Morgunblaðið - 21.02.1995, Page 43

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 21. FEBRÚAR 1995 43
Því var það einstaklega ánægjulegt
að fjölskyldan hittist öll á 'ættar-
móti á milli jóla og nýárs en það
hafði lengi verið mikið áhugamál
Jónasar.
Jónas bar ekki aðeins hag fjöl-
skyldunnar fyrir bijósti því hann
aðstoðaði einnig fjölda fólks sem
af einhveijum ástæðum mátti sín
minna í þjóðfélaginu. Margir í þeim
hópi voru gamlir berklasjúklingar
frá Kristnesi, bemskuheimili Jónas-
ar, þar sem faðir hans, Jónas, var
yfírlæknir.
Aldrei hafði Jónas þörf fyrir að
láta bera á sér á nokkum hátt.
Hann vann þeim mun betur á bak
við tjöldin bæði í einkalífínu og í
störfum sínum, ekki síst á stjórn-
málasviðinu, þar sem hann var
þingmaður um árabil fyrir Norður-
land eystra. Þar naut hann sín sem
mannasættir og svo umtalsgóður
var hann um aðra menn að hann
hallmælti aldrei nokkurri mann-
eskju.
Okunnugum gæti hafa virst Jón-
as þungur og lokaður persónuleiki
en undir niðri var hann hlý og við-
kvæm manneskja sem þoldi illa
óréttlæti og ósanngimi.
Eg minnist margra góðra stunda
þegar Jónas, Alla og stelpumar
komu sem öftar að norðan en þar
bjuggu þau í mörg ár þar til þau
fluttu alfarið til Reykjavíkur. Sem
unglingur dvaldi ég eitt sinn hjá
þeim hjónum að sumarlagi. Það var
skemmtilegur tími. Við Dóra
frænka vomm á besta aldri og not-
uðum hvert tækifæri til að njóta
lífsins sem Aðalheiður húsfreyja
hafði góðan skilning á. Þetta sumar
vann ég hjá Flugfélagi íslands og
stóð starfsfólkinu til boða dagsferð
til Grænlands. Jónas þvertók fyrir
að ég færi með enda taldi hann
ferðina mesta glapræði. Ég reyndi
að sýna fram á hversu áhugaverð
ferðin yrði en hann hélt fast við
þá meiningu sína að til Grænlands
færi ég alls ekki. Á síðustu stundu
féllst hann þó á að ég færi í ferðina
en þó með semingi. Þannig var Jón-
as, varkár, fastur fyrir og flanaði
aldrei að neinu.
Jónas G. Rafnar frændi minn var
óvenju glæsilegur maður, fríður
sýnum og virðulegur. Það sem mér
fannst þó mest um vert var hans
innri maður, sem olli því að mér
og fjölskyldu minni allri þótti vænt
um hann.
Ég vil fyrir hönd fjölskyldu
minnar senda Öllu, Dóm, Imbu,
Addý og fjölskyldum þeirra okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning frænda míns.
Ásthildur S. Rafnar.
Með Jónasi G. Rafnar er genginn
tryggur og einlægur ijölskylduvin-
ur. Móðir mín, Aðalheiður Sæ-
mundsdóttir, lézt snemma árs 1946,
en rúmum tveimur ámm seinna
gekk faðir minn, Símon Jóh. Ág-
ústsson, að eiga Steinunni Bjarna-
dóttur. Hún var yngst ellefu bama
sr. Bjama Pálssonar, prófasts í
Steinnesi, og konu hans, Ingibjarg-
ar Guðmundsdóttur. Steinunn var
aðeins tólf ára þegar faðir hennar
andaðist árið 1922, en móðir henn-
ar, Ingibjörg, lézt sex árum áður.
Þá fór Steinunn til Ingibjargar syst-
ur sinnar, sem var gift Jónasi Rafn-
ar, lækni á Akureyri, síðar yfir-
lækni í Kristnesi. Hjá þeim var hún
næstu þijú ár, og sótti gagnfræða-
skóla á Akureyri, allt til þess er
hún fór til náms við Kvennaskólann
í Reykjavík haustið 1925.
