Morgunblaðið - 06.03.1994, Blaðsíða 26

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MARZ 1994
Anna Þorgríms-
dóttir — Minning
Fædd 5. desember 1894
Dáin 13. febrúar 1994
Það var eitt kvöld í fyrra, að sam-
an komu sex konur, dætur þriggja
systra, að rækta frændsemi og vin-
áttu. Allt kvöldið átti hugi þeirra
eitt ævintýri, og það var hún amma
þeirra, Anna Þorgrímsdóttir. Þvílík-
an sess átti hún í hjörtum þeirra,
og þær bundu vonir við þann gamla
sannleika, að eplið fellur sjaldan
langt frá eikinni.
Hinn 5. desember 1894 ól Jó-
hanna Andrea Ludvigsdóttir Knuds-
en manni sínum, Þorgrími Þórðar-
syni héraðslækni í Borgum í Nesjum,
dóttur. A lífi voru fimm bræður telp-
unnar, Stefán Bjömsson, Björn,
Þórður, Lúðvíg Ami og Ragnar Þor-
grímssynir, síðar fæddist sjötti bróð-
irinn, Einar. Anna litla varð rósin í
þeim góða garði, fögur eins og móð-
ir hennar og afasystur, Landakots-
rósimar. Um Jóhönnu sagði frægur
enskur ferðagarpur, W.L. Watts, í
bókinni Norður yfir Vatnajþkul, sem
hann skrifaði um þriðju íslandsför
sína 1875: „Sandfell stendur við
rætur Öræfajökuls. Að baki gnæfa
gróðurlaus fjöll úr þéttri samryskju
af eldfjallaösku og gosgrjóti, en
prestinum (fyrri manni Jóhönnu,
Birni Stefánssyni, sem hún missti)
er ekki svo mikil vorkunn, þótt um-
hverfið- sé ömurlegt, því hann á þá
alfallegustu konu, sem ég hef séð á
íslandi.“
Augu ömmu minnar háaldraðrar
fengu næstum sinn forna ljóma þeg-
ar hún sagði frá bemsku sinni, for-
eldrunum góðu, bræðmnum uppá-
tektasömu, kæmm hjúum og ná-
grönnum, ferfættu vinunum og
'sveitinni fögm, Homafirði. Þegar
hversdagur ellinnar íþyngdi henni
var best að gleðja hana með því að
víkja talinu þangað. Hún nefndi þá
alla Nesjabæina í röð eins og hún
hefði^ farið þaðan í gær, sagði frá
vinkonu sinni Stebbu í Brattagerði
og karlinum honum Arngrími, sem
Bjössi bróðir hennar var iðinn við
að stríða henni með, hló að því þeg-
ar bræður hennar kenndu hænsnun-
um að fljúga, annar af vísindgáhuga
en hinn af prakkaraskap og varð
létt á brún þegar hún minntist heim-
iliskennarans unga, Páls Eggerts
Ólasonar, sem var ekki bara yndis-
legur kennari, heldur líka svo
skemmtilegur, að allt heimilisfólkið
hlakkaði til að fá hann austur með
fréttir og nýjustu dansana úr
Reykjavík.
