem sem sátu í leikhúsinu og horfðu
á gerð afsteypunnar af Hliðum heljar
— þó ekki allir — hljóta að hafa lát-
ið sér detta í hug að þeir væru vitni
að fölsun. Þegar öllu var á botninn
hvolft hafði Rodin látist 1918 og
endursköpun á verki hans rúmum
sextíu árum eftir dauða hans getur
áreiðanlega ekki talist ósvikin, getur
ekki, sem sagt, verið frumverk. Svar-
ið við því er áhugaverðara en ætla
mætti, því að svarið er hvorki já né
nei.“ („Not only was this the great-
est public gathering of Rodins sculpt-
ure, but it included, as well, much
of his work never before seen. In
certain cases the work had not been
seen because it consisted of pieces
in plaster that had lain on the shel-
ves in storage at Meudon since the
artist’s death, closed off to the pry-
ing eyes of scholars and public alike.
In other instances the work had not
been seen because it had oniy just
been made. The Nationai Gallery’s
exhibition included, for example, a
brand new cast of The Gates of
Hell, so absolutely recent that visit-
ors to the exhibition were able to sit
down in a little theather provided for
the oecasion to wiew a just comp-
leted movie of the casting and finis-
hed of this new version.
To some — thought hardly all —
of the people sitting in that theater
wachting the casting of The gates
of Hell, it must have occurred that
they were witnessing the making of
fake. After all, Rodin has been dead
since 1918, and surely a work of his
production more than sixty years
after his death cannot be the genu-
ine article, cannot, that is, be the
orginial. The answer to this is more
interesting than one would think; for
the answer is neither yes nor no.“)
Margt fleira merkilegt kemur fram
í þessari löngu og ítarlegu grein, því
hér er hreyft við miklu máli og við-
kvæmu er snertir frumgerð lista-
verka, Sjálfur lít ég á frumgerð lista-
verka í ljósi eigin reynslu varðandi
ferli hins grafíska þrykks, að alltaf
' er þrykkt frá sömu málmplötunni,
tréstokknum/tréplötunni/dúknum
eða litósteininum, og annaðhvort af
listamanninum eða undir eftirliti
hans. Slíkt kallast ótvírætt frumverk.
En ef svo þrykkt er af plötunni t.d.
60 árum eftir dauða hans getur það
einungis kallast eftirgerðir, — í
versta falli svört þrykk eða ræningja-
þrykk eins og það heitir á fagmáli.
Og ef svo afsteypur frumverka
myndhöggvara eru gerðar 60 árum
eftir dauða hans, geta þær einungis
nefnst eftirgerðir frumverkanna. —
Svo einfalt er það.
Lakara er, að lögð er óskiljanlega
mikil áhersla á flott yfírborð, sem í
raun myrðir fegurð hins formræna
rúmtaks, og í þessu tilviki, þ.e. á
Kjarvalsstöðum, er hið glansandi yf-
irborð aukið með harðri og hvellri
lýsingu og verkunum fjarri því
hnitmiðað komið fyrir. Ég hef því
minnsta ástæðu til að draga neitt
það til baka sem bijóstvit mitt sagði
mér og fylginautur minn á sýning-
unni var að auki fullkomlega sam-
mála.
Ferskleikinn er fyrir öllu, og eins
og myndhöggvarinn Constantin
Brancusi orðaði það: „Um leið og við
erum ekki lengur böm erum við þeg-
ar dauð.“ Vísa má einnig til yfírlýs-
ingar Kasimir Malevich: „Einungis
sá er á lífi sem hafnar sannfæringu
gærdagsins.“ Síðarnefnda tilvitnunin
var einfölduð á annan veg og lengi
hent á loft í ræðu og riti „í listum
liggur engin leið til baka“, en hún
reyndist svo röng. En hér eru tilvitn-
anirnar notaðar til að skírskota til
þess misskilnings, að endurvekja
gærdaginn í yfirborðslegum umbúð-
um og kenna við upprunaleika.
Ég ber fulla virðingu fyrir Jacques
Vilain, en hann má vera þes
fullviss að við hér uppi á
útskerinu erum ekki fáfróð-
ir frummenn á heimslistina
og erum jafn kröfuharðir
og starfsbræður okkar
meðal stærri þjóða. Og ég
vil minna á að forstjóram
safna getur orðið á í mess-
unni eins og t.d. hr. Béné-
dicte fyrsta forstjóra Rodin-
safnsins sem var viðriðinn
mikið hneyksli ásamt Henri
Lebossé aðalaðstoðarmanni
meistarans.
„Eftir lát Rodins hófst
Lebossé handa um að
stækka Vörnina og gera
hana fjórum sinnum stærri
en frumverkið, það er að
segja stærri en Rodin sjálf-
ur hafði veitt heimild til.
Þetta var gert samkvæmt
fyrirmælum Bénedicte og
selja átti hollensku ríkis-
stjóminni stækkuðu gerð-
ina, sem átti að reisa sem
minnisvarða við Verdun.