Börn Jónasar og Ingibjargar,
Jónas Gunnar, sem nú er kvaddur,
Bjami, yfírlæknir á Akureyri, og
Þórunn, kona Ingimars Einarsson-
ar, lögfræðings, vom Steinunni,
stjúpmóður minni sem yngri systk-
in. Einkar kært var með Steinunni
og Þómnni, sem lézt langt um ald-
ur fram fyrir rúmum tuttugu árum.
Steinunn gekk mér og Hákoni
heitnum bróður minum í móður
stað, svo að eftir var tekið og að
var dáðst. Með hjónabandi föður
míns og stjúpu hófust eftirminnileg
kynni mín af Steinnesingum. Eftir
að Jónas G. Rafnar var kjörinn al-
þingismaður 1949 var hann tíður
MINNINGAR
gestur á heimili okkar. Þó að faðir
minn og ég væmm ekki ævinlega
sammála Jónasi í stjórnmálum,
skyggðu ólík viðhorf aldrei á
trausta vináttu.
Jónas G. Rafnar var kjörinn þing-
maður Akureyrar fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn í kosningunum 1949 með
rúmlega tvö hundruð atkvæða mun
fram yfir frambjóðanda Framsókn-
arflokksins. Þar naut Jónas án efa
vinsælda föður síns, sem var dáður
fyrir farsæl læknisstörf. Fram eftir
fímmta áratugnum fór gengi Sjálf-
stæðisflokksins á Akureyri þverr-
andi. Bilið milli Sjálfstæðisflokks
og Framsóknarflokks minnkaði úr
tæpum tvö hundmð atkvæðum í
rúmlega eitt hundrað frá 1942 til
1946. í bæjarstjórnarkosningunum
1946 skauzt Sósíalistaflokkurinn
upp fyrir Sjálfstæðisflokkinn, en
Framsóknarflokkurinn kom þá fast
á hæla Sjálfstæðisflokksins. Jónas
G. Rafnar hlaut glæsilegt endurkjör
1953, en 1956 féll hann fyrir fram-
bjóðanda Hræðslubandalagsins,
hinu vinsæla og virta yfirvaldi Frið-
jóni Skarphéðinssyni, með aðeins
17 atkvæða mun. Komu þau kosn-
ingaúrslit fleirum á óvart en Jón-
asi, en eftir á að hyggja hafði Jón-
as að sumu leyti gott af því að falla
þessu sinni. Jónas endurheimti
þingsæti sitt í sumarkosningunum
1959, og eftir kjördæmabreyting-
una þá um haustið sat hann á þingi
fyrir Norðurlandskjördæmi eystra
til ársins 1971, en þá leitaði hann
ekki endurkjörs.
Jónas tilheyrði nýrri kynslóð
stjómmálamanna, þeirra sem höfðu
þau störf að atvinnu. Ólíkt mörgum
stjómmálamönnum af eldri kynslóð
var Jónas jafnan mjög priíðmann-
legur í málflutningi, en þó ævinlega
fastur fyrir. Á Alþingi sýndi Jónas
málefnum iðnaðar og nýrra at-
vinnugreina sérstakan áhuga og
sýndi þar meiri framsýni en margir
fyrirgreiðslupólitíkusar nútímans.
Jónas var skemmtileg blanda af
íhaldsmanni af gamla skólanum,
sem sumir kalla heilbrigða og heið-
arlega íhaldsmenn, og borgaraleg-
um líberal, en þeir viðurkenna og
vemda hið bezta úr velferðarkerf-
inu. Síðamefnda tegundin hefur
reyndar verið í nokkurri útrýming-
arhættu á undanförnum árum. í
þingflokki Sjálfstæðisflokksins var
jafnan náin vinátta með Jónasi og
Magnúsi Jónssyni frá Mel, en einn-
ig með honum og Jóhanni Hafstein.