Um ævina ferðaðist amma mín
um lönd og álfur. Minnisstæðust
held ég þó háfí verið henni ferðin,
sem hún fór með mömmu sinni þeg-
ar hún var átta ára. Þær sigldu með
Hólum frá Djúpavogi. Skipstjórinn,
Jacobsen, var danskur, einkar elsku-
legur við mæðgumar. „Hann var svo
skotinn í mömmu, að hann var alltaf
að koma inn í káetuna innaf mat-
salnum og setti upp hundshaus þeg-
ar pabbi kyssti mömmu þegar hann
tók á móti okkur.“ Það var gaman
að koma til Reykjavíkur, Anna litla
fékk að læra að sauma hjá frú Jens-
ínu Matthíasdóttur konu Ásgeirs
Eyþórssonar kaupmanns, svona kom
hannyrðaliljan snerhma fram i
Jmmu. Og þær mæðgur höfðu nóg
að gera að heimsækja ættingja og
vini enda hjónin bæði Reykvíkingar,
Anna átti sælar minningar um
Ragnheiði ömmu sína í Vigfúsarkoti
og móðurfólk á Vesturgötu 45 úr
þessari ferð. Foreldrar Þorgríms
voru Ragnheiður, dóttir hjónanna
Guðrúnar Jónsdóttur frá Seli í
Grímsnesi og Jóns Björnssonar
Stephensen, hreppstjóra og forlíkun-
armanns á Korpúlfsstöðum, og Þórð-
ur, útvegsbóndi og fátækrafulltrúi í
Vigfúsarkoti, sonur Ólafar Jónsdótt-
ur frá Hvítárvallakoti og manns
'Vennar Torfa Árnasonar stúdents,
bónda á Mófellsstöðum í Borgar-
fírði. Foreldrar Jóhönnu voru Anna
Kristjana, dóttir Önnu Katrínar
Kristjánsdóttur Welding og manns
hennar, Steindórs Waage og Ludvig
Arne, sonur hjónanna Margarethe
Andreu Hölter og Lauritzar Micha-
els Knudsen. Þorgrímur Þórðarson
"*r&r alþingismaður Austur-Skaftfell-
inga. Að þingtíma loknum var Anna
fegin að komast með foreldrum sín-
um heim í Borgir með sögur úr höf-
uðstaðnum, stuttkápu og nýjan kjól
og þó nokkuð montin að hafa verið
í Reykjavík.
Hún amma mín var tíu ára þegar
foreldrar hennar fluttust með fjöl-
skyldu sína og fjórar stúlkur til
Keflavíkur. Henni varð mikið um
þegar hún heyrði af þeirri ráðagerð
og kvaddi Hornafjörð og Hornfírð-
inga með tárum en faðir hennar var
orðinn þreyttur á löngum og erfíðum
ferðalögum um héraðið, sem hann
hafði gegnt nærri tvo áratugi. Húsin
á Höfn voru tvö þegar Hólar sigldu
þaðan í apríl 1905. Einum farþeg-
anna var snúið frá borði, það var
rússneskur skipbrotsköttur, sem
löngu var orðinn heimilisköttur
Borgarfólksins, elskaður og virtur.
Hjátrúin sagði köttinn þann boða
illt á sjó. Þau syrgðu Rússa sárt og
hann þau meðan hann lifði. Anna
sagðist hafa orðið skúffuð yfir Kefla-
vík, þegar þangað kom. En hún tók
fljótt gleði sína, festi þar yndi og
þau öll, og í læknisbústaðnum, sem
Þorgrímur og Jóhanna reistu, varð
rausnarheimili þeirra til æviloka.
Unglingsár ömmu minnar voru
æskuglöð enda hafði hún létta lund
og góðar gáfur og átti ást og að-
dáun allra sinna. Hún var hvers
manns hugljúfi en kunni líka að
krydda tilveruna með mátulegum
skammti af stríðni, hitt lærðist henni
aldrei að vera rætin eða leiðinleg.
Það var vottur af unglingauppreisn
þess tíma hjá henni að neita að reima
stígvélin sín og sumir unglingarnir
afkomendur hennar eru nú í sömu
spörum.
Menntavegur ungrar stúlku lá í
Kvennaskólann í Reykjavík, í minn-
ingunni voru þar allir dagar sælu-
dagar við nám og leik með kærum
skólasystrum, sem hún bast ævi-
löngum vináttuböndum. Þótt enginn
væri hún námsþræll var hún náms-
hestur, reikningshaus og hannyrða-
lilja, næm á hvað sem var. Gaman
þótti henni að minnast lærimeistar-
anna, sem sumir urðu þjóðkunnir,
og minnisstæðar eru skírnarbarni
hins virðulega dómkirkjuprests, síra
Bjama Jónssonar, sögumar af því
hve hann, ungur og nýtrúlofaður,
var syfjaður í kennslustundum á
morgnana.
