Morgunblaðið - 02.02.1994, Page 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. FEBRUAR 1994
31
Lífeyrisréttindi
ríkisstarfsmanna
eftir Hauk
Hafsteinsson
Að undanförnu hafa lífeyrismál
og lífeyrissjóðir verið mjög í
brennidepli. I þessari umræðu hef-
ur mönnum orðið tíðrætt um þær
skuldbindingar sem hvíla á Líf-
eyrissjóði starfsmanna ríkisins.
Þannig hefur komið fram, að
skuldbindingar sjóðsins séu langt
umfram það sem hann geti staðið
undir með eignum sínum.
í umræðunni hefur gætt nokk-
urs misskilnings. Stillt hefur verið
upp tveimur óskyldum atriðum og
þau borin saman. Annars vegar
eru það almennu lífeyrissjóðirnir,
sem flestir voru stofnaðir um 1970,
og eiga að standa undir skuldbind-
ingum sínum með iðgjöldum og
ávöxtun þeirra. Hins vegar eru líf-
eyrisskuldbindingar ríkisins,
ýmissa sveitarfélaga og fjölmargra
annarra aðila, sem rekja má allt
aftur til ársins 1919. Síðarnefnda
atriðið hefur verið kynnt sem
vandamál Lífeyrissjóðs starfs-
manna ríkisins, þar sem sjóðurinn
eigi ekki fyrir skuldbindingum sín-
um. Rétt er að skýra nokkur atriði
í þessu sambandi. '
Sögu Lífeyrissjóðs starfsmanna
ríkisins má rekja aftur til ársins
1919, þegar stofnaður var Lífeyris-
sjóður embættismanna. Allt frá
þeim tíma hefur ríkið ábyrgst líf-
eyrisgreiðslur til starfsmanna
sinna, og á löngum tíma hafa þann-
ig myndast miklar skuldbindingar.
í dag greiða rúmlega 20 þúsund
einstaklingar iðgjald til sjóðsins,
og alls hafa um 40 þúsund ein-
staklingar áunnið sér rétt til
greiðslu úr honum. Auk ríkisins
greiða nú tæplega 200 aðrir launa-
greiðendur iðgjald til sjóðsins fyrir
starfsmenn sína. Þar af eru 50
eftir Jónas Pálsson
Starfshættir í skólum skyldu-
náms á íslandi hafa breyst mikið
á undanförnum 20-30 árum. Sýn-
ist sitt hverjum um þær breytingar
eins og gengur. Engan hefi ég þó
heyrt halda því fram að skólasöfn
eða skólabókasöfn eins og þau
voru áður nefnd séu óþörf. Hitt
mun nær sanni að varla finnist nú
nokkur maður, kona eða karl, sem
ekki telur skólasöfn gagnleg og
raunar algerlega ómissandi. Og
allir sem af einlægni mæla fyrir
umbótum í starfi skóla eru a.m.k.
sammála um eitt, sem sé að vel
búið og vel rekið skólasafn er
hverjum skóla höfuðnauðsyn og
söfnin forsenda allra annarra um-
bóta í skólakerfi. Undirrituðum er
þess vegna sérstök ánægja að
vekja athygli lesenda Morgun-
blaðsins á bók sem Mál og menn-
ing gaf út á sb hausti um þetta
efni og heitir A skólasafni eftir
Kristínu Unnsteinsdóttur og Ragn-
hildi Helgadóttur skólasafnskenn-
ara við Æfingaskóla KHÍ við Há-
teigsveg.
Bókinni, sem er í litlu broti og
handhægu, er ætlað að vera hand-
bók um skólasöfn eins og nánar
greinir í formála. Efni bókarinner
er e.t.v best lýst með því að vitna
í höfunda sjálfa sem segja í for-
málsorðum: „Lögð er áhersla á að
benda skólasafnskennurum og öðr-
um kennurum grunnskólans á hug-
myndir um hvernig nota megi
bækur og önnur gögn í kennsl-
sveitarfélög. í árslok 1992 voru
eignir sjóðsins tæpir 18 milljarðar.
Á sama tíma var reiknað út, hvað
sjóðurinn þyrfti að eiga mikið ef
engin iðgjöld væru framvegis
greidd til sjóðsins, en sjóðfélagar
taki lífeyri á sínum tíma í samræmi
við þau réttindi sem þeir hafa þeg-
ar aflað sér. Þarna var verið að
reikna hvað sjóðurinn þyrfti að
eiga, ef hann ætti að standa undir
skuldbindingum sínum með eign-
um á þessum tímapunkti. Niður-
staðan var að ef miðað er við að
ávöxtun eigna sjóðsins verði í
framtíðinni 2% umfram launa-
hækkanir, þá þyrfti þessi eign að
vera 90 milljarðar. Ef hins vegar
er miðað við 3% ávöxtun, þá þyrfti
eignin að vera 75 milljarðar. En
kjarni málsins er, að lögum sam-
kvæmt er alls ekki til þess ætlast,
að sjóðurinn standi undir skuld-
bindingum sínum með uppsöfnuð-
um eignum. Skoðum þessar tölur
aðeins nánar.