Davíð Oddsson skýrir svo frá í
ævisögu Geirs Hallgrímssonar, sem
birtist í Andvara á nýliðnu ári, að
Bjami Benediktsson hefði sótt það
fast að Geir Hallgrímsson yrði vara-
formaður Sjálfstæðisflokksins, þeg-
ar Gunnar Thoroddsen lét af því
starfi árið 1965, þó að Geir væri
þá ekki alþingismaður. Því fór þó
fjarri, að Geir sæktist eftir varafor-
mennskunni. í bókinni Valdatafl í
Valhöll eftir Anders Hansen og
Hrein Loftsson, þar sem saga þessi
er einnig rakin, segir að Jóhann
hefði fallizt á þessa tilhögun. Ráða-
gerð Bjama vakti þó lítinn fögnuð
margra þingmanna Sjálfstæðis-
flokksins, sem töldu næsta sjálfsagt
að Jóhann Hafstein yrði varafor-
maður. Meðal þeirra' var Jónas G.
Rafnar, og komu nokkrir vinir og
samheijar Jóhanns saman á heimili
Jónasar til viðræðna. Að lokum
skipuðust mál svo, að Jóhann varð
varaformaður flokksins. Engum
sögum fer af því, að Bjarni eða
Geir hafi nokkru sinni erft þetta
við Jónas og félaga hans, en aug-
ljóst er, að á þessum velgengnistím-
um Sjálfstæðisflokksins og við-
reisnarstjómarinnar var engum
heiglum hent að andæfa vilja
Bjama Benediktssonar, hvað þá
heldur að hafa betur, þegar upp
væri staðið. Þessi frásögn gefur til
kynna jafnt þá virðingu sem Jónas
G. Rafnar naut innan Sjálfstæðis-
flokksins, en ekki síður tryggð og
hollustu Jónasar við Jóhann. Ég
hygg að Jónas og Jóhann hafi ver-
ið líkir um margt.
Jónas G. Rafnar var mikill gæfu-
maður í einkalífi sínu. Hann og
Aðalheiður kona hans eignuðust
fjórar daelur. Ingibjörg, næstelzta
dóttir þeirra, dó í bernsku, tæplega
átta mánaða. Ég veit, að lát hennar
var Jónasi og Aðalheiði þungt högg,
þó að lítt væri um talað. Eftirlif-
andi dætur þeirra, ^Halldóra, Ingi-
björg Þómnn og Ásdís, eru allar
kunnar af störfum sínum. Þær em
farsællega giftar og eiga mannvæn-
leg börn. Einkar kært var með Jón-
asi og elzta dóttursyninum, Jónasi
Friðriki Jónssyni. Samband þeirra
nafnanna var óvenjulega náið, hlýtt
og fallegt.
Jónasi svipaði mjög til móðurætt-
ar sinnar, einkum móðurbræðra, í
útliti og skaphöfn. Hann hafði fág-
aða framkomu að hætti Steinnes-
inga, en ókunnugir áttu til að telja
hann mjög formfastan og jafnvel
þurran á manninn. Hin síðustu ár
var Jónas óumdeildur ættarhöfðingi
Steinnesinga, hvort sem litið var til
aldurs eða virðingar.
Á kveðjustund er mér efst í huga
sú órofatryggð sem Jónas sýndi
föður mínum og stjúpu _er heilsu
þeirra tók að hnigna. Ég þakka
kynni mín af Jónasi og mun ævin-
lega minnast vinfestu hans og rækt-
arsemi.
Baldur Símonarson.
Jónas var ungur kallaður til
áhrifastarfa í stjórnmálum og sat
m.a. á Alþingi yfir 20 ár. Jónas
barst ekki mikið á í pólitisku lífi
en vann málin í kyrrþey og fann
farsælar lausnir. Ekki veit ég gjörla
hvort hann var talinn mælskur
maður en hann sagði það sem
þurfti. Jónas var orðvar og hlýr
maniiasættir, frændrækinn og trúr
vinum sínum. Margir leituðu því til
hans og hann axlaði þá ábyrgð.
Honum nægði ekki ákvörðunin
heldur framkvæmdi hana. Hann
naut því lýðhylli þó að hann eltist
ekki við hana. Jónas var óvenju rit-
fær eins og hann átti ættir til.
