Morgunblaðið - 26.03.1995, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 26. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ERLEIMT
t
Vytautas Landsbergis, fyrrverandi forseti Litháens, um Rússa og Tsjetsjena
Vesturlönd standi vörð
um grundvallaratriði
LEIÐTOGI Litháa í sjálfstæðis-
baráttunni við Sovétstjóm-
ina, Vytautas Landsbergis, kom í
stutta heimsókn hingað til lands um
helgina og var ræðumaður á fundi
Samtaka um vestræna samvinnu
og Varðbergs í gær, laugardag. Er
Morgunblaðið ræddi við forsetann
fyrrverandi, sem nú er helsti leið-
togi stjómarandstöðunnar á þingi
þjóðar sinnar, kom fram að mark-
aðsumbótum er haldið áfram í Lit-
háen, þótt við völd sé meirihluta-
stjóm fyrverandi kommúnista.
Landsbergis óttast að Vesturveldin
séu að kaupa vinsamleg samskipti
við Rússa dým verði ef þau merki
að Moskvustjómin megi fótum troða
mannréttindi Tsjetsjena og myrða
tugþúsundir þeirra.
Landsbergis segir að spilling sé
mikil í Litháen og einkavæðingar-
stefna stjórnvalda merki oft að
gæðingar fái ríkiseignir fyrir gjaf-
verð. Hann telur að mjög skorti á
raunverulega lýðræðisást hjá nú-
'verandi ráðamönnum í Lith'áen,
þeir séu steyptir í mót þeirra stjórn-
hátta sem landsmenn urðu að búa
við meðan ríkið var hluti Sovétríkj-
anna. Þeir séu á hinn bóginn ekki
kommúnistar í hugmyndafræðileg-
um skilningi, menn sem vilji hvetja
til heimsbyltingar. Barnatrúnni á
hugsjónina hafi flestir kommún-
istaleiðtogar reyndar verið búnir
að kasta fyrir nokkrum áratugum,
þeir hafi aðeins viljað völd.
Hugarfarsskemmdirnar séu erf-
iðastar viðfangs, þessir ráðamenn
skilji alls ekki inntak lýðræðisins
og telji reglur þess oft vera óþarfa
hömlur, frjálsir fjölmiðlar og stjórn-
arandstaða séu talin óvinir.
Stjórn þín var sökuð um að
ganga of hratt fram í umskiptum
frá gamla sovétskipulaginu. Meðal
annars var sagt að þið hefðuð
fleygt kerfi ríkisreksturs í landhún-
aði, samyrkjubúunum, á haugana
og komið á einkaeign án þess að
hafa búið bændur undir nýtt kerfi.
Hvernig svararðu slíkri gagnrýni?
„Það sama á við um þetta og
þegar rætt er um að endurreisa
ríki sem verið hefur undir yfirráð-
um annars ríkis og lotið stjórnar-
skrá jiess, þar sem mannréttindi
voru afnumin og sömuleiðis eignar-
réttur fólksins. Þá þarf að endur-
reisa réttlætið innanlands og koma
á réttarríki.
Ástandið á þingi var mjög erfitt
um þessar mundir vegna þess hve
hugsunarháttur kommúnista og
sósíalista var öflugur. Sumir sögðu
að ekki þyrfti að láta nokkurn
mann fá aftur fyrri eignir sínar,
það yrði miklu auðveldara fyrir
okkur að stjóma ef við gætum ráð-
stafað þessu að vild!
Við fórum þá leið að afhenda
fólki eignir sínar á ný, einnig jarð-
næði sem það hafði átt [fyrir
hernám Sovétmanna 1940]. Hund-
ruð þúsunda manna voru rekin í
útlegð og flutt í fangabúðir í Síber-
íu á sínum tíma, einkum úr sveita-
héruðunum, jarðimar voru teknar
frá þeim og það var fjarri heima-
högum í áratugi.
Staðfesta þurfti rétt þeirra til
að yrkja jarðir sínar á ný. En það
erfítt að ímynda sér hvemig
er
hægt er að skipuleggja og þraut-
kanna nýtt kerfi á einhverjum öðr-
um vettvangi, tunglinu líklega, og
koma því síðan fyrir í stað hins
gamla á augabragði.
Urðu að nýta tímann
Þetta var umskiptaskeið, á með-
an það varði var sjálfstæður land-
Vytautas Landsbergis
segir í viðtali við Krist-
ján Jónsson að Vestur-
lönd eiga á hættu að
grafa undan grundvall-
aratriðum er varða
frelsi og lýðræði allra
þjóða ef þau leyfi Rúss-
um að kæfa uppreisn
Tsjetsjena í blóði. Hann
segir að Borís Jeltsín
Rússlandsforseti sé
strengjabrúða harðlínu-
manna úr röðum komm-
únista og fasista er
noti hann sem þægi-
legan skjöld
Morgunblaðið/Kristinn
VYTAUTAS Landsbergis, fyrrverandi forseti Litháens.