Fóstra mín mundi vel 21. maí
1919, heiðursdag Önnu og Jóns
Bjarnasonar, aðstoðarlæknis föður
hennar, hve fögur þau voru og fag-
urbúin og glaðir allir. Ungu hjónin
sigldu strax við Kaupmannahafnar,
Jón fór til náms við fæðingardeild
Ríkisspítalans. Amma minntist
ánægjustunda á Knippelsbrogade
hjá Olafí Pálssyni skrifstofustjóra,
föðurbróður Jóns, og töntu Ellen,
og sagði oft frá því hve gaman henni
þótti að taka sér far með rússíbanan-
um í Tívolí og lét ekki þungann
koma í veg fyrir þær salíbunur, svo
manni hennar þótti nóg um. Þeim
fæddist dóttir á jólaföstu. Þetta voru
hamingjudagar.
Þegar heim kom var Jón aðstoðar-
læknir tengdaföður síns þar til honum
var veitt Borgarfjarðarlæknishérað
1921. Bömin voru orðin tvö, Ingi-
björg Bima og Stefán. Telpan varð
eftir hjá afa sínum og ömmu, sem
máttu ekki af henni sjá, ömmu minni
þótti sárt að verða við þeirri bón.
Ungu hjónin festu rætur í Borg-
arfírði, bæði voru úr sveit og vildu
vera í sveit. Fyrsta Borgarfjarðar-
sumarið fór Jón með konu sína norð-
ur í Steinnes að kynna hana fyrir
föður sínum og fólki. Þau fóra ríð-
andi, Anna vildi eiga stóran hest og
reið Brún úr Andakíl, ekki var hann
neinn listahestur, en Gráni Jóns var
húnvetnskur gæðingur. Hún mundi
glöggt eftir tengdaföður sínum, sem
hún sá í þetta eina sinn því hann
lést árið eftir. Síra Bjarni var við
útistörf þegar þau komu í hlað, fall-
egur karl á sauðskinnsskóm, „ég
varð svolítið skotin í honum,“ sagði
amma mín. Bjami var sonur hjón-
anna Guðrúnar Jónsdóttur prests í
Otradal og Páls hreppstjóra og
dannebrogsmanns Ólafssonar á Akri.
Ingibjörg, kona hans og móðir
Jóns, var dóttir hjónanna Margrétar
Björnsdóttur frá Auðnum og Guð-
mundar, hreppstjóra á Skarðsá,
Sölvasonar. Anna Þorgrímsdóttir og
Jón Bjarnason áttu vel saman og
unnust heitt. Þeim búnaðist vel, vora
hjúasæl og vinsæl. Og bamsæl vora
þau, Jóhanna fæddist 1922, Guðrún
1923, Þorgrímur 1926, Bjarni 1927,
þær í Stafholtsey, þeir á Klepp-
sjárnsreykjum. Fagrar myndir sýna
gæfusama fjölskyldu. Jón, sem
Borgfirðingar dáðu fyrir læknisstörf,
var sannur umbótamaður og stofn-
aði heilsuhæli á Kleppjárnsreykjum,
studdur ráðum og dáð konu sinnar.
Þau ár vora bestu ár ömmu minnar.
En lukkan er hverful og lánið er
valt, á þriggja ára afmælisdegi Þor-
gríms litla sat hún við dánarbeð
manns síns. Afí minn varð ekki nema
36 ára, hann lést á Landakoti 2.
janúar 1929. Amma mín gekk þá
með sjöunda barn sitt, hið elsta var
ekki nema tíu ára. Lífíð greiddi henni
og börnum hennar annað þungt
högg, telpan, sem hún ól í apríl, lifði
ekki nema eitt og hálft ár, hún bar
nafn föður síns og móður, hét Jóna
Anna. Amma mín átti langa ævi
framundan þegar hún varð ekkja
þijátíu og fjögurra ára. Hún harm-
aði ævilangt mann sinn og barn,
þann sára harm bar hún í hljoði.
