Morgunblaðið - 16.09.1994, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 16. SEPTEMBER 1994 23
AÐSENDAR GREINAR
Innihaldsleysi
ÍSLENSKIR rithöf-
undar njóta hefðarinn-
ar, arfsins frá Snorra,
Jónasi og Halldóri
Laxness, þeirra for-
skot er að þessu leyti
mikið á sjónvarpið og
kvikmyndirnar, sem
eru afskaplega ungar
greinar á íslandi. Og
sú er líka raunin að
bækur lifa góðu lífi á
íslandi, miðað við það
sem víðast hvar gerist
annars staðar: í kring-
um milljón eintök seld
á ári, eða hvað það nú
er, fjórar bækur á
mannsbarn - þessar
tölur vitna best um stöðu bókarinn-
ar á Islandi. Óvenju rausnarlegir
styrkir hins opinbera til rithöfunda
eiga jafnframt sinn þátt í hérlendri
stöðu bókmenntanna, auk þeirrar
staðreyndar að það eru einfaldlega
En hér komum við að
kjarna málsins segir
Einar Heimisson,
gagnkvæmur hroki
miðlanna er eitt af
vandamálum menning-
ar í nútímanum.
ekki til peningar hérlendis til að búa
til mikið af kvikmyndum og sjón-
varpsmyndum. Þess vegna ráða
bókmenntirnar á íslandi yfir mjög
stórum hluta menningarinnar, mið-
að við það sem sums staðar annars
staðar gerist. Með öðrum orðum:
íslenskar bókmenntir þurfa ekki að
kenna öðrum miðlum eða greinum
um eitt eða neitt, ekki bíóum, ekki
leikhúsum, ekki dagblöðum, ekki
tímaritum, ekki sjónvarpi eins og
Friðrik Rafnsson ritstjóri Tímarits
Máls og menningar kaus að gera í
Mbl. 13. september, þar sem hann
taldi „einhæfni og íhaldssemi sjón-
varpsstöðvanna" valda því að bókin
„ætti í vök að veijast hér á landi“
og þar með „gagnrýnin hugsun sem
byggir á fjölbreyttri þekkingu".
Sömu höfundar í sjónvarpi og
bókmenntum
Tengsl kvikmynda og sjónvarps
annars vegar og hins vegar bók-
mennta eru rík á íslandi. Rithöfund-
ar sjálfir hafa undirstrikað þessi
tengsl með afgerandi hætti með því
að velja menntaða kvikmyndagerð-
armenn til forystu í samtökum sín-
um; því er þannig farið um bæði
núverandi og fyrrverandi formann
Rithöfundasambandsins, svo dæmi
sé nefnt. Og annars staðar má sjá
svipuð tengsl miðlanna. Ýmsir
þekktir rithöfundar í Þýskalandi eru
um leið sjónvarps- og kvikmynda-
gerðarmenn eins og Doris Dörrie,
Elke Heidenreich og Alexander
Kluge svo dæmi séu nefnd, og hið
sama gildir um Frakkann Alain
Robbe—Grillet. „Bókin er ætluð
einni sál í einu, hugsandi einstakl-
ingi, en sjónvarpið er fyrir hópsál-
ina, múginn" - „ekkert kemur
áhorfendum á óvart“, segir ritstjóri
TMM. Hann ætti að impra á þessum
hugðarefnum sínum við fyrrnefnt
fólk, spyija sem svo og birta svörin
í tímariti sínu: Hvernig
er fyrir ykkur sem rit-
höfunda að fást við
sjónvarp, ef það eru
engir „hugsandi" ein-
staklingar, sem horfa á
það, heldur bara múg-
ur? En annað efni væri
líka hugsanlegt í TMM:
forskotið góða, sem
byggist á bókmennta-
hefðinni - telji bók-
menntamenn, eins og
ritstjóri TMM, að
hljómgrunnur bók-
menntanna sé minni en
áður, þá væri líka hugs-
anlegt að líta í eigin
barm í leit að ástæðum
í stað þess að gægjast útundan sé
ofaní barm annarra, og birta svo
niðurstöðurnar af þeirri sjálfsrýni í
tímaritinu.
Miðlar sem lifa saman
„Bókin er hógvær og hljóðlát, sjón-
varpið ágengt og hávært,“ segir rit-
stjóri TMM, og rökstyður ekkert,
greinir ekki miðlana niður í einstaka,
gjörólíka efnisflokka sína, heldur
grípur sleggju í hamagangi sínum
og dæmir með henni einni. En þessi
sleggja er búmerang, hún slær þann
sem slær: Ætlar ritstjórinn að
rökstyðja það að sjálfumglöð ævi-
saga poppstjömu sé endilega hóg-
værari og hljóðlátari en sá sannleikur
sem felst í sjónvarpsviðtali við mann-
eskju, sem miðlar allri ævi sinni,
reynslu, þjáningu, gleði í orðum sín-
um og svipbrigðum, jafnvel gráti?
