Morgunblaðið - 20.11.1993, Qupperneq 36

36
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1993
Halldóra Pálína Sig-
urðardóttír frá Götu-
húsum á Stokkseyri
Fædd 15. febrúar 1911
Dáin 10. nóvember 1993
Hún Dóra var fædd á Tjöm á
Stokkseyri, þar sem hafaldan á það
til að koma óbrotin að landinu og
slá þar sínar hljómkviður á grundim-
ar sem sitt uppáhalds hljómborð.
Stundum hefir verið svo knálega til
gmndanna slegið að byggðinni var
ógnað og helför mönnum búin. Við
heyrum sagt að við þann gný hafi
Páll ísólfsson tónskáld numið sína
dýmstu tóna í hljómkviður sínar og
enginn haft ráð á slíkri túlkun sem
hann á þessu fýrirbæri. Það dregur
enginn í efa. En risminni sálir á
Stokkseyri hafa líka numið þennan
tón haföldunnar þótt á annan veg
væri með tár á hvarmi sem ekki
fundu sér farveg á þeirri stundu.
Á þriðja aldursári fluttist Dóra
með foreldmm sínum að Götuhúsum,
þar sem þá var þríbýli og ólst hún
upp þar og vann þeim um langa hríð.
Móðir Dóm var Valgerður Jóns-
dóttir frá Skúmsstöðum á Eyrar-
bakka. Þessi mæta formóðir mikilla
stofna skilaði af sér ellefii bömum
með manni sínum, Sigurði Sigurðs-
syni, sem ættaður var úr Holtunum.
Þessi ellefu böm komust ekki til
skila héma megin við gröfina. Fimm
þeirra komust ekki til aldurs. Sex
náðu fullorðins aldri og nú em að-
eins tvær systur á lífí. Mér býður í
gmn að þá hafi hafaldan dunið þungt
í eyrum þessarar móður, sem þurfti
að handleika þessi fimm smáböm sín
líflaus. Dapurt tónfall á ögurstund.
Halldóra fæddist eins og flestir
aðrir af hennar kynslóð til krappra
kjara, þar sem bágt var í búi hjá
bammörgum og ekki mulið undir
neinn. Þess vegna tilheyrði það þá
og hefir lengi gerst síðan, að á unga
aldri varð fólk að bjástra og bjarga
sér eftir því sem það hafði burði til
með það sem í barmi þess bjó, nýta
til fulls það sem því hafði hlotnast í
vöggugjöf af visku og mætti. Dóra
var þar engin undantekning.
Eins og gengur kemur fólk mis-
jafnlega í stakk búið til leiks við sjálft
mannlífið, sem það verður að takast
á við. Þess vegna gengur mörgum
misjafnlega að ná þeirri fótfestu, sem
þeir hefðu helst vænst.
Oftar en ekki vill svo til að fólk
hlýtur þá skerðingu á heilsufari sínu,
sem skapar því þá líkamlegu vanlíðan
að geðheilsan er í veði. Hún fór ekki
varhluta af því hún Dóra.
Ung að árum leið hún fyrir inn-
vortis meinsemdir, sem ergðu hana
mikið og drógu úr lífsfjöri hennar,
sem var vel úti látið. Hún var í eðli
sínu tápmikil og dugleg en varð
snemma að lúta því að hún réð ekki
för í því, sem hún vildi og taldi sig
þurfa að afkasta hveiju sinni. Þetta
angraði hana á hennar besta aldurs-
skeiði og má geta sér þess til að það
hafi einnig mótað skapgerð hennar
og viðhorf. Ef til vill þess vegna
batt hún ekki alltaf bagga sína sömu
hnútum og samferðafólkið. Hún
lærði heldur ekki þá list að koma til
dyranna öðruvísi heldur en hún var
klædd. Hún bjó yfir innra stolti, sem
hún megnaði ekki að útfæra á þann
veg sem hún ætlaði sér og þráði.