Anna Þorgrímsdóttir var ein þeirra,
sem áttu heima í hjartanu í mér
þegar ég fýrst man. I bernskuminn-
ingunni era dagar með henni hátíðis-
dagar því hún var engin hversdags-
amma, ekki einu sinni á leiðinni út
í mjólkurbúð á morgunkjólnum. Svo
óskáldlegar göngur urðu skrúðgöng-
ur með henni. Svo kunni hún alls
konar brögð til að gera lífið
skemmtilegt, á landnámsdögum ag-
úrkunnar kom hún upp götu í heim-
sókn með fullan poka af veislumat
í hversdagspott. Og hvað lét hún
standa eins og flaggstöng upp úr
pokanum nema þetta nýstárlega
græna hnossgæti. Afmælisveisla,
sem hún hélt tíu ára telpu í fjarvist
foreldranna, var fínni en nokkurt
fímmtugsafmæli, gosdrykkirnir
keyptir í kassavís og suðræn aldin
líka, appelsínur og epli, og ekki vora
veisluföngin skömmtuð á þessum
skömmtunarárum, aðgangur frjáls
að kössunum. Amma mín skampit-
aði heldur ekki auðæfí hjartansj á
þau var hún örlát við afkomendur,
frændur og vini, og hún uppskar
eins og hún sáði.
Þegar ég man fyrst eftir ömmu
vann hún í Lithoprenti, sem hún
átti með Einari bróður sínum. Þar
fannst barnabarni hún eins og
drottning í ríki sínu, og þetta var
merkilegt ríki með vélaskelli og
sköll. Maður varð sjálfur merkilegur
af að eiga aðgang að pappírsrenn-
ingum í telpnatískulitum allra tíma,
bleikum, ljósbláum, grænum, mikið
voru þau hlutabréf vænleg til vin-
sælda í skólanum. Það var glaðvært
í Prentinu, systkinin glettin og
spaugsöm og spræk og starfsmenn
líka, og börnum var aldrei bannaður
aðgangur. í bókahillum mínum eru
Passíusálmarnir og Fjölnir ljósprent-
aðir, gjafír frá ömmu minni, útgáfur
þeirra Lithoprentssystkina. Amma
átti mörg starfsár í fyrirtækinu að
bróður sínum látnum, meðal þeirra
verka, sem henni vora hjartfólgnust
og hún var stoltust af, var Guð-
brandsbiblía. Hún var einn fram-
kvöðla þeirrar glæsilegu útgáfu, þó
var hún ekki trúkona.
Anna Þorgrímsdóttir var skýr í
hugsun og skoðanadjörf. Hugur
hennar var frjór og hendurnar líka.
I siffoner móður minnar er dýrgripur
okkar, peysufötin, sem amma saum-
aði mér lítilli, sporin undurfín og
sniðið líka. Fínasti jólakjóll dóttur
minnar varð til á pijónum
langömmu, þeirri rauðu gersemi
skartar yngsta kynslóðin nú við há-
tíðlegustu tækifæri. Kostafína sauð-
skinnskó gerði hún amma mín okk-
ur, hafði lært það af móður sinni,
ekki höfðum við frænkur vit á að
læra af henni þá Iist kynslóðanna.
Pijónaskapur var líf hennar og yndi
í ellinni fram á nítugasta og níunda
ár, þegar hún neyddist til að leggja
pijónana frá sér urðu dagarnir lang-
ir. _
í bernskuminningasafni mínu er
mynd ömmu minnar, barna hennar
allra og bræðra björt. Fjölskyldan
var samheldin og samverafús og svo
undur skemmtileg, að ekki sé nú
talað um fríðleikann, fór þar saman
erfðir og 'uppeldi. Við börnin vorum
aldrei fyrir í þeirri fjölskyldu en viss-
um að hún átti okkur öll, svo sæl
vora áhrif ömmu. Þessar samveru-
stundir era minnisstæðar, kryddaðar
stríðninni, sem var svo góðrar ætt-
ar, að það var gaman að láta stríða'
sér. Umvöndunarsemi var þar aldrei
á dagskrá.
Gleðifundir er glóði vín á skál
vora Önnu að skapi. Þá var hún
glöðust meðal glaðra og skemmtileg-
ust. Síðast man ég hana í slíkum
gleðskap þegar hún var áttatíu og
fímm ára, enn var hún kvenna feg-
urst og glæsilegust, þann góðra vina
fund er gott að muna.
Anna Kristín Kristjana var vinföst
og trygglynd, ástrík móðir, elskuleg
tengdamóðir, umhyggjusöm amma
og Iangamma. Og henni var endur-
goldið með ást, umhyggju og vináttu
sinna nánustu. Fremstar í kærleiks-
verkunum voru dætrarnar, Birna og
Jóhanna, þær voru móðurinni mæð-,
ur síðustu árin. Jóhanna hafði verið
stoð móður sinnar frá sjö ára aldri,
Birna kom í móðurhús fjórtán ára.
