Morgunblaðið - 23.04.1995, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 23. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
kynhreina
grimmd
A vordögum verður þess víða minnst að
hálf öld er liðin frá lokum síðari heimsstyij-
aldarinnar. Þorleifur Friðriksson minnir á
að í Berlín muni íslenskir listamenn setja
svip sinn á minningarathöfn þar með sýn-
*
ingu á leikgerð „Býr Islendingur hér?“ þar
sem segir frá harmsögu Leifs Múller. Hún
sé ákall til kvöldroðakynslóðar 20. aldar að
gleyma aldrei hinni kynhreinu grimmd
________Þriðja ríkisins._
ÞRÆLKUNARVINNA í tígulsteinaverksmiðjunni.
Aþessum vordögum eru 50
ár liðin frá lokum ein-
hvers mesta hildarleiks
sem saga mannkyns
kann frá að greina. Þegar farið var
að róta í rústum Þriðja ríkisins
blasti við meiri óhugnaður en flesta
gat grunað, óhugnaður sem lýsti
skeijalausri grimmd og mannfyrir-
litningu, óhugnaður sem var borinn
uppi af sjúkum órum um yfirburði
aríska kynstofnsins.
Býr Islendingur hér?
Þessara atburða er nú minnst í
Þýskalandi sem og í flestum löndum
jarðar. Flestir fagna því á hvem
veg úrslit fóru, en hversu mikill sem
fögnuðurinn er fer ekki hjá að minn-
ingin er jafnframt blandin nístandi
sársauka. Hér í Berlín munu ís-
lenskir listamenn setja svip sinn á
minningarathöfn um atburðina sem
gerðust í fanga- og útrýmingarbúð-
um nasista í Sachsenhausen rétt
við Berlín. Leikritið „Býr íslending-
ur hér?“ sem Þórarinn Eyfjörð
samdi upp úr minningum Leifs
Muller verður sýnt í Berlín dagana
24., 26. og 27. apríl. Eins og þeir
vita sem sáu leikritið í flutningi
íslenska leikhússins eða lásu bókina
var Leif í haldi í Sachsenhausen í
á þriðja ár. Það hljómar ef til vill
einkennilega að leikrit þessa ágæta
íslenska leikhóps er það eina sem
vitað er um, sem fjallar sérstaklega
um lífið í Sachsenhausen. Þegar
forstöðumenn Sachsenhausen búð-
anna, sem nú er safn, fréttu af
sýningu íslenska leikhússins í
Reykjavík þótti þeim mikill fengur
hafa rekið á fjörur sínar og buðu
listamönnunum að setja verkið upp
nú þegar þess verður minnst að
hálf öld er liðin frá lokum seinni
heimsstyrjaldar. Það er því ekki úr
vegi að rifja ögn upp sögu Sachsen-
hausen og Leifs Muller.
Verndun hins aríska stofns
Eftir valdatöku nasista í Þýska-
landi í ársbyijun 1933 var þegar
hafist handa um að
hrinda af stað kerfis-
bundinni kynþátta-
hreinsun. Einn liður í
þeirri áætlun var að
reisa búðir sem í fyrstu
var ætlað að geyma
óæskilega einstaklinga
og sjá til þess að þeir
yllu hvorki þýsku þjóð-
inni tjóni né fjölguðu
sér. Fyrst í stað ein-
beittu nasistar sér að
verkalýðshreyfingunni
og 1937 voru um 90
prósent þeirra sem
sátu í fangabúðum
kommúnistar, sósíal-
emókratar eða aðrir
stjórnarandstæðingar.
Brátt ægði þar saman allskyns
fólki; stjórnarandstæðingxim, kyn-
hverfum, vottum Jehóva, venjuleg-
um og óvenjulegum afbrotamönn-
um og loks fólki af óæskilegum
kynþætti, ekki síst gyðingum og
sígaunum. I september 1939, þegar
seinni heimsstyrjöldin braúst út,
voru sex slíkar fangabúðir í Þýska-
landi sem geymdu um 20 þúsund
fanga.
í ársbyijun 1941 gaf Adolf Hitler
út tilskipun um „hina endanlegu
lausn gyðingavandans". í kjölfarið
var gerð áætlun um „austurferð
gyðinga“ sem var dulnefni á hrylli-
legasta glæp gegn mannkyninu sem
sagan kann frá að greina, og er
þá mikið sagt. Árið 1941 var fanga-
búðum, sem hafði fjölgað mjög
bæði í Þýskalandi og á hemáms-
svæðum nasista, breytt í útrýming-
arbúðir. Auschwitz-Birkenau og
Treblinka í Póllandi, Bergen Belsen
í Saxiandi, Theresien-
stadt í Bæheimi, Buc-
henwald við Weimar,
Dachau við Míinchen,
Neuengamme við
Hamborg, Dora-Mitt-
elbau við Göttingen,
Ravensbrúck og Sac-
henhausen norður af
Berlín svo nokkur nöfn
séu nefnd, nöfn sem
aldrei mega gleymast
- nöfn sem mörgum
eru gleymd.