En héma komum við einmitt að
kjarna málsins: gagnkvæmur hroki
miðlanna er eitt af vandamálum
menningar í nútímanum. Sumir hafa
nefnilega tilhneigingu til að hefja
miðlana sem slíka til vegs og virðing-
ar - og yfirleitt sinn eigin - en
gera lítið úr öðmm. Það er miður.
Því miðlamir eiga að lifa saman en
ekki hver gegn öðmm: menningin
snýst fyrst og fremst um inntakið,
efnistökin, það sem menn hafa að
segja - en ekki það hvaða miðil
menn velja sér.
Það er dapurlegt þegar menn
beita fyrir sig innihaldslausasta rit-
bragði sem til er, alhæfingunni, ein-
mitt til að veija hið ritaða orð, og
klykkja svo út með því að segja að
íslendingar eigi bara tvo kosti, þeir
geti valið um „að vera einsleit hjörð
alvömeygðra sjónvarpsþræla eða
samfélag kankvísra og tiltölulegra
sjálfstæðra lestrargæðinga‘% Það er
nefnilega nákvæmlega sama fólkið,
sem les bækur og horfir á sjónvarp
á íslandi, í þjóðfélagi þar sem bæk-
ur höfða sannanlega til fólks, sam-
kvæmt tölum: langflestir eru í senn
sjónvarpsgæðingar og lestrarþrælar
eða lestrargæðingar og sjónvarps-
þrælar, þótt sóknin til miðlanna sé
mismunandi hjá fólki eins og geng-
ur.
En órökstuddir fordómar eins og
fyrrnefnd ummæli um sjónvarp
vitna um eru dæmi um slæma beit-
ingu orðanna, þeir eru ekki dæmi
um „gagnrýna hugsun", sem bygg-
ist á „fjölbreyttri þekkingu", heldur
vitna þeir um innihaldsleysi og það
er einmitt innihaldsleysi, sem er
helstur óvinur miðlanna beggja,
bókarinnar rétt eins og sjónvarpsins.
Höfundur er sagnfræðingur og
hefurfengist viðritstörf oggerð
sjónvarpsmynda.
Einar Heimisson
Þrálát stórveldisremba
MÉR hefur áður
orðið tíðrætt um hve
ung að árum og
óreynd utanríkisþjón-
usta íslands er miðað
við aðrar þjóðir. Sér-
staklega er nauðsyn-
legt að hafa þetta í
huga þegar fjallað er
um Svalbarðasamn-
inginn frá 1920.
Utanríkisþjónusta
Islands hófst með því
að Sveinn Björnsson,
síðar forseti íslands,
var skipaður sendi-
herra í Kaupmanna-
höfn í ágúst 1920.
Hann var einasti
sendiherra þjóðarinnar
um tveggja áratuga skeið og leysti
verk sitt mjög vel af hendi. Hann
lét af störfum að eigin ósk 1924,
einkum vegna þess hve honum
fannst stjórnvöldum vaxa í augum
kostnaður vegna sendiráðsins í
Kaupmannahöfn. Kóstnaður við
utanríkisþjónustuna hefur alltaf
vaxið skammsýnum mönnum í aug-
um. Sveinn Björnsson var skipaður
að nýju sendiherra 1926 og gegndi
því starfi uns hann var kjörinn ríkis-
stjóri.
Orð Sveins Björnssonar
Hálfu ári áður en Sveinn Björns-
son hafði verið skipaður í fyrra
sinnið, höfðu níu þjóðir gert með
sér milliríkjasamning í París varð-
andi sameign þeirra að Svalbarða
(Spitzbergen). Danir voru meðal
aðila samningsins, en létu íslands
að engu getið og brugðust Danir
þar illilega skyldum sínum við ís-
lendinga.
Sveinn Björnsson víkur lítillega
að Svalbarðamálinu í endurminn-
ingum sínum (bls. 147) m.a. með
eftirfarandi orðum: „Ýmsir mætir
Norðmenn voru þá byijaðir að fitja
upp á nokkurs konar norskum stór-
veldishugsunum. Norðmenn voru
að tryggja sér umráð yfir Svalbarða
(Spitzbergen), Grænlandsdeilan við
Dani var að hefjast o.fl. Einn mæt-
ur Norðmaður sagði við mig að
Norðmenn yrðu að fá bætt það tjón,
sem hlotist hefði af sögulegum
ósannindum... Er ég þá sagði,
hvort þetta ætti að skilja, að ef
Norðmönnum tækist að ná yfirráð-
um yfir Grænlandi, mundi röðin
bráðlega koma að íslandi, reyndi
hann að hugga mig með þessu:
Vegna þess að það brot norsku þjóð-
arinnar, sem ísland byggi, hefði
varðveitt tungu og bjargað söguleg-
um verðmætum, ættu íslendingar
rétt á sérstöðu. Hvernig hann hugs-
aði sér þá sérstöðu, hafði hann sýni-
Sveinn Björnsson
fyrsti forseti • lýð-
veldisins.