Þess í stað leit hún alltaf á smæð
sína frá þeirri hlið að hún stæði utan
vegar við hið eðlilega mannlíf og
fannst oftar en ekki hart að sér veg:
ið. Það má vissulega til sanns vegar
færa að þannig hafi það gerst eftir
að hjarta hennar orkaði ekki að
starfa nema öðru hveiju svo að fijáls-
lega sé farið með sjúkdómsgreining-
una. Það gefur augaleið að það er
ekki glaðvært líf að heyra alltaf brak-
ið í sinni eigin Iíkkistu með einhverja
bið eftir því að lokið verði skrúfað
á. Þetta fékk Dóra að reyna. Marg-
oft tók sjúkrahúsið á Selfossi við
henni önnum kafinni við að deyja,
en allt kom fyrir ekki, það skilaði
henni lengi vel til síns heima að
Grænumörk þijú þar sem hún hafði
sinn samastað.
Þótt áföll Væru með ýmsum hætti
í lífi þessarar góðhjörtuðu konu bar
hún gæfu til að miðla öðrum af hand-
verki sínu, sem oft bar með sér list-
rænt yfirbragð. Foreldrar hennar
voru bæði mikið hagleiks fólk. Móðir
hennar var sérstaklega listhneigð,
sem hún túlkaði með pijónunum sín-
um. Hér hjá Valgerði Magnúsdóttur,
sem er skrifuð fyrir mér, er til eins-
konar ættargripur, sem amma henn-
ar, Valgerður, móðir Dóru, pijónaði.
Þetta er borðdúkur, sem ber fagurt
munstur og stærð hans er sú, að
3.400 lykkjur fóru í umferðina að
síðustu.
Þessa listhneigð og þennan hag-
leik erfðu öll systkinin. Ef til vill í
misjöfnum mæli og ef til vill sinnt
misjafnlega. En áfram erfðist það.
ivar, sonur Valgerðar, og Arthúr,
sonur Sigríðar, eru viðurkenndir list-
málarar.
Dóra erfði dijúgan skerf af hand-
lagni og listfengi foreldra sinna. Það
var hennar sterka hlið. Það var henn-
ar gleðigjafi í gegnum súrt og sætt.
Þar lagði hún mörgum lið fyrir lítið
gjald og stundum aðeins fyrir frænd-
semina eina saman eða kunnings-
skapinn. Þá sló fimlega hennar dapra
hjarta. Það gaf henni samheldni við
samfélag sitt að geta þannig miðlað
öðrum af sjálfri sér. Hún óx af því
hið innra með sér og geislar hins
mannlega lífs prýddu slóð hennar.
Kristín, systir Dóru, eignaðist fiór-
ar dætur. Þær voru mjög samrýndar
Kristín og Dóra. Elsta dóttir Kristín-
ar er Valgerður, sem áður er getið.
Dóra hélt mikið upp á hana. Senni-
Iega mest vegna þess að henni var
alltaf komið fyrir í Götuhúsum þegar
móðir hennar fæddi af sér hinar
dætumar. Þar byijaði Dóra að gæla
við hana og lét ekki af því upp frá
því. Það var aðalsmerki hennar,
tryggðin, sem hún festi á einhvem.
Núna, þegar ég lít í gömul mynda-
albúm heimilis okkar Völu, þá sé ég
þijá drengi, okkar: Össur, Magnús
og Sigurð vatnsgreidda í sparifötun-
um, sem eiga þann uppruna að Dóra
hafði sniðið þau og saumað upp úr
einhveiju, sem aflóga var af einhveij-
um. Það er of langt mál að segja frá
því hér og sennilega naumast við
hæfi vegna þess að það er gaman-
mál, þegar Dóra kom með brækur
af svo íturvöxnum manni að ég fékk
hinar ágætustu buxur og Össur
stuttbuxur, þegar Dóra hafði farið
höndum um þær.
Svona vann Dóra, en þetta voru
ekki endilega listaverkin hennar. Þau
vann hún með ísaumi, pijónum og
heklunál. Það gæddi lífi hennar feg-
urð og örlitla sátt við það, sem hún
taldi sig fara á mis við.
Það kom að því, það kom að því
að hún giftist. Þá var hún á fertug-
asta og fyrsta aldursári. Þorkell Þor-
kelsson, skipasmiður frá Gamla-
Hrauni, hljóðlátur maður, traustur
og gegn, var einnig af gelgjuskeiði,
eða nokkru eldri heldur en Dóra.