Tryggð ekkju Stefáns móðurbróður
míns, Önnu Þorbjargar Kristjáns-
dóttur, við tengdamóður sína og
Jóhönnu Andreu Lúðvígsdóttur við
föðursysturina gleymist ekki. Ekki
heldur elskusemi starfsfólks Drop-
laugarstaða, þar sem amma átti
heima um árabil, hjúkrunarliðs og
hjálparkvenna, handíðakennara og
hárgreiðslukonu, allt er það þakkað
að lokum.
Það var sunnudagur þegar amma
mín sofnaði svefninum langa, 13.
febrúar. Verði henni síðasti svefninn
vær. Veröldin brosti ekki alltaf við
Önnu, en hún kvaddi hana með blíðu,
útfarardagur hennar 23. febrúar var
bjartur og fagur. Síra Sigurður
Haukur Guðjónsson jarðsöng ömmu
mína í kyrrþey í Dómkirkjunni að
viðstöddum kynslóðunum fjórum,
sem af henni eru komnar, fólki henn-
ar og fáeinum tryggðavinum. At-
höfnin var fögur og pijállaus eins
og hún vildi. Dætur þarna hennar
og bróðurdóttir báru hana úr kirkju,
en synir barnanna að gröfínni, sem
hún kaus sér sjálf fyrir sextíu og
fímm árum. Anna Þorgrímsdóttir
hvílir í Gamla kirkjugarðinum hjá
manni sínum og dóttur. Með henni
kveðjum við, fólkið hennar, heila
kynslóð, við skulum hugga okkur
við að vera epli af þeirri sterku eik.
Þeirri sem hér kveður móð-
urömmu, er ljúft að bera nafn föð-
urömmu hennar. Sjálf hét amma
mín í höfuðið á móðurömmu sinni.
Um föðurömmu þeirrar Önnu, Rann-
veigu Filippusdóttur, orti Bjarni
Thorarensen 1825 það erfiljóð, sem
aldrei fyrnist, niðurlagshendingarn-
ar verða lokaorð kveðju til ömmu
minnar elskulegrar úr ættanna kyn-
lega blandi:
Sanna mun hver þá sögu
er sjá hana mátti:
að bjartast hreint skin hjarta
úr hálfslokknum augum.
Ragnheiður Ásta Pétursdóttir.
„Maður getur gert allt sem maður
vill,“ sagði einn góðkunningi minn,
er ég var í uppgjafarhugleiðingum.
Þessi setning kom upp í huga mér
er ég ákvað að minnast elskulegrar
frænku minnar, er hafði lifað nær
heila öld og það viðburðaríku lífí.
Anna, en svo var hún nefnd í dag-
legu tali, fæddist á Borgum í Nesjum
A-Skaftafellssýslu. Foreldrar hennar
voru Þorgrimur Þórðarson héraðs-
læknir og kona hans Jóhanna Andrea
Lúdvígsdóttir Knudsen. Þar ólst hún
upp hjá foreldrum og systkinum til
ársins 1904, er fjölskyldan fluttist
til Keflavíkur, en Þorgrímur var þá
skipaður héraðslækriir Keflavíkur-
héraðs. Þar dvaldist Anna unglings-
árin með fjölskyldu sinni í góðu yfír-
læti.
Þegar Anna komst á yngismeyja-
aldurinn fór hún til náms í Kvenna-
skólann í Reykjavík og útskrifaðist
þaðan með ágætiseinkunn.
Árið 1918 réð Þorgrímur Þórðar-
'son læknir til sín aðstoðarlækni, Jón
Bjarnason frá Steinnesi, er lokið
hafði kandídatsprófi sama ár. Þar
kynntist Anna Jóni og var það ást
við fyrstu sýn. Hinn 21. maí 1919
gengu þau í heilagt hjónaband. Héldu
þau síðan til Kaupmannahafnar, þar
sem Jón stundaði framhaldsnám í
skurðlækningum og kynnti sér einnig
nýjungar í lyflækningum.