Atriði til skoðunar
í fyrsta lagi verður að hafa í
huga, að tryggingafræðilegir út-
reikningar á skuldbindingum er
áætlun. Áætlun, sem byggð er á
ýmsum óvissuþáttum. Þannig þarf
að meta dánarlíkur sjóðfélaga, þ.e.
hversu gamlir þeir komi til með
að verða, hvenær menn komi til
með að heija töku lífeyris, hversu
margir verði öryrkjar og fleiri slíka
þætti. í tryggingafræðilegri úttekt
á stöðu lífeyrissjóðs hefur ávöxtun
á eignum sjóðsins einnig veruleg
áhrif á niðurstöður úttektarinnar.
Það sést best á því, að niðurstaðan
breytist um 15 milljarða eftir því
hvort miðað er við 2% eðá 3%
ávöxtun eigna umfram launa-
hækkanir.
/ öðru lagi er rétt að hafa í
huga, að með útreikningi á skuld-
unni. Ennfremur er gerð grein fyr-
ir ýmsum þáttum sem snerta þróun
skólasafna á íslandi, drepið á for-
sögu skólasafna nútímans og fjall-
að um lög og reglugerðir er tengj-
ast söfnunum.“
Bókin Á skólasafni skiptist í
fimm aðalkafla. Fyrsti kafiinn sem
er mjög stuttur og ber heitið Hlut-
verk skólasafna er eins konar inn-
gangur að meginefninu. Undir-
rituðum finnst sem þessi kafli hefði
mátt vera veigameiri og nokkru
efnisríkari um stöðu skólasafna
almennt í fræðslu og menntun
barna og unglinga á okkar dögum.
En vissulega er bent á meginatriði
þessa efnis og þau síðan beint og
óbeint rakin í hagnýtu samhengi
út alla bókina. Næst kemur
skemmtilegur_ kafli sem nefnist
Skólasöfn á Islandi og er þar á
skilmerkilegan hátt greint frá þátt-
um „úr sögu bókasafna í íslenskum
barnaskólum". Þriðji kafli nefnist
Safnkostur þar sem einkum er
fjallað um val og kaup á gögnum
til skólasafna.
Fjórði kafli ber heitið Nám og
kennsla á skólasafni þar sem hin-
um ýmsu þáttum í starfsemi skóla-
safna er ýtarlega lýst og þeir
tengdir í eina heild. Fimmti kafli
heitir Skólasafnskennarinn og þar
er fjallað um menntun og starfs-
svið kennara á skólasöfnum, greint
frá einstökum verkum þeirra, svo
sem ráðgjöf til kennara og stjórn-
enda, rekstri og umsjón með skóla-
safninu svo að eitthvða sé nefnt.
Þessir tveir kaflar, sá fjórði og
bindingum er búið að reikna í eina
íjárhæð allar þær lífeyrisgreiðslur
sem sjóðurinn á í framtíðinni að
greiða vegna þegar greiddra ið-
gjalda. Það má því reikna með að
þessar útreiknuðu skuldbindingar
muni greiðast út á næstu 70-80
árum. En jafnframt verður að hafa
í huga, að á sama tíma munu að
óbreyttu bætast við viðbótarskuld-
bindingar.
/ þriðja iagi verða menn að gera
sér grein fyrir íjárhagslegri upp-
byggingu Lífeyrissjóðs starfs-.
manna ríkisins. Tekjur sjóðsins
samanstanda jöfnum höndum af
iðgjöldum, ávöxtun þeirra og
endurgreiðslu launagreiðenda á
hluta af lífeyrisgreiðslum. Við út-
reikning á skuldbindingum sjóðsins
er ekki tekið tillit til þessa. Ekki
er reiknað með því, að sjóðurinn
eigi þarna í framtíðinni kröfu á
launagreiðendur um að þeir greiði
í raun hluta af lífeyrisgreiðslum.
Heldur hefur þvert á móti verið
talað um allar lífeyrisskuldbinding-
ar, sem skuldbindingu Lífeyris-
sjóðs starfsmanna ríkisins umfram
eignir.
I þessu sambandi er einnig rétt
að geta þess, að þessar endur-
greiðslur lífeyris frá ríkinu og öðr-
um launagreiðendum hafa verið
lækkaðar stórlega með lagabreyt-
ingum á undanförnum árum.