Hann varð eiginmaður hennar. Virt-
ur, sem hið mesta göfugmenni. Það
kom sér vel. Þá reis hamingjusól á
himni Halldóru Pálínu. Þar fann hún
skjól og ástríki, sem hún taldi sig
ekki hafa fundið áður. Hún fann
drengskap og umhyggju í fari þessa
manns og óþekkt umburðarlyndi.
I viðtali við mig sagði hún orð-
rétt: „Það voru bestu ár ævi minnar,
sem ég átti með Þorkeli. Þegar hann
dó hrundi mín veröld. Síðan þá hefi
ég verið einstæðingur, þrátt fyrir
alla þá, sem hafa verið með framrétt-
ar hendur og viljað mér vel. Ég elsk-
aði Þorkel. Eg trúi því ekki að kona
geti elskað heitar eða meira. Guð var
ekki góður þegar hann tók hann frá
mér. Síðan hefi ég líka efast um
mína bamatrú og skipti mér ekki af
því hvort guð er til eða ekki.“
Þetta var slitrótt lexía, sem hún
las mér, því að tár og sviði settu
henni takmörk. „Dýrsti kærleikurinn
af hennar eigin lífi varð örljósa,"
mundi Kiljan hafa orðað það.
Ég sá sérstaka ástæðu til þess að
þakka læknum og hjúkrunarfólki á
Selfossi fyrir frábært umburðarlyndi
og mannkærleika í meðferðinni á
þessari viðkvæmu sál, sem Dóra var.
Ég veit að hún var ekki sá þjálasti
sjúklingur, sem þar bar þráfaldlega
að garði. Ég tel sjúkrahúsinu það til
sóma hversu vel því famaðist með
einstæðing í krappri stöðu. Það er
allt annað að gera skyldu sína heldur
en að gera það vel og fagurlega eins
og ég tel að þar hafi verið gert og
hef hana sjálfa fyrir því. Það undir-
strikaði hún líka með því að gefa
sjúkrahúsinu mestan hluta þess fjár,
sem hún hafði til umráða, eða eina
milljón króna, sem þakklætisvott fyr-
ir þá hjálp sem það veitti henni á
erfiðum stundum.
Eins og alltaf þegar teflt er við
dauðann, þá er það hann sem mát-
ar. Það er gömul saga og ný að hann
tileinkar sér síðasta andvarpið. Við
því er ekki nema gott eitt að segja,
þegar öldruð kona á í hlut, þótt hún
flytjist um set frá því mannlega lífi,
sem var orðið henni ofviða. Hún hef-
ir þjónað út sinn tíma og verðskuldar
hvíld. Hún verðskuldar að heíja sitt
nýja líf eftir því eða í samræmi við
það, sem hún er þess umkomin.
Ég bil alla þá, sem átt hafa sam-
leið með þessari þreyttu konu að
leggja henni nú lið á nýrri vegferð
og hugsa hlýtt til hennar af heilind-
um og verma þannig þann reit, sem
hún þarf að skjóta rótum í. Það veit-
ir henni öðru fremur brautargengi á
nýjum leiðum og bætir henni upp tár
og sviða þess mannlega lífs, sem
henni fannst naumast ásættanlegt.
Guð veri með henni.
Skarphéðinn Ossurarson.
Ég heyrði einu sinni haft eftir
manni fyrir austan fjall þegar hann
var að lýsa ömmusystrum mínum að
það væru systumar sem alltaf hlægju
þegar þær töluðu. Það var nokkuð
til í því. Að minnsta kosti gat hún
Halldóra Pálína, frænka okkar á
Selfossi, líka hlegið þegar svo bar
við. Það var ekki alltaf. Oft hló
frænka ekki þegar aðrir hlógu, en
snarráð og mjög svo óvænt svör og
viðbrögð við ýmsum uppákomum
voru líka eitt af aðalsmerkjum henn-
ar.