Eftir að hann lét af þingsetu að
eigin ósk gegndi hann bankastjóra-
stöðu við Utvegsbankann um langt
skeið. Jónas kvæntist vænstu konu
Aðalheiði Rafnar og átti farsæla
fjölskyldu. Hann vissi að hamingjan
er heima fengin og sá vel um fjöl-
skyldu sína enda farnaðist öllum
börnum þeirra hjóna mjög vel.
Lífsbaráttan er oft hörð hér á
landi og að mörgu leyti óvægnari
en með fjölmennari þjóðum. Fá-
menninu og nálægðinni fylgir að
t.d. meintar ávirðingar berast með
fréttaþyrstum ijölmiðlum lands-
horna á milli á einni kvöldstund.
Sönnuð eða ósönnuð ásökun skiptir
engu máli. Engin grið eru gefín.
Margir heiðursmenn eru rændir
ærunni á örskotsstundu. Ásamt
öðrum lenti Jónas í þvílíkum
hremmingum. Hann tók þeim með
stillingu, sem aðeins sá siðmenntaði
og réttvísi býr yfir. Róginum er
nægilegt til stundarsigurs að hinir
ærukæru hafist ekkert að. Að lok-
um skýrðust þó málin. Stóryrðin
og ásakanirnar urðu að smælki í
munni smámenna. Jónas og aðrir
stóðu eftir beinir í baki. En þó sigr-
ast sé á grimmum örlögunum bera
sál og líkami þess merki. Jónas G.
Rafnar er allur. Bestu kveðjur til
Aðalheiðar og nánustu aðstand-
enda.
Ólafur Ólafsson.
Kær vinur og velunnari, Jónas
G. Rafnar lögfræðingur, fyrrver-
andi alþingismaður og bankastjóri,
lézt skyndilega í svefni á heimili
sinu hinn 12. þm. og bárust mér
fréttir af því daginn eftir. Hann
hafði fengið sér eftirmiðdagsblund,
og vaknaði ekki af honum aftur til
þessa lífs.
Þegar maður, sem er manni
kær, kveður þetta lífssvið skyndi-
lega, fer ekki hjá að ýmsar alvar-
legri hugsanir bæri á sér innra með
manni. Spurningar vakna. Hvaðan
komum við, hvert förum við? Til
hvers eru við hér í þessum heimi?
Hvað eru verðmæti lífsins hér, og
hvað glys og innantómur hégómi,
sem ekkert skilur eftir? Skiptir það
máli hvernig maður lifír, hvernig
framkoman er við aðra menn? Hvað
er gott líf? Er það kærleiksríkt líf,
og hvað er kærleikur í raun? Ef
kærleikurinn, sem enginn maður
getur komist hjá að finna í eigin
eðli, er til, hvaðan kemur hann þá?
Er hann aðeins afleiðing af efna-
skiptum í líkama mannsins eða er
einhver, sem hefur skapað hann
og viðheldur honum, svo að til verði
göfugt og gott líf, gott líf fyrir
heiminn og mennina umhverfís
mann? Og hvar er hamingjan? Er
hún fólgin í að þjóna sjálfum sér
blint eða er markmið allra mark-
miða að þjóna öðrum? Segir ekki
Meistarinn frá Nazaret, að maður-
inn eigi að elska náungann eins og
sjálfan sig? Hvað merkir það í raun-
veruleikanum? Er ekki lykill ham-
ingjunnar fólginn í að kunna skil
á því?
Ýmsar spumingar af þessu tagi
eru í raun vakandi hið innra hjá
hugsandi mönnum öllum stundum.
Það er hugsanlega grundvöllur að
vönduðu lífí, lífi þar sem maðurinn
hugar að hverju spori, til að varast
það sem er rangt, og gæta réttlæt-
is gagnvart öllu umhverfis sig, —
og hafa um leið auga á hlutum í
hinu hversdagslega, sem hafa ei-
lífðargildi. — Að lifa þannig er
ekki vandalaust. Það krefst festu
og skynsemi, að rasa ekki að
hlutunum, heldur hyggja náið að
eigin hugsun og hátterni, sem get-
ur haft afdrifarikar afleiðingar fyr-
ir aðra menn. Menn verða þannig
ábyrgir og láta ekki hverfulleika
hins daglega hagga ró sinni og
stefnuföstum lífsviðhorfum. Þeir,
sem þannig lifa, lifa ekki sjálfum
sér eingöngu, heldur hafa velferð
náungans lika fyrir augum.