Þannig hefur fjárveitingavaldið í
reynd stuðlað að því, að lægri fjár-
hæð fer til sjóðsuppbyggingar hjá
Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins.
/ fjórða lagi er nauðsynlegt að
taka skattamálin, og samspil
greiðslna frá almannatryggingum
og lífeyrissjóðum, inn í þessa um-
ræðu. Núverandi reglur um skatt-
lagningu lífeyris leiða til þess að
ríkið kemur til með fá til baka, í
formi skatta, hluta af þeim fjár-
hæðum, sem það á í framtíðinni
fimmti, eru meginhluti bókarinnar
og mynda kjarna hennar.
Höfundar hafa þann hátt á að
flokka efnið innan hvers kafla í
undirkafla sem bera bæði tölunúm-
er og fyrirsögn og því er fljótlegt
að finna einstök efnisatriði. Þetta
er auðvitað kostur á handbók en
óneitanlega verður lesmálið stund-
um nokkuð sundurslitnara fyrir
bragðið. Þessir tveir kaflar veita
greinargott og hagnýtt yfirlit yfir
sjálft skólasafnið og störf safns-
kennara eftir því sem leikmaður
telst dómbær í'því efni.
Höfundar þessarar handbókar,
Kristín Unnsteinsdóttir og Ragn-
hildur Helgadóttir, hafa starfað í
áratugi sem kennarar á skólabóka-
safni og búa því yfir mikilli reynslu
á þessu sviði. í bókarlok er viðauki
þar sem höfundar birta skýrslu eða
greinargerð um starfshætti á
skólasafni í grunnskóla og nota
skólasafn Æfingaskólans sem
dæmi en þar hafa Kristín og Ragn-
hildur starfað undanfarin 20 ár og
byggt starfsemi safnsins upp frá
grunni. Þegar sá er þessar línur
setur á blað kom sem skólastjóri
að Æfingaskólanum haustið 1971
var þar ekkert skólabókasafn enda
slíkt ekki algengt á þeim árum
þótt nokkrir barnaskólar í Reykja-
vík væru komnir á rekspöl í þessu
efni. Þær byijanir nutu dyggilegs
stuðnings þáverandi fræðslustjóra
í höfuðborginni, Jónasar B. Jóns-
sonar; sbr. grein hans í Mennta-
málum 1955. Einn þessara skóla
var Laugarnesskóli þar sem bekkj-
Haukur Hafsteinsson
„Að sjálfsögðu verður
ríkissjóður, og aðrir
þeir sem greitt hafa
iðgjöld til sjóðsins, að
greiða þessar skuld-
bindingar sínar, eins og
hverja aðra skuld.“
eftir að greiða í uppbætur á lífeyri
opinberra starfsmanna. Og þessar
lífeyrisgreiðslur eiga jafnframt eft-
ir að leiða til lækkunar á þeim
greiðslum, sem einstaklingar koma
til með að fá frá almannatrygging-
um. Ríkið kemur því til með að
spara útgjöldin til þess þáttar.
Þannig er það því villandi fram-
setning, að reikna lífeyrisskuld-
bindingar vegna opinberra starfs-
manna að fullu, og tala um að allri
þeirri fjárhæð sé velt yfir á skatt-
greiðendur framtíðarinnar.
Ogífimmta lagier rétt að minn-
ast á það, að lífeyrisréttindi sjóðfé-
laga í Lífeyrissjóði starfsmanna
ríkisins eru hluti af kjörum opin-
berra starfsmanna. Fyrir þessi
réttindi hafa þeit greitt með ið-
gjöldum og í mörgum tilfellum
lægri launum yfir starfsævina.
Breytingar á lögum lífeyrissjóðsins
hafa iðulega orðið í kjölfar kjara-
Jónas Pálsson
„Að þessu handbókar-
korni er mikill fengur.“
arbókasöfn og lesflokkar áttu sér
langa hefð.
Ragnhildur Helgadóttir, sem á
þessum árum starfaði við Borgar-
bókasafn Reykjavíkur vann einmitt
að skipulagninu eiginlegs skóla-
safns í Laugarnesskólanum og
þótti þessi nýjung takast vel.
Kennarar Æfingaskólans sem
þá voru þar starfandi kringum
1970 gerðu sér vel ljóst að skóla-
bókasafn (eins og slík söfn voru
þá oftast nefnd) væri alger for-
senda fyrir þróunar- og nýbreytni-
starfi í skólanum. Sá hængur var
þó á að ekkert húsrými var undir
bókasafn enda aðeins einn þriðji
hluti skólahússins risinn af grunni
en innviðum og búnaði öllum mjög
áfátt. (Nemendur í Æfingaskólan-
um voru þá um 630 en munu nú
samninga, þar sem samningsaðilar
hafa komið sér saman um hvernig
lífeyrisréttindum skuli háttað.