Í huga flestra vina og kunningja
Dóru á Selfossi stendur meðal ann-
ars það eftir hennar dag hér að hún
hafði sína sérstöku kímnigáfu, svo
mjög að maður vissi eiginlega ekki
alltaf hvemig maður átti að taka
viðbrögðum hennar við því sem upp
kom.
Mér er til dæmis minnisstæðara
en margt annað ein jólin endur fyrir
löngu þegar stórfjölskyldan var í
stökustu vandræðum með að gefa
Halldóru eitthvað í jólagjöf, eins og
venja var í fjölskyldunni. Hún átti
bókstaflega allt til alls í kotinu sínu.
Eða svo sagði hún sjálf og hafði lík-
lega rétt fyrir sér. Þrautalendingin
var að gefa henni baðsalt og hinar
og þessar tegundir af sápum, stórum
og smáum í öllum regnbogans litum.
Það gladdi að minnsta kosti augað
ef ekki annað.
En Halldóra sá sínar hliðar á því
sem aðrir sáu ekki fyrir. Hún hringdi
suður yfir fjallið í Kristínu systur
sína, ömmu mína, og spurði hana
hvað hún ætti eiginlega að gera við
allar þessar sápur. Hvort fólki fynd-
ist hún virkilega svona skítug. Féll
okkur allur ketill í eld. Því við vissum
ekki hvort þetta var grín eða alvara.
Enn þann dag í dag hefur ekki á
viðhlítandi hátt verið skorið úr því.
Þetta var bara hún Halldóra Pálína
á Selfossi.
Móðir Halldóm var Vaigerður
Jónsdóttir, fædd hinn 13. apríl 1885
á Skúmsstöðum á Eyrarbakka. For-
eldrar hennar voru þau Jón Jónsson
og Kristbjörg Einarsdóttir. Faðir
Halldóru var Sigurður Sigurðsson
bóndi í Götuhúsum á Stokkseyri og
póstflutningsmaður til Reykjavíkur,
fæddur hinn 27. febrúar 1874 í Holt-
unum. Foreldrar hans voru þau Sig-
urður Halldórsson og Sigþrúður
Jónsdóttir. Bjuggu þau í Haga í
Holtum.
Sigurður, faðir Halldóru, var tví-
buri við Sigurveigu systur sína. Var
báðum þeim systkinum ráðstafað
strax frá foreldrum þeirra vegna
margra bama þar fyrir sem og fá-
tæktar heimilisins. Var þeim komið
fyrir sínu á hvorum staðnum, honum
í Holtunum en henni í Ölfusinu.
Þriggja daga gamall var Sigurður
tekinn í fóstur og fluttur á milli bæja
í gráu gæruskinni til verðandi fóstur-
móður sinnar, Halldóru Halldórsdótt-
ur, föðursystur hans. Bjó hún þá í
Gaukshaga í Holtum. Var hún ráðs-
kona hjá séra Benedikt þar steinsnar
frá, eða á bænum Haga þar sem
prestssetrið var, einnig í Holtunum.
Sigurveig, tvíburasystir Sigurðar, bjó
síðar og kenndi sig við Stúfholt þar
í sömu sveit.
Þegar Sigurður, faðir Halldóru,
var orðinn níu ára gamall fluttist
hann með Halldóru, fósturmóður
sinni, að Saurbæ. Var hún þá á sex-
tugsaldri. Giftist hún um það leyti
manni að nafni Páll, en Páll þessi
var náfrændi Sigþrúðar Jónsdóttur,
sem var eins og áður sagði líffræði-
leg móðir Sigurðar. Eignuðust þau
Halldóra og Páll sjálf engin böm, en
ólu upp þeim mun fleiri fátækt-
arkróga á sinn eftirtektarverða hátt.
Líkaði Sigurði greinilega svo vel
hjá þessum fósturforeldrum sínum
að hann skírði næstelstu dóttur sína
í höfuðið á þeim báðum, Halldóru
Pálínu. Segir það sögu um vist og
viðgjöming Sigurðar á því æsku-
heimili hans.