Stretsbuxur
kr. 2.900
Mikið úrval af
allskonar buxum
Opið á laugardögum
kl. 11 -16

Nybylavegi 12, simi 44433.
lega ekki gert upp við
sjálfan sig.“
Það er athyglisvert
að fyrir nærri 75 árum
var Sveinn Björnsson
einna fyrstur íslend-
inga til þess að benda
á stórveldisdrauma
norskra stjórnvalda.
Þeir stórveldisdraumar
stíga norskum stjórn-
völdum enn mjög til
höfuðs svo að þau verða
sér þeirra vegna til
minnkunar á alþjóða-
sviði og eru ber að
drottnunargirnd.
Segja má að starf-
semi utanríkisþjónustu
íslands hafi á stundum
verið haldin minnimáttarkennd,
sem einkum lýsti sér í afstöðu til
Norðmanna, en við töldum vist að
þeir sýndu okkur meiri skilning en
aðrar þjóðir vegna skyldleika og
fornrar menningararfleifðar nor-
rænna þjóða, sem íslenska þjóðin
hefur varðveitt. Sú von hefur
brugðist hrapallega.
Merk bréf varðandi Jan Mayen
Til eru tvö merk bréf frá árinu
1927, frá forsætisráðherrum ís-
lands til utanríkisráðuneytisins í
Kaupmannahöfn varðandi tilkall
íslands til Jan Mayen. Undarlegt
er að Sveinn Björnsson skuli ekki
hafa vikið að Jan Mayen-málinu í
endurminningum sínum. Telja má
samt víst að Sveinn Björnsson hafi
vakið athygli íslensku ríkis-
stjórnarinnar á málinu og því sem
Norðmenn væru að athafast varð-
andi Jan Mayen. Sveinn hefur lík-
lega talið vænlegra í stöðunni að
Danir létu málið til sín taka í stað
þess að hann léti það sig varða,
þar sem hann væri aðeins sendi-
herra til Danmerkur. Því hafi sú
leið verið valin að óska eftir milli-
göngu danska utanríkisráðuneytis-
ins. Óskiljanlegt hvers vegna kröf-
um íslensku ríkisstjórnarinnar
gagnvart Jan Mayen var ekki fylgt
eftir? Lögðu Danir á ráðin? Þetta
er mikilvægt atriði, sem skylt er
að grafast fyrir um. Þá þykir mér
sá þáttur Dana í Salbarðasamn-
ingsgerðinni furðulegur, að íslands
skyldi að engu getið. Einmitt vegna
þess finnst mér þeim bera skylda
til að reyna að miðla málum í þessu
réttmæta kröfumáli íslendinga,
verði þess óskað. Milliganga Dana
er að mínu mati helsta von um
lausn á vandamálinu, ef það fer
Við eigum þjóðréttar-
legan rétt til veiða í
Barentshafi, segir
Gunnlaugur Þórðar-
son, vegna legu
landsins í Norður-
Atlantshafi.
ekki fyrir Alþjóðadómstólinn í
Haag.
Eðlileg viðbrögð
Fjöldi kunningja minna hefur
þakkað mér skrif mín um Sval-
barðadeiluna hér í blaði 18. f.m.
Einstaka hafa fundið að því, að það
væri of mikil heiftrækni hjá mér
að vilja kalla sendiherra okkar í
Noregi heim. Þessum viðkvæmu
mönnum er því til að svara að fram-
koma norskra stjórnvalda í garð
íslensku þjóðarinnar er óafsakan-
leg. Norsk stjómvöld líkja sjómönn-
um okkar við innbrotsþjófa og ræn-
ingja þegar þeir neyta réttar síns.
Norsk herskip skjóta úr fallbyssum
á varnarlausa sjómenn og eru með
digurbarkalegar hótanir og aðfarir
við sér miklu fámennari, vopnlausa
þjóð. Þá er ámælisvert að reyna í
sjálfumgleði stórveldisrembu á all-
an hátt að hafa af íslensku þjóðinni
æruna. Rétta svarið við slíku er að
kalla sendiherra íslands í Noregi
heim þegar í stað, ekki síst þar sem
sendiherrann virðist illa upplýstur
í málinu. Sú staðreynd birtist m.a.
í því að hann veit ekki að við eigum
sögulegan rétt til veiða í Barents-
hafi og umfram allt þjóðréttariegan
til veiða vegna legu landsins í Norð-
ur-Atlantshafinu.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
Þriggja rétta
kvöldverður
kr. 1.190
¥ —D iatorant c—
\s æn r>i
Suðurlándsbraut 14
sími 811844
V
Borgarkringlunni, sími SSTS20
TILBOÐSDAGAR
Þegar þú kaupir eina skyrtu eba blússu,
þá færbu næstu skyrtu eða blússu á
HÁLFVIRÐI.
Gildir til 27. sept. nk.
'N