Fyrsta barn þeirra hjóna fæddist
í Kaupmannahöfn 2. des. 1919, mey-
barn sem hlaut í skíminni nafnið
Ingibjörg Birna. Að loknu námi flutt-
ust þau heim og settust að í Kefla-
vík. Stundaði Jón lækningar þar, uns
hann var skipaður héraðslæknir í
Borgarfjarðarhéraði 2. maí 1921. Er
þau fluttu þaðan varð Birna dóttir
þeirra eftir í umsjá afa síns og ömmu.
Hún var augasteinn þeirra og báðu
þau um að mega hafa hana hjá sér
um tíma. Sá tími varð að árum, hún
dvaldi þar til 1934, eða þangað til
bæði gömlu hjónin voru látin.
Þau hjónin Anna og Jón störfuðu
í Borgarfjarðarhéraði af lífi og sál,
öfluðu sér trausts og virðingar og
lögðu sig fram um að lina þjáningar
héraðsbúa og létta þeim stundir með
glaðværð sinni og dugnaði. Þetta
tímabil hefur sennilega þó verið hið
erfiðasta í lífi þeirra beggja. Alls
urðu böm þeirra 7, það síðasta var
ófætt er Jón lést. Það hefur því ver-
ið hlutverk læknisfrúarinnar að sinna
börnunum, stjórna vinnuhjúum og
taka á móti öllum þeim gestum og
sjúklingum, sem dvöldu á heimili
þeirra hjóna um lengri eða skemmri
tíma. Jón læknir hafði veikst af
bijóstveiki á unga aldri en fengið
góðan bata. Veikin tók sig upp aft-
ur, sennilega vegna of mikils vinnuá-
lags, og ágerðist með árunum. Má
segja að þau hjónin hafi lifað í
skugga dauðans um árabil, eða þar
til Jón lést 2. janúar 1929, aðeins
36 ára að aldri.
Minningarathöfn um Jón fór fram
í Dómkirkjunni nokkra síðar, að við-
stöddu ljölmenni. Þar flutti séra Ei-
ríkur Albertsson á Hesti í Borgar-
firði, sem var skólabróðir Jóns og
vinur, minningarræðu og sagði með-
al annars (um frú Önnu): „Ég veit
að ég má segja í þínu nafni (þ.e.
Jóns): Hún er það bezta sem lífið
gaf mér, hún stóð á bak við störf
þín sem hollur ráðgjafí." Um Jón
komst hann svo að orði: „Þegar ég
nú að lokum spyr hvað einkenndi
mest líf míns látna vinar, hver var
hin máttuga undiralda bak við nám
hans og störf frá fyrstu tíð, þá er
ég ekki í vafa um svarið. Hann var
heill og göfugur drengUr í sannleiks-
leit.“ Síðar sagði hann: „Á bak við
þokubakka efnisheimsins leitaði
hann að ljósinu, er varpað gæti birtu,
skynsamlegri birtu, á hrörnun og
dauða mannanna. Hin dula og djúpa
sál hafði ekki hátt um þá leit, en þú
leitaðir og kafaðir og komst með
perlu að landi.“
Eftir fráfall Jóns flutti Anna með
börn og bú til Reykjavíkur, bjó fyrst
í kjallaraíbúð hjá Guðmundi Thor-
oddsen yfírlækni, en flutti síðar í
húsið Bergþóragötu 21 og eignaðist
þar sitt sjöunda barn, Jónu Önnu,
þann 22. apríl 1929, en hún lést 10.
nóv. 1930. Nokkrum árum seinna lét
hún byggja fyrir sig hús á Ljósvalla-
götu 8 og flutti þangað.
Þetta mikla áfall og sorg megnaði
ekki að brjóta niður þessa ungu, lífs-
reyndu konu. Hún hafði kynnst fá-
tækt, veikindum og dauða sveitunga
sinna í Borgarfjarðarhéraði og hugg-
að þá í raunum þeirra. Hún vissi þá
strax að lífið var ekki allt dans á
rósum og nú var komið að henni að
takast á við uppeldi barna sinna.
Hennar metnaður var að mennta þau
og skila þeim út í lífið sem góðum
og nýtum borguram. Og þar sem
efniviðurinn var góður tókst henni
að ná því takmarki. Það var einn af
stærstu sigrum hennar í lífínu.