STUÐNINGSMENN sjálfstæðis í Litháen með kröfuspjöld á útifundi í Vilnius árið 1988 en á því
ári hófst skipulögð barátta fyrir því að landið skildi við Sovétríkin sem innlimuðu það árið 1940.
búnaður varinn og studdur og fólk
á samyrkjubúunum fékk leyfi til
að velja hvort það vildi hefja sjálf-
stæðan rekstur eða búa til hlutafé-
lög um reksturinn. Við vildum ekki
halda í gamla kerfíð, við vissum
ekki hvort reynt yrði að þröngva
gamla sovétskipulaginu upp á okk-
ur á ný, hvort kommúnistar kæmu
aftur.
Við urðum að nota tímann vel,
breikka grundvöllinn að eðlilegum
borgararétti og auka ábyrgð hvers
og eins á sjálfum sér. Ef bændur
ættu ekkert þá yrði auðveldara að
ráðskast með þá aftur, þeir hefðu
ekki verið frjálsir þegnar.“
Landsbergis segir að einkavæð-
ing sé nú að ná tryggri fótfestu í
landbúnaðinum, þeim sem urðu eft-
ir á ríkisbúunum gömlu sé ljóst að
sjálístæðir bændur geti haft það til
muna betra en þeir. Auk þess sé
oft reiðileysi í fjármálastjórn gömlu
samyrkjubúanna, þótt þó séu nú
hlutafélög.
Hann er spurður hvers vegna
fyrrverandi kommúnistar hafi víða
komist til valda á ný í gömlu Sov-
étblokkinni. Hann segir að ekki
einu sinni flokkur fyrrverandi
kommúnista hafi búist við jafn
miklum sigri og reyndin varð í síð-
ustu kosningum í Litháen, þeir
fengu hreinan meirihluta. Þessi
þróun í Litháen og víðar geti bent
til þess að enn sé langt í land, enn
séu margir kjósendur svo mótaðir
af þankagangi sovéttímans að þeir
eig erfitt með að sætta sig við
umskiptin.
Tillit verði tekið
Hins verði að gæta að margir,
þar á meðal fulltrúar í Evrópuráð-
inu, hafi bent á nauðsyn þess að
gleyma ekki hagsmunum þeirra
sem búa við sárustu neyðina í ný-
fijálsu löndunum. Markaðshyggja
megi aldrei verða að einhvers kon-
ar nauðhyggju þar sem mannleg
sjónarmið hljóti ávallt að víkja. „Þá
væri sjálfu lýðræðinu stefnt í
hættu.“
Norrænn stjórnmálaleiðtogi
sagðist á sínum tíma ekki skilja
stuðning íslendinga við sjálfstæði
Litháa, þeir ætluðu ekki að koma
sér upp sendiráði íLitháen oghvers
vegna væru þeir þá að viðurkenna
sjálfstæði landsins ...
„Hann hefur ekki skilið þetta
fyllilega, verið of jarðbundinn og
velt formsatriðunum of mikið fyrir
hvers konar Rússland er það sem
á að verða mikilvægur sam-
starfsaðili Bandaríkjanna? Þetta
getur skipt sköpum fyrir framtíð
Evrópu og Asíu, alls heimsins.
Verði þessari litlu þjóð fórnað núna,
er það ekki til að hjálpa Rússum
heldur eru Vesturlönd að fórna
sjálfum sér.“
Landsbergis segir að Borís Jelts-
ín Rússlandsforseti sé nú orðið lítið
annað strengjabrúða og jafnframt
skjöldur þeirra sem raunverulega
ráði öllu í Rússlandi núna, harðlínu-
manna í öryggisráðinu, stofnun er
forsetinn setti á laggirnar til að
veita sér ráðgjöf. Stuðningsmenn
þessara afla séu jafnt úr röðum
kommúnista sem fasista. Jeltsín
henti þeim vel, á Vesturlöndum sé
hann enn talinn fulltrúi umbóta og
það rugli vestræna ráðamenn í rím-
inu að hann skuli gegna æðsta
embættinu.
sér. Sendiráð komu þessu máli
ekkert við.“
Landsbergis segir að stuðningur
íslendinga við sjálfstæðisbaráttu
Litháa hafa verið mjög mikilvæg-
ur. „Þetta var afar mikilvæg hvatn-
ing á alþjóðavettvangi. Þetta skipti
máli vegna spurninga um siðferði
í stjómmálum, um grundvallarat-
riði. Það gekk í berhögg við þá
stefnu sem Vesturlönd fylgdu á
þessum tíma er gekk út á raunsæi
og tillitssemi [gagnvart Sovét-
mönnum] en íslendingar gengu
hreint til verks og viðurkenndu
sjálfstæði Litháens.
Að sjálfsögðu sögðum við að
íslendingar væru sjálfstæðasta
þjóð í Evrópu! En þar að auki
minntu íslendingar fólk á þau gildi
og siðferðislögmál sem eru grund-
völlur alþjóðalaga, um réttindi allra
þjóða til að kjósa sér frelsi ef þeim
sýnist svo. ísland var eins og ridd-
arinn á hvíta hestinum, allir Lithá-
ar þekkja ísland.
Tsjetsjníja og Vesturlönd
Landsbergis segist spyija vest-
ræna stjórnmálaleiðtoga, þegar
hann hitti þá, hvort þeir hafi sam-
bandi við hina raunverulega ráða-
menn í Moskvu. Ef til vill séu þeir
það með því að ræða við Andrej
Kozyerev utanríkisráðherra, sem
hefur sagt sig úr flokki umbóta-
sinna og segir Landsbergis að hann
sé nú orðinn liðsmaður herskárra
afla í Kreml.
Hvernig geta þjóðir Eystrasalts-
ríkjanna best styrkt nýfengið sjálf-
stæði sitt?
„Með því að veija lýðræðið og
treysta trú almennings á þeirri leið
sem valin hefur verið. Það er
hættulegt þegar fólk verður fyrir
vonbrigðum, hættir að vera öruggt
í trúnni á sjálfstæðið, trúnni á vest-
ræn gildi, vestræna lífshætti í efna-
hagslegum og félagslegum skiln-
ingj. Ef spillingin sem nú ræður
ríkjum verður í hugum fólks tákn
hefðbundinna, vestrænna stjórn-
hátta gæti farið svo að einræðis-
stjórn yrði talin skárri, að fólk vildi
frekar hafa eina mafíu við völd en
nokkrar í senn sem keppa innbyrð-
ís.
Það sem við sjáum nú gerast í
Tsjetsjníju er einnig mál er varðar
alla heimsbyggðina. Rússland
skiptir okkur öll svo miklu máli,
:
Hann segir að ef Jeltsín gerði
eitthvað sem þessum mönnum
hugnaðist raunverulega illa myndu
þeir samstundis losa sig við hann.
Þess vegna sé út í hött að gera
ráð fyrir að Jeltsín breyti um
stefnu í Tsjetsjníju af sjálfsdáðum.
Landsbergis bendir á að Moskvu-
stjórnin sé beinlínis aðstoðuð við
að beija á Tsjetjsenum; hún hafi
nýlega fengið vestræn lán er nemi
6,4 milljörðum dollara en það sé
nokkur veginn sá kostnaður sem
Rússar hafi haft af Tsjetsjníju-
stríðinu. „Menn sætta sig við þessa
hegðun Rússa, að vísu er fundið
að þessu og sagt að þetta sé of
mikið, þeir eru búnir að myrða
50.000 manns, það er beðið um
takmarkanir á blóðsúthellingun-
um. Hvar eru eiginlega mörkin?
Og svo er látin í ljós ósk um að
Rússar muni leysa málið með frið-
samlegum hætti!
Þetta er mjög hættuleg þróun
fyrir okkur sem erum svo nálægt
þessum atburðum, við erum alltaf
í hættu.“
Ef tengsl vestur á bóginn merkja
aðild að ESB og Atlantshafsbanda-
laginu eða Vestur-Evrópusam-
bandinu þá styðjum við það. Við
veljum vestrið, þar er ekki hætta
á yfirráðum eins stórveldis sem
gæti útrýmt menningu smáþjóðar
á skömmum tíma.“
»
í
i
I
i
i
\
Þið viljið að Litháen gangi í
Evrópusambandið, ESB. Myndi
aðild Litháens merkja að þið glöt-
uðuð á ný sjálfstæðinu sem þið
hafið nú fengið?
„Þetta er rætt hjá okkur því að
hægt er að leika á þessa strengi
efasemdanna af hálfu þeirra sem
vilja að við verðum áfram á ein-
hvers konar gráu svæði, í tóma-
rúmi. Þá yrði auðveldara í framtíð-
inni að gera okkur háð Rússlandi.
Við verðum að velja, njótum ekki
sömu landfræðilegu kostanna og
þið hér úti í Atlantshafinu, verðum
að velja milli tengsla austur á bóg-
inn eða vestur.