Halldóra Pálína sagði þeim er
þetta ritar að guðmóðir hennar og
nafna hefði unnað sér mjög. Halldóra
þessi Halldórsdóttir varð þekkt ljós-
móðir víða í Flóanum þótt ómenntuð
væri í þeim fræðum. Svo hlýjan hug
báru ljósböm þessarar Halldóru til
hennar að þau færðu henni á gam-
als aldri hálsnisti og gullhring með
áletrunum frá þeim. Erfði Halldóra
Pálína þetta nisti eftir nöfnu sína og
gætti þess ávallt eins og sjáaldurs
auga síns. Hafði hún orð á því að
hún vildi helst að nafna sín í Reykja-
vík fengi það eftir hennar dag ef
nokkur kostur væri.
Halldóra Pálína minntist þess m.a.
einnig á sl. ári við mig, að þegar
Katla hefði gosið árið 1918 þá hefði
nafna hennar verið í heimsókn í
Götuhúsum á Stokkseyri þar sem
fjölskyldan bjó lengst af. Halldóra
var þá aðeins 7 ára gömul. Varð hún
mjög hrædd að eigin sögn, því að
um miðjan dag dimmdi vegna go-
smakkarins og öskufallsins. Nafna
hennar hafi þá leitt hana út á hlað
og skýrt út fyrir henni hvemig stóð
á öllu saman. Var Halldóm Pálínu
þetta mjög vel minnisstætt alla tíð
síðan og mundi vel sem annað og
hafði á orði þegar barst í tal. Hall-
dóra Halldórsdóttir ljósmóðir lést í
Götuhúsum á Stokkseyri árið 1919.
En það var af æsku Halldóru Pál-
ínu að segja að sex ára gamalli var
henni komið í sveit að Akbraut í
Holtum. Var hún þar til átta ára
aldurs á hveiju sumri. Þar bjuggu
þá Guðfinnur, frændi okkar, og kona
hans, Oddbjörg.
Eftir þessi sumur þrengdist hagur
heimilisins í Götuhúsum svo að ekki
var talið mögulegt að borga þetta
litla tillag sem venja var með sveita-
stúlkum í sveit og urðu því sveitavist-
ir Halldóru Pálínu af þessum toga
ekki fleiri. Næsta sumar, árið 1920,
þegar Halldóra var níu ára gömul lá
hún mestallt sumarið í mjög erfiðri
skarlatsótt.
Strax eftir ferminguna gerðist hún
hins vegar kaupakona víðs vegar í
sveitunum fyrir austan fjall. Sextán
ára gömul réð hún sig til dæmis að
Hjallanesi á Landi í tvö sumur.
Bjuggu þá þar þau hjón Sigurður og
Ingiríður ásamt fjórum bömum sín-
um. Seinni veturinn var rekinn
heimavistarskóli á staðnum. Réð
Halldóra sig þá sem vinnukonu þar
yfír veturinn, til að létta þeim hjónum
búsýsluna á staðnum á meðan.
Það var eitt af mestu sérkennum
Dóru frænku á Selfossi af öllu fólki
sem ég hef hitt á lífsleiðinni hversu
óhemju minnug hún var á menn,
atburði og dagsetningar. Svo mjög
að ég sem sagnfærðinemi gekk oft
í smiðju til hennar um hina og þessa
samtímaatburði úr lífi hennar og
okkar fjölskyldu. Stóð aldrei á nein-
um svörum hjá henni ef hún hafði
aðeins á annað borð nokkum tímann
á ævinni heyrt á manninn eða atvik-
ið minnst.
í fiölskyldusöguskráningunni fór
ég síðast í mars á síðastliðnu ári til
Halldóm í nýju íbúðina hennar í sam-
býli aldraðra í Grænumörk á Sel-
fossi. Var ég þá meðal annars að
skrá ættartal og sérkenni hverrar
formóður og forföður þessarar und-
arlegu ættar. Hafði ég til öryggis
segulbandið með mér ef svo færi að
ég yrði eitthvað seinn að skrifa allt
skrautið niður. Fljótlega hætti ég að
reyna að skrifa nöfn, dagsetningar
og annað niður. Það var vitatilgagns-
laust, því ég gat hvergi nokkurs stað-
ar haldið þræði þar sem Halldóra
Pálína þuldi svo hratt og svo margt.