Réttindi sjóðfélaga
Það er því rangt að stilla dæm-
inu þanr.ig upp, að vandamálið sé
að Lífeyrissjóður starfsmanna rík-
isins eigi ekki fyrir skuldbindingum
sínum. Iðgjaldagreiðslur til sjóðs-
ins og ávöxtun eigna er sambæri-
leg við það, sem gerist hjá öðrum
sjóðum. Rekstrarkostnaður er með
lægsta móti miðað við sambæri-
lega sjóði. Rétindi sjóðfélaga eru
að sönnu nokkuð og betri en geng-
ur og gerist hjá almennu lífeyris-
sjóðunum. Engu að síður er langt
frá því að hér sé um einhver lúxus
lífeyrisréttindi að ræða, sem skatt-
greiðendur framtíðarinnar eigi að
greiða. Meðalfjárhæð greidds líf-
eyris er í dag um 46 þúsund kr. á
mánuði, makalífeyris 39 þúsund
og örorkulífeyris 19 þúsund.
Sjóðfélagar í Lífeyrissjóði
starfsmanna ríkisins hafa litið svo
á, að með starfi í opinberri þjón-
ustu hafi þeir áunnið sér rétt til
lífeyris samkvæmt lögum sjóðsins.
Og það hafa þeir gert. Að sjálf-
sögðu verður ríkissjóður, og aðrir
þeir sem greitt hafa iðgjöld til
sjóðsins, að greiða þessar skuld-
bindingar sínar, eins og hveija
aðra skuld. Að stilla dæminu þann-
ig upp, að höfuðvandamálið sé að
lífeyrissjóðurinn þeirra geti ekki
staðið við skuldbindingar sínar, er
rangt og beinlínis ósanngjarnt
gagnvart þessu fólki.
Meginatriðið er, og í þann far-
veg ætti að beina umræðunni,
hvernig á að haga lífeyrisréttind-
um opinberra starfsmanna í fram-
tíðinni. Er það vilji þeirra sem að
málinu koma, þ.e. samtaka opin-
berra starfsmanna, fjármálaráðu-
neytis og Alþingis, að viðhalda
sambærilegu lífeyriskerfi? Og ef
svo er, þá er næsta spurningin,
hvort æskilegra sé að ríkið greiði
hærri fjárhæð til Lífeyrissjóðs
starfsmanna ríkisins á hveiju ári,
svo sjóðurinn geti sjálfur í framtíð-
inni staðið undir stærri hluta af
lífeyrisgreiðslum.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Lífeyrissjóðs stiufsmanna
ríkisins.
vera um 320.) Nú voru góð ráð
dýr. Kennarar sýndu þá mikinn
þegnskap og létu af hendi eina
samastað sinn í skólahúsinu, kenn-
arastofuna, undir skólabókasafn.
Þar hafa Kristín og Ragnhildur
starfað síðan, lengst af í hluta-
starfi, og unnið mikið og gott verk
við uppbyggingu og þróun safnsins
þótt rýmið sé ekki mikið miðað við
þær kröfur sem nú eru gerðar.
Að þessu handbókarkorni er
mikill fengur ekki aðeins fyrir
kennara sem starfa á skólasöfnum
heldur einnig og ekki síður fyrir
kennara í grunnskólum almennt
og tel ég að það geti orðið þeim
góður stuðningur í starfi. Bókin
ætti tvímælalaust að vera til í öllum
skólum, skólasöfnum og fræðslu-
skrifstofum. Kennaranemum er
ábyggilega einnig gagnlegt að
kynna sér efni bókarinnar rækilega
og ætti að reynast þeim betri stoð
en engin þegar þeir hefja kennslu
á eigin spýtur.
Útkoma bókarinnar Á skóla-
safni verður undirrituðum enn á
ný tilefni til að spyija sjálfan sig
hvort ekki sé löngu tímabært að
bjóða fram við Kennaraháskóla
Islands nám til handa kennurum
sem vilja sérhæfa sig í kennslu á
skólabókasöfnum. Svar mitt er að
svo hljóti að vera og þó miklu fyrr
hefði verið. Koma sjálfagt ýmsar
leiðir til álita. Gera mætti t.d.
kennslu á skólasafni að valgrein
innan almenna kennaranámsins en
síðar efna til formlegs viðbót-
arnáms á þessu mikilvæga sviði
skólastarfs. Um slíkt viðbótar- eða
framhaldsnám gæti vonandi tekist
gott samstarf við Háskóla íslands.
Höfundur er fyrrverandi rektor
Kennaraháskólans.
Á SKÓLASAFNI