Kynni mín við Jónas G. Rafnar
vom ekki löng, aðeins um áratug-
ur. Á þeim tiltölulega stutta tíma
kynntist ég því, að undir yfirborði
hins veraldarvana og reynda
manns, sem haggaðist lítt í iðu-
kasti hins ólgandi mannlífs og var
afgerandi, og gat við fyrstu kynni
virzt ónæmur fyrir viðkvæmnismál-
um, bjó hlýr, tilfinningaríkur og
næmur persónuleiki, sem af reynslu
sinni og gagnsmjúgandi skynsemi
greindi aðalatriði hinna vandasöm-
ustu mála með aðdáunarverðum
hætti, og horfði með raunsærri
gætni til færra úrlausna.
Mig hefur því aldrei undrað, að
honum var af mætustu mönnum
þjóðarinnar trúað fyrir vandasöm-
um og afdrifaríkum málum á opin-
berum vettvangi, sem ég líka veit
að hafa fært íslenzkri þjóð farsæla
ávöxtu í óteljandi efnum, þótt ekki
færi hátt almennt, enda fann ég í
okkar samtölum, að honum var
þvert um geð að flíka sínum hlut
í þeim fjölmörgu framfara- og
gagnsemdarmálum, sem hann taldi
sig hafa borið gæfu til að eiga hlut
að.
Ástæðan fyrir kynnum okkar,
sem mig brestur minni til að muna
nákvæmlega hvernig hófust, var
að mestu reynsla hans af útgáfu-
starfsemi fyrr á árum, og þannig
kunnátta í raunsærri gagnrýni á
rituðu máli, en þar var ég þá á
einskonar bernskuskeiði og þarfn-
aðist álits dómbærra manna, sem
mér væri óhætt að treysta, til að
þau mál, sem ég var að fást við,
færu í réttan farveg. — Þar reynd-
ist hjálpsemi og vinsemd Jónasar
mér ómetanleg og veitti mér þann
stuðning, sem greiddi veginn áfram
í efnum, sem síðan urðu að veru-
legu leyti sameiginlegt áhugamál
okkar beggja, og upphaf virðingar
minnar og þakkarhugs í hans garð.
En þetta var í sambandi við þýðing-
ar og útgáfu á ritum um líf, störf
og kenningar hins gagnmerka
sænska mikilmennis Emanuels
Swedenborgs, eins merkasta vís-
indamanns, stjórnmálamanns og
hugsuðar, sem uppi hefir verið á
seinni öldum, og sem hefur haft
meiri áhrif á alla hugsun í vest-
rænni menningu en flesta rennir
nokkurn grun í. — Þetta greip Jón-
as G. Rafnar strax af reynslu sinni
og yflrsýn og heillaðist af þessum
háleitu hugsunum og kenningum,
eins og sá er hér ritar.
Það sem kom hvað greinilegast
fram var, hversu auðvelt hann átti
með að meðtaka hinar háleitu vís-
inda-, heimspeki- og trúarhug-
myndir, sem rit þessa mikilmennis
höfðu að miðla. Gagnrýnin og hár-
skörp hugsun Jónasar féll, eftir að
hann hafði kynnt sér þessa hluti í
verulegum efnum, að þessum kenn-
ingum, enda vart að furða, þar sem
ýms merkustu mikilmenni andans
höfðu orðið fyrir svipaðri reynslú.
Má þar nefna m.a. Abraham Linc-
oln forseta Bandaríkjanna, Benja-
min Franklin, heimspekinginn
Emerson, stórskáldin Goethe,
Balzac, Longfellow og Browning-
hjónin, menningarfrömuðinn blinda
Helen Keller, og af íslenzkum and-
ans mönnum Björn Jónsson ráð-
herra, Einar Jónsson myndhöggv-
ara og loks Jón A. Hjaltalín, skóla-
meistara að Möðruvöllum og al-
þingismann, sem allir dáðu hann,
en Jón þýddi á íslenzku á síðustu
öld þijár bækur Swedenborgs, sem
virtust þá hafa vakið allmikla at-
hygli hér á landi.