Það var ekki nema á færi hraðvirks
segulbands að nema það.
I hálfa þriðju klukkustund bunaði
þessi ættfræðibrunnur linnulítið öllu
mögulegu og ómögulegu inn á band-
ið. Ég hlustaði á þessa segulbands-
upptöku aftur núna í vikunni og
gerði mér þá fyrst almennilega ljóst
hversu óhemju fjársjóður þessi frá-
sögn Halldóru er fyrir fjölskylduna
alla, sem og alla aðra sem þjóðlegum
fróðleik unna.
Enn ein hliðin á kímnigáfu Hall-
dóru var að hún vildi aldrei fara til
útlanda. Eða átti þess kannski ekki
kost í sama mæli og margir aðrir.
En hvað um það, hún lét sig nú samt
hafa það að fara til útlanda einu sinpi
á gamals aldri. Þá fór hún í dags-
ferð til Kulusuk á Grænlandi. Hafði
hún nokkrum sinnum orð á því eftir
þessa sérstöku utanlandsferð að hún
væri ekkert að þvælast þetta til sólar-
landa eins og allir hinir. Hún færi
sínar eigin leiðir og færi því bara til
Grænlands.
Því verður ekki móti mælt að
Halldóra fékk ekki sömu tækifæri
og margir aðrir í lífinu. Illvíg skari-
atsótt heijaði á hana aðeins nú ára
gamla sem setti sín stóru spor í þetta
stolta hjarta. Býður mér í grun að
það hafi verið mikil ástæða þess
hvemig sálarkiman lokaðist meira
og meira er árin færðust yfir hana.
Halldóra giftist seint og varð ekkja
eftir fremur stutt hjónaband. Auðvit-
að hafði það líka sín áhrif. Flestum
sem til þekktu bar saman um að árin
í hjónabandi henar og Þorkels Þor-
kelssonar frá Gamla Hrauni hafi
verið langmestu sólarstundimar í lífi
Halldóru. Svo fannst henni sjálfri að
minnsta kosti. En svona höguðu ör-
lögin því sem öðru í heimi hér að
þau árin urðu því miður -allt of fá.'
Að leiðarlokum get ég ekki látið
hjá líða að minnast á eitt atriði sem
öðm fremur batt mig og systkini
mín við Halldóru. Því fyrir utan að
vera alltaf vægast sagt mjög sérstök
frænka okkar á Selfossi, þá var hún
líka saumakona. Halldóra var mikil
saumakona og saumaði af mikilli
snilld þegar hún vildi það við hafa.
Halldóra lét sig ekki muna um það
þegar við fjögur eldri systkinin í
Bólstaðarhlíðinni og síðar á Braga-
götunni vorum að vaxa upp í for-
eldrahúsum að koma reglulega suður
og sauma spariföt og hversdagsföt,
sem og yfirhafnir á alla hjörðina
endurgjaldslaust. Ekkert var sjálf-
sagðara.
Auðvitað man ég lítið annað eftit-
þessu stússi en hversu óhemju leiðin-
legar þessar mátunarstundir voru
sýknt og heilagt. Það voru einu
áhyggjur okkar systkinanna af
saumaskapnum í þá daga. Hitt var
svo sjálfsagt að frænkan á Selfossi
kæmi suður að sauma þegar við vor-
um vaxnir upp úr „ömurlega gamla
draslinu" að það tók því ekki að tala
um það. Saumakonan mætti á tilsett-
um tíma og ný föt bara saumuðust.
Þetta kom bara rétt eins og rigning-
in. Það tók því svo sannarlega ekki
að vera að tala um svona sjálfsagðan
hlut. Þetta var einfaldasta náttúru-
lögmál í heimi.
Þetta var auðvitað ekkert náttúru-
lögmál og þetta var heldur ekkert
sjálfsagt mál. Þetta kostaði vinnu
og aftur vinnu og fyrirhöfn og enn
meiri fyrirhöfn. Svo mikið er víst.
Fyrir það skal því þakka hér á þess-
ari fátæklegu kveðjustund þótt
kannski seint sé.
Magnús H. Skarphéðinsson.