Okkur er sagt að þegar
starfínu hafi verið lokið
hafi Bénedicte „sætt harðri
gagnrýni fyrir að taka að
sér að stækka verkið að
George Bernhard Shaw í stellingu Hugsuðarins,
sennilega einhvern tímann á árunum 1906-1912.
listamanninum látnum“ og enn frem-
ur, „því miður fyrir hina fullkomnu
hjálparhellu Rodins,“ flæktist Verd-
un-gerðin árið 1920 inn í hneykslis-
mál, þar sem við sögu komu fölsuð
listaverk, marmarahöggvarar sem
héldu áfram að framleiða höggmynd-
ir merktar nafni Rodins og óleyfíleg-
ar vírsteypur ..
(„After Rodin’s death Lebossé
began a enlargement of The De-
fense, increasing the original scale
of the work fourfold, wich is to say,
beyond that ever commissioned by
Rodin himself. This was done at
Bénedicte’s instructions for sale to
the Ducht government as a monu-
ment to be erectet at Verdun. Upon
completion, we learn, “there was a
storm of critism directed at Béné-
dicte for undertaking the posthum-
ous enlargement,” and further,
“tragically for Rodin’s perfect collab-
orator”, the Verdun enlargement
became part of a 1920 scandal invol-
ving fake works, marble carvers who
continued to tum out sculjilure
signed with Rodin’s name, and
unauthorized bronze casts. of the
barbedienne foundry.“)
Svo mörg era þau orð, en þó skal
haldið áfram um stund: „Hvers kon-
ar endurgerð listaverka hefur ekkert
listrænt gildi, án tillits til þess hvaða
aðferðir era notaðar, og verðgildið
er því lítið, því að það er ekki beinlín-
is til vitnis um sköpunargáfu."
„í blönduðum listgreinum (eins og
bronsmyndagerð), sem era „list end-
urtekninga” hafði þessi nýi takmark-
aði áhugi í för með sér hættu á verð-
falli og við því varð að bregðast þeg-
ar í stað.“ („Any reproduction of an
artist’s work made by someone else,
no matter what the process might
be, is without real artistic vaiue and
therefore of an ineonsequential price,
for it no longer gives direct evidence
of the creative impulse.“ „For the
compound arts (such as bronze
sculpture), wich are “arts of repetiti-
on”, this new economy of dsire thre-
atened an absolute full in value and
required an immediate reponse.“)
Það er vissulega ástæða til að
hugleiða ýmislegt eftir lestur fram-
anskráðs og það ætti að renna stoð-
um undir það að meint fáfræði var
einungis skoðun mín og frekar mætti
vísa henni í nærtækari áttir.
Ég læt það vera enda ekki háttur
minn að flotta mig með sleggjudóm-
um, en vil ljúka þessu skrifí með því
að vitna aftur í grein Krauss þar sem
segir frá yfírlýsingu eins mesta aðdá-
anda Rodins, sem var rithöfundurinn
George Bernhard Shaw: „Eins og
allir aðrir var honum kunnugt um
staðreyndirnar um verk Rodins og
þá mótsögn að myndhöggvarinn með
„óviðjafnlega handbragðið" var
frægur fyrir verk sem hann hafði
aldrei komið nærri.“ („Like everyone
else, he was conversant with the
facts of Rodin’s production and the
paradox that the sculptor with the
“inimitable touch“ was famous for
works that he himselv had never
laid hands on.“) Síðan er vitnað í
prófessor Albert Elsen forstjóra Þjóð-
listasafnsins: „Enginn myndhöggvari
sögunnar er frægari fyrir „óviðjafn-
anlegt handbragð" en Auguste Rod-
in. Þó eru stór verk eins og minnis-
varðinn um Balzac og Hugsuðurinn,
sem orðstír Rodins byggist á að
miklu leyti, í raun og veru handverk
Henri Lebossé." („No sculptor in hi-
stoiy is more famous for having an
inimitable touch than Auguste Rodin.
Yet big public works like the Monu-
ment of Balsac and the Thinker, on
wich much of Rodin’s reputation is
based, are in fact issued from the
hands of Henri Lebossé.“)
„Shaw gerði sér einnig grein fyrir
því, að bjargföst skoðun Rodins væri
að leirmótunin væri „frumgerð"
hvers verks: „Fólk segir að allar
höggmyndir nútímans séu verk ítal-
skra listamanna, sem endurgeri á
vélrænan hátt gifsmyndir mynd-
höggvarans í stein. Rodin segir það
sjálfur.“ En Shaw lýsti sig ósam-
mála þessu viðhorfi: „Þá sérstöku
eiginleika sem Rodin laðar fram í
marmaraverkum sínum er ekki að
fínna í leirmódelum hans.“ Shaw
heldur því ákveðið fram að töfrandi
eða óútskýranlegir eiginleikar „Rod-
ins“ sé einhvern veginn að fínna í
maramaraverkunum hans og ekki í
efninu: „Hann gaf mér þrjár bijóst-
myndir af mér, eina úr bronsi, eina
úr gifsi, eina úr marmara. Brons-
gerðin er ég. .. Gifsmyndin er ég.
I