Morgunblaðið - 10.08.1995, Blaðsíða 26

26- - •PIMM-T-UÐAGuk -UK -AGÖST - W95 -...- ........— ........
AÐSEIMDAR GREINAR
Er íslensk ferða- _
þjónusta í lausu loftí?
NÚ ER háannatími
í íslenskri ferðaþjón-
ustu. Fólk í ferðaþjón-
ustu horfir björtum
augum til framtíðar
enda hafa undanfarin
ár verið hagstæð;
ferðamönnum hefur
fjölgað ár frá 'ári og
framtíðarspár gefa til
kynna að svo verði
áfram á komandi
árum. Ef sama aukn-
ing á sér stað og und-
anfarin ár má ætla að
íjöldi ferðamanna til
landsins tvöfaldist um
aldamótin, frá því sem
nú er. íslensk ferða-
þjónusta hefur meðbyr og nýtur
góðs af aukinni vitund almennings
í hinum stóra heimi um umhverfis-
mál. Ferðamenn sækja í æ ríkari
mæli á fjarlægar slóðir utan hinna
hefðbundnu ferðamannastaða í
leit að hinu óvenjulega; hreinleika
og óspilltri náttúru, - „nýjum
ævintýrum".
Getgátur í stað upplýsinga
Flestum ísiendingum ætti að
vera orðið kunnugt að ferðaþjón-
usta skilar um 12% gjaldeyris-
tekna þjóðarinnar og eru flestir
sammála um mikilvægi atvinnu-
greinarinnar í efnahagslegu tilliti.
A hátíðarstundum og tyllidögum
er jafnan fjallað um
ferðaþjónustuna sem
vaxtarbroddinn í ís-
lensku atvinnulífi og
tíundaður sá ávinn-
ingur sem af henni
hlýst; einkum er litið
til þess gjaldeyris sem
erlendir ferðamenn
skilja eftir, til atvinnu-
tækifæra sem skapast
vegna útgjalda ferða-
manna, til tekna ríkis-
sjóðs og þeirrar fjöl-
breytni sem ferða-
þjónusta skapar á ein-
hæfum atvinnusvæð-
um.
Þó virðist sem hug-
ur fylgi ekki máli. Stefnuleysi er
ríkjandi í ferðaþjónustu, atvinnu-
greininni eru sköpuð erfið rekstr-
arskilyrði og samvinnu og sam-
hæfingu skortir á flestum sviðum.
Síðast, en ekki síst, er þekkingin
í molum. Þar stöndum við í raun
á byijunarreit, enda hafa rann-
sóknir verið í lágmarki. Þróunar-
aðgerðir og markaðssetning ferða-
þjónustu hlýtur þess vegna að
byggja á veikum grunni.
Sveitarfélög um land allt leggja
æ ríkari áherslu á uppbyggingu
ferðaþjónustu. í þeim efnum
ganga þau út frá mjög takmörkuð-
um upplýsingum, svo sem um sam-
setningu ferðamanna, væntingar
Endurmeta þarf hug-
takið ferðaþjónusta,
3*
segir Oddný Þóra Ola-
dóttir, og byggja upp
gagnagrunn sem nýtist
við framtíðarskipulag
atvinnuvegarins.
þeirra, kröfur, þarfir, hegðun, út-
gjöld o.fl. o.fl. En þessar upplýs-
ingar eru skilyrði fyrir vitlegri
stefnumótun og áætlanagerð. Allt
of mikið er um getgátur án hald-
bærra upplýsinga.
Hvað er til ráða?
Kannanir og rannsóknir vantar
á flestum sviðum ferðamála, bæði
á landsvísu og í einstökum lands-
hlutum, en með þeim ber að afla
traustrar þekkingar á ferðamann-
inum og atvinnugreininni. Endur-
meta þarf hugtakið „ferðaþjón-
usta“ út frá áþreifanlegum gögn-
um og byggja upp gagnagrunn
sem nýtist við stefnumótun og
framtíðarskipulagningu atvinnu-
vegarins. Upplýsingar um tegund
ferðamanna, ferðavenjur þeirra,
útgjöld og eyðsluhætti, hlutferða-
þjónustu í veltu fyrirtækja, at-
Oddný Þóra
Óladóttir
vinnusköpun ferðaþjónustu-
greina, dreifingu starfa o.s.frv.,
eru skilyrði fyrir því að hægt sé
að meta hvaða ferðamenn skila
okkur mestum hagnaði. Ennfrem-
ur er mikilvægt að huga að marg-
földunaráhrifum, þ.e. hvers konar
uppbygging innan ferðaþjónustu
skapar viðkomandi svæði mestar
tekjur og atvinnutækifæri og
hvaða atvinnugreinar hagnast á
margföldunaráhrifunum. I þess-
um efnum er nefnilega ekkert
sjálfgefið.
Tökum dæmi með því að bera
saman tvær tegundir ferðamanna:
1. Sænskur læknir kemur til
íslands til að sitja norræna ráð-
stefnu í Reykjavík. Hann dvelur
fjórar nætur á hóteli í Reykjavík.
Útgjöld hans fyrir utan flug nema
17 þús. kr. á dag, sem dreifast á
eftirfarandi hátt; 8.000 fara í
gistingu, 4.000 í veitingastaði,
2.000 í ferðir og 2.000 í varning.
Þar að auki greiðir hann 20 þús.
í ráðstefnugjald. Útgjöld hans í
landinu nema því alls 88 þús. kr.
2. Þýskur verslunarmaður kem-
ur til landsins á eigin vegum í þeim
tilgangi að upplifa sérstæða nátt-
úru íslands. Hann ferðast hringinn
í kringum landið á hjóli og lang-
ferðabíl þess á milli. Hann dvelur
14 nætur, ýmist í tjaldi eða á ferða-
þjónustubæjum. Meðalútgjöld hans
nema 5.000 kr. á dag, sem dreif-
ast á eftirfarandi hátt; 2.100 í mat
og drykk, 900 í gistingu, 1.000 í
ferðir, 600 í afþreyingu og 400 í
varning. Útgjöld hans í landinu
nema alls 70 þús. kr.
Hvers konar ferðamenn eru hér
á ferðinni? Hvaða áhrif hafa þeir
á íslenskt samfélag? Hvers konar
uppbyggingar og fjárfestingar
kreljast þeir? Hvernig og hvert
Umhverfisrask við Bláa lónið
SKIPULAGS-
STJÓRI ríkisