Morgunblaðið - 21.01.1995, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 21. JANÚAR 1995 25
AÐSEMPAR GREINAR
Launastefna
og verðbólga II
LÁGLAUNA-
VANDINN hefur verið
með okkur svo áratug-
um skiptir. ítrekaðar
og nokkuð ærlegar til-
raunir heildarsamtaka
og stjórnvalda til að
veita láglaunahópum
forgang hafa runnið
út í sandinn við það,
að kauphækkun rétt-
lætt af brýnum nauð-
þurftum hefur gengið
upp allan stigann og
jafnvel orðið frekari
gliðnun við ýmsa sér-
aðstöðu og sérgildi
sérhæfðari stétta.
Þetta bendir annars vegar til þess,
að málstaðurinn sé fremur félags-
legur en hagrænn, þar sem vinnu-
markaðurinn meti starfsmenntað-
an og sérhæfðan vinnukraft æ
meira en almennan og ólærðan,
og hins vegar til þess að láglauna-
fólkið hafi í minna mæli beitt þeirri
aðferð að sérgreina sig til gildis-
auka, og hefur þó stefnt í þá átt.
Fjölþætt og markviss mannafla-
stefna þarf til að koma að leysa
úr þessari mótsögn milli hagrænna
afla og félagslegra óska. Þess í
stað hafa ýmsir viljað flýja af
hólmi raunverulegra lausna og
lögbjóða lágmarkslaun, miðuð við
einhveija framfærsluviðmiðun.
Reynslan sýnir, að slík aðgerð á
hlut að því að færa vandann í
harðan hnút, fjarlægja ungdóminn
vinnumarkaðnum og mynda von-
lítinn múg á opinberu framfæri.
Enda finnst engin slík föst viðmið-
un, heldur er háð margbreytileg-
um fjölskylduaðstæðum, og í öllu
falli utan valds og vörðunar hugs-
anlegs vinnuveitanda. Ráðlegg-
ingar OECD um sveigjanlegan
vinnumarkað hafa ekki síst gengið
gegn svo fráleitum „úrlausnum“.
Eftir stendur það eitt ráð að reyna
enn í alvöru að takmarka almenna
kauphækkun sem mest við lægri
launin. Er þó borin von, að haldi,
nema mönnum lærist betur að
hafa hemil á hæstu launaflokkun-
um.
Stöðugleiki og
sveigjanleiki
Þeirri kenningu hefur mjög verið
haldið á loft, að stöðugleikinn að
undanfömu hafi verið sérstaklega
á kostnað launþega, sem með því
móti hafi eignast innistæðu, og sé
hún nú fallin til útborgunar. Rétt
er, að launþegar og forystumenn
þeirra hafa sýnt lofsverða stillingu
á örðugum tímum og átt þar með
dijúgan hlut að því að rétta við
hag þjóðarbús og atvinnuvega. En
þeir gerðu það fyrst og fremst
sjálfum sér í hag út frá raunsæju
mati á þröngum skorðum þjóðar-
búsins. Þannig hafa þeir varðveitt
atvinnu sína betur en efni stóðu
annars til og víðast hefur tekist
og búið í haginn fyrir varanleik
hennar og þróun til bættra kjara.
Þar með hefur hins vegar ekki
myndast nein innistæða til síðari
tíma, heldur verða efnahagsskil-
yrði, framleiðni og viðskiptakjör
hvers tíma að standa undir sam-
tíma launakjörum. Lítils háttar
viðskiptaafgangur eftir langt
tímabil halla og skuldasöfnunar
segir lítið í þessu efni, enda frem-
ur niðurstaða innlends sparnaðar
en afkomu í atvinnurekstri. Hætt
er við því, að með ákefð sinni í
að taka út „innistæðuna" hjá
stöðugleikanum gætu launþega-
samtökin ekki áðeins fórnað hon-
um heldur og fleygt barni atvinnu-
og tekjuhagsmuna sinna út með
baðvatni stöðugleikans.
Gamalkunn hag-
fræðileg hugmynd
hefur skotið upp koll-
inum í nýju gervi,
jafnvel svo að tala
megi um endaskipti á
samhenginu. Efna-
hagsþróunin útheimt-
ir sveigjanlegar af-
stöður verða og launa
á markaðnum. Torvelt
er um lækkun samn-
ingsbundinna launa
og sumra verða, svo
að aðlögun þeirra
verður að gerast með
mismikilli hækkun,
þ.á m. með verðáhrif-
um launahækkana. Þessi þörf á
nokkru svigrúmi þykir mæla með
því að setja ekki algjörar skorður
við verðbólgunni, heldur umlíða
t.d. 1-2% hækkun verðlags á ári.
Hér er það svigrúmið fyrir sveigj-
anlega aðlögun verðhlutfalla, sem
hefur gildi, ekki verðbólgan sjálf,
sem brenglar fjármagnskjör og
veldur ætíð óvissu og hættu á frek-
ari framgangi hennar. Það eru því
endaskipti á orsakasamhenginu,
eða a.m.k. býður heim mistúlkun
í þá veru, að tala í þessu sam-
Efnahagsskilyrði, fram-
leiðni og viðskiptakjör
hvers tíma, segir Bjarni
Bragi Jónsson, verða
að standa undir sam-
tíma launakjörum.
bandi um kosti verðbólgunnar, svo
sem gert hefur verið í framhaldi
af annars skynsamlegri grein Þor-
steins Ólafs hagfræðings frá því
í sumar. Þegar er um að ræða
almenna launahækkun, knúna
fram í kjarasamningum, hefur það
ekkert með sveigjanleika á mark-
aði að gera. Svigrúminu hefur þá
verið eytt í þvingaða heildarbreyt-
ingu, án þess að nýtist til sveigjan-
leika.
Lokaorð
Þjóðin hefur gengið í gegnum
harðan reynsluskóla á undanförn-
um árum, af völdum ytri áfalla
en ekki síður vanbúnaði sínum til
að mæta þeim, og um leið sopið
seyðið af stórfelldum mistökum í
hagstjórn og fjárfestingu. í harðri
baráttu við þessar aðstæður hefur
þó tekist að treysta undraverðan
stöðugleika samfara nánast fullu
fijálsræði í atvinnu- og viðskipta-
Iífi. Eru þeir hagstjórnarhættir
þegar farnir að skila árangri í
auknum styrk út á við og fótfestu
til framþróunar. Innan þeirrar
umgerðar fijálsræðis til efnahags-
athafna, sem þjóðin býr við, er að
svo stöddu ekki mikið meira hægt
að gera. Þjóðarskútan er að þessu
leyti eins og skip, sem hefur feng-
ið stefnuna markaða og sjálfstýr-
inguna setta á. Allt veltur síðan
á, hvernig áhöfnin hegðar sér: Fer
hún í hár saman, ruggar skipinu
og aftengir stýringuna, eða lætur
hún sér nægja að skipta þeim hlut,
sem inn fyrir borðstokkinn kemur.
Gera verður ráð fyrir, að hún viti,
hvar sé að varast grynningar og
sker. Að öðrum kosti er hætt við
lengri skólavist í hinum harða
skóla lífsins.
Höfundur er hagfræöilcgur
ráðunautur í Seðlabanka, en setur
fram cigin skoðanir cn ckki
bankans í frreininni.
Bjarni Bragi
Jónsson
ALDARAFMÆLI
LÍÐUR BARA
BÝSNA VEL
Þann 21. janúar 1895 fæddusttveir dreng-
ir hvor sínum megin við Eyjafjörðinn. Ann-
ar þeirra var Davíð Stefánsson skáld frá
Fagradal en hans er minnst á öðrum stað
í þessu blaði. Hinn drengurinn lifír enn.
Hann fæddist á Svínámesi á Látraströnd
og hlaut nafnið Jóhann og ættamafnið
Kröyer. Hann býr nú á Helgamagrastræti
9 á Akureyri og þar ræddi Guðrún Guð-
laugsdóttir við hann skömmu fyrir jól.
JÓHANN var þá rétt
að koma heim úr læknis-
rannsókn með þann úr-
skurð upp á vasann að
hann væri stálsleginn til
heilsunnar. Kona Jó-
hanns, Margrét Guð-
laugsdóttir sem er tæp-
um þijátíu árum yngri
en maður hennar, opn-
aði fyrir mér og vísaði
mér upp á efri hæð hins
glæsilega heimilis
þeirra. I hægindastól
fyrir miðri stofu sat við-
mælandi minn tilvon-
andi, sléttur á vangann
eins og mikið yngri mað-
ur, og beið þess að spjall
okkar hæfist. „Faðir
minn stundaði búskap
og trilluútgerð og ég var
kominn á sjóinn sem
mótoristi á bátnum hjá
honum þegar ég var
þrettán ára gamall,“
segir Jóhann þegar
spurt er um störf hans
á yngri árum. „Það var
stundum kalsamt á sjón-
um, ekki voru gúmmí-
stígvélin komin þá, við
vorum á klofháum
skinnsokkum og leðurs-
kóm og svo í olíubuxum.
Þetta var svo vel reimað
að oftast nær slapp
maður þurr nema
kannski þegar þurfti að
vaða upp í mitti í brim-
lendingu. Látraströndin
er sæbrött og klettótt, en í landinu
heima var klettavogur sem hægt
var að fara inn í á tólf tonna mótor-
bát.“
Jóhann Kröyer lauk prófi frá
Gagnfræðaskólanum á Akureyri
vorið 1915. „Ég settist í annan
bekk og var tvö ár í skólanum.
Það var reglulega skemmtilegur
tími. Ég var umsjónarmaður í skóla
og umsjónarmaður heimavistar svo
ég tók verulegan þátt í skólalífinu.
Frekari framhaldskólamenntun
hlaut ég hins vegar ekki. Eftir
námið var ég svo heima við störf
hjá foreldrum mínum, sem voru
allvel efnum búnir eftir því sem
þá gerðist. Árið 1923 tók ég við
búskapnum á Svínárnesi. Faðir
minn var þá búinn að missa heils-
una. Ég keypti af honum búið, þá
kostaði kindin 95 krónur loðin og
lembd, en svo skall kreppan á og
um haustið var aðeins hægt að fá
sjö krónur fyrir dilkskrokkinn. Ég
var búinn að festa ráð mitt þegar
þetta var, það gerði ég árið 1918.
Kohan mín var Eva Pálsdóttir
kaupmanns frá Hrísey. Okkar
hjónaband varaði í 22 ár, þá náði
hvíti dauðinn henni frá mér. Við
kynntumst þannig að við lékum
saman í Skugga-Sveini, hlutverk
frosið til Bretlands, þar var þá
aðal markaðurinn,“ segir Jóhann.
„Ég var í fimm vikur í Liverpool
og tvær vikur í London. Ég lærði
mikið í þessari ferð. Bretar gerður
sérstakar kröfur hvað kjötið varð-
aði og við þurftum að keppa við
kjöt frá Ástralíu. Kjötið þaðan var
gott svo samkeppnin var hörð.“
Margréti Guðlaugsdóttur, seinni
konu sinni, kvæntist Jóhann nær
fimmtugur, hún var þá tvítug.
„Við unnum saman í kjötbúð KEA.
Við eigum saman eina dóttur, El-
ínu Önnu, sem ber móðurnöfn okk-
ar beggja. Auk þess var sonarson-
ur minn, Jóhann Kröyer yngri, að
nokkru leyti alinn upp hjá okkur.“
Eftir fjórtán ára starf sem kjöt-
búðarstjóri hjá KEA kveðst Jóhann
hafa verið búinn að fá sig fullsadd-
an á þeirri vinnu. „Það
var alltaf tap á kjötbúð-
inni, það mátti ekki
verðá neinn hagnaður
á henni, ef svo hefði
orðið hefðu bændurnir
orðið óánægðir og talið
sig ekki fá nóg í sinn
hlut. Það endaði með
því að ég skrifaði upp-
sagnarbréf og tók fram
að mér væri ljúft að
halda áfram að starfa
hjá KEA, en ég vildi
ekki vera lengur í nú-
verandi starfi. í fram-
haldi af því var mér
boðið að taka við Sam-
vinnutryggingum og
við það starf var ég þar
til ég hætti störfum sjö-
tugur að aldri. Saman-
lagt vann ég fjörutiu
ár hjá KEA.
Nú er ég að verða
hundrað ára og mér líð-
ur bara býsna vel. Ég
hef verið heilsuhraust-
ur, þótt kannski sé of-
sögum sagt að mér
hafi aldrei orðið mis-
dægurt. Það verður að
heita að ég hafi verið
sæmilegur reglumaður
á tóbak og áfengi, ég
hef neytt þess, en í
hófi. Hvað mataræði
snertir má segja að ég
hafi borðað allt „sem
að kjafti kemur“. Það
þekktist ekki í mínum
uppvexti nokkuð sem
heitir matvendni. Ég hef alltaf
haft gaman af að skemmta mér,
dansaði einsog fífl fram eftir öllum
aldri en hætti því þegar ég fór að
þyngjast á fæti.“
Um pólitík og trúarskoðanir sín-
ar er Jóhann fáorður. Segist að
vísu hafa gerst framsóknarmaður
þegar hann fór að starfa fyrir
KEA, en aldrei tekið virkan þátt
í pólitísku starfi. „Og ég trúi svona
passlega á framhaldslíf," bætir
hann við. Þegar Jóhann er spurður
hvernig honum lítist á samfélagið
í dag segir hann: „Það er nú það,
mér líst ekki betur en svo á það
að ef ég mætti stjórna þá hefði
ég helst viljað byltingu." Svo hlær
hann við og segir: „Annars skaltu
ekki taka mig alveg bókstaflega.
- En eitt vildi ég að minnsta kosti
segja: Ég fæ ekki skilið, að það
sé einhver þjóðarnauðsyn að allur
þorri almennings í landinu hafi svo
lág laun, að fólk í fullri vinnu skuli
ekki geta lifað af launum sínum.“
Og hér bregður fyrir í fyrsta sinn
ofurlitlum votti af skaphita hjá
þessum hógværa aldraða manni.
Að svo mæltu kveð ég Jóhann
Kröyer, sem enn er svo óbugaður
af elli sem raun ber vitni, þrátt
fyrir að æviárin séu orðin hundrað.
JÓHANN Kröyer og kona hans
Margrét Guðlaugsdóttir.
Haraldar og Ástu. Einkasyni okkar
gáfum við nafnið Haraldur og svo
áttum við fósturdóttur sem Ásta
heitir. Eftir að við höfðum misst
megnið af eigum okkar þegar
kreppan skall á fluttum við austur
á Norðfjörð, ég fékk þar atvinnu
við fískverkun hjá verslun Konráðs
Hjálmarssonar, ég var vanur slíkri
vinnu heiman frá Svínárnesi. Þar
eystra var ég í þijú ár þá fékk ég
vinnu hjá KEA á Ákureyri og flutti
þangað með fjölskylduna. Nokkru
seinna tók ég við útibúi KEA í
Ólafsfirði og var þar í fimm ár.
Það gekk ansi vel, þótt ég segi
sjálfur frá, ég stóijók þar alla
umsetningu."
Að liðnum þessum tíma á Ólafs-
firði tók Jóhann við starfi kjötbúð-
arstjóra KEA á Akureyri og flutti
þá þangað aftur með fjölskyldu
sína. „Fáum árum seinna, árið
1936, tókum við okkur saman
nokkrir starfsmenn KEA og mynd-
uðum byggingarsamvinnufélag og
byggðum okkur hús hér við Helga-
magrastræti og i því húsi hef ég
átt heima síðan,“ segir Jóhann.
Eftir að Jóhann tók við kjötbúð
KEA var hann sendur til Bretlands
til þess að kynna sér betur kjöt-
mat. „Þá var allt lambakjöt selt