Margt mætti rita um afstöðu
Jónasar til ýmissa dægurmála, sem
við ræddum, en þar fann ég, að
honum rann til rifja hvað mest, sú
breyting til kaldrifjaðrar hugsunar
og háttarlags í viðskiptum og sam-
skiptum fólks í atvinnulífinu, sem
á síðari árum hefur rutt sér til
rúms í íslenzku samfélagi, þar sem
köld peningasjónarmið ein saman
hafa orðið ríkjandi, og viljinn til
að gera sitt ýtrasta til að bjarga
og hjálpa innan raunhæfra marka
hefur verulega vikið til hliðar.
Ræddum við á síðari árum mörg
dæmi um þetta og hin þrengn
stefnumið í samskiptum manna,
sem við vorum á einu máli um að
væru orðin meira og meira ríkj-
andi. — Æðri sjónarmið en hinn
daglegi ávinningur virtust hafa
gleymst. Ábyrgð manna gagnvart
æðri siðferðisviðhorfum virtust
mjög fyrir borð borin, harkan og
krafturinn í glímunni um lífsgæðin
virtust hafa blindað menn, svo að
æðri stefnumið gleymdust oft í hita
baráttunnar. — I viðskiptum virtist
hugmyndin um Guð og æðri ábyrgð*
á mannlegri breytni eins og hverfa
í skuggana. Áberandi væri hvað
fjöldinn hugsað blint og vægðar-
laust út frá veraldarsjónarmiðum,
og þeir sem væru mildir, væru jafn-
vel ásakaðir um linku og ættu
gjaman á hættu að verða vikið til
hliðar. Þetta eru aðeins dæmi um
þá samfélagssýn, þann mannúð-
arhug og velvild, sem ég tel mig
hafa skynjað í fari Jónasar, og sem
ég fann hann sakna í nútímanum
að sjá í hverfandi mæli í samfélag-
inu.
Mín kynni af Jónasi G. Rafnar
voru þau, að hér færi einlægur
drengskaparmaður, sem vildi veg
íslenzkrar þjóðar sem mestan, en
var jafnframt kröfuharður um
hyggindi og stjómmálalegan vitur-
leika, sem honum virtist því miður
hafa farið halloka. — Hann hafði
sterka trú á hinum harðduglega
íslenzka stofni, en hafði áhyggjur
af sundurlyndinu, sem gerði að
verkum, að sjaldnast væri hægt að
verða sammála um árangursrík-
ustu og skynsamlegustu leiðirnar
í opinbemm málum. Þar væri of
oft einhver útþynnt málamiðlun,
svo aðeins væri tjaldað til einnar
nætur, og þjóðfélagslegur árangur
í víðara mæli því gjaman bágbom-
ari en efni stóðu til.
Ég er þakklátur fyrir að hafa
mátt njóta kynna og vináttu Jónas-
ar G. Rafnar, og ég vil mega á
kveðjustund bera fram þakkir til
hins hæzta höfuðsmiðs fyrir að
hafa látið leiðir okkar liggja saman
um skamma hríð. Um leið er ég
ekki í neinum vafa um, að á þeim
nýju leiðum, sem hann hefir nú
gengið inn á, muni honumi auðnast
að hitta fyrir það ljós og þá birtu,
sem er von allra góðra manna að
þeir megi njóta í framtíðarlandinu
handan djúpsins mikla, sem allir
verða að lokum að fara yfir.
Eiginkonu Jónasar G. Rafnar og
fjölskyldu hans allri sendi ég ein-
lægar samúðarkveðjur frá mér og
eiginkonu minni og bið Guð að
blessa minningu hans.
Sveinn Ólafsson.
• Fleiri minningargreinar um
Jónas Rafnar bíða birtingar og
muna birtast í blaðinu næstu daga.