Gestapóforinginn
Heinrich Himmler varð
„framkvæmdastjóri"
þessarar áætlunar sem
hrint var í framkvæmd
af fullum krafti eftir
innrás nasista í Sovétríkin í júní
1941,- áætlunar um kerfisbundna
útrýmingu þjóða, kynþátta, trúar-
hópa, kynkverfra og fatlaðra; eða
með öðrum orðum allra þeirra sem
kynþáttafræðimenn nasista töldu
að gætu saurgað óflekkaða þjóðar-
sál hins aríska stofns.
Útrýmingarbúðir
Þegar fangar komu til fanga- og
útrýmingarbúða voru þeir fljótlega
flokkaðir eftir því hvort þeir þættu
hæfír til vinnu eða ekki. Mæður og
böm, gamalt fólk, lasburða eða fatl-
að var rekið að gasklefum þar sem
það var látið hátta sig undir berum
himni og talið trú um að innan
dyra væru sturtuklefar, volgt vatn
og sápa. Reyndar virtist svo þegar
inn í klefann var komið, en það kom
ekki dropi vatns. Jafnskjótt og þeir
voru komnir inn sem þangað áttu
að fara var dyrunum læst og gasið
Zyklon B látið 'fylla lungu fómar-
lamba.
Líf þeirra fanga sem sluppu við
gasklefana varð með þeim hætti
að víst er að margir óskuðu sér
skjóts dauða. Sumir létu þá ósk
rætast með því að hlaupa á gadda-
vírsgirðingu sem var umhverfis
búðirnar í þeirri vissu að þeir fengju
þúsund volta rafstraum í líkamann
og hyrfu í faðm algleymis. Aðrir
hunsuðu fyrirskipanir fangavarða
til þess eins að fá náðarskotið.
Fangabúðir nasista frá 1941-1945
má flokka í tvo meginflokka eftir
tilgangi þeirra: útrýmingarbúðir og
vinnubúðir. Auschwitz og Treblinka
voru dæmi um þær fyrrnefndu, en
Sachenhausen og Buchenwald um
þær síðarnefndu. Dachau voru æf-
ingabúðir þar sem fangaverðir vom
þjálfaðir til óheyrilegustu grimmd-
arverka. Allar þessar búðir áttu það
þó sammerkt að vinnan frelsaði. í
Auschwitz og Treblinka gerði hún
það hratt, eins hratt og ofnamir
leyfðu. Þegar afköstin urðu mest í
stórvirkustu úrtýmingarbúðunum,
Auschwitz-Bireknau sumarið 1944
voru drepnir 24 þúsund einstakling-
ar á dag. I Sachenhausen, Dachau
og Buchenwald eins og fjölmörgum
öðmm búðum fór hins vegar fram
kerfisbundin útrýming þar sem
beitt var vinnuþrælkun og mis-
þyrmingum. Flestir vom þjáðir af
næringarskorti og sjúkdómum sem
rekja mátti til lítillar eða engrar
hreinlætisaðstöðu og kulda.
Sachsenhausen
Þær fangabúðir sem Leif Miiller
var haldið nauðugum í voru í vissum
skilningi sérstæðar. Sachsenhausen
voru einar af fyrstu fangabúðunum
í hinu nýja þýska ríki Hitlers og
með þeim stærstu og rammgirtustu
sem risu í hjarta Þýskalands. Búð-
imar sem vom upphaflega byggðar
til þess að geyma pólitíska andstæð-
inga nasistastjómarinnar vom und-
ir umsjón SS-sveitanna (Schutz-
staffel, sem í fyrstu var Iífvarðalið
nasistaforingjanna).
Hinar illræmdu Sachsenhausen-
búðir tóku við af Oranienburg-búð-
unum, sem vom í fyrstu „einkafyr-
irtæki“ stormsveitanna þar sem
fangaverðir voru skólaðir til að
sinna verkum sínum í fangelsum
og fangabúðum nasista.
Árið 1935 var starfsemin flutt
úr kjöllumm Oranienburg til Sach-
senhausen rétt utan við Berlín í
braggahverfi sem girt var af með
gaddavír, þúsund volta háspennu
og vélbyssutumum. Lóðin var þrí-
hyrnd, í laginu eins og mislit merk-
in sem föngunum var gert að bera
til aðgreiningar eftir því hvort þeir
vom pólitískir fangar, gyðingar,
sígaunar, hommar eða glæpamenn.
í miðju þríhyrningsins var aðal-
varðturninn og stjórnstöðin. Fanga-
skálar stóðu í hálfhring í geislalaga
röðum út frá turninum. Fangar
voru látnir byggja skálana, reknir
áfram af SS-mönnum með barsmíð-
um og hrottaskap. Árið 1937 voru
LEIF Miiller á full-
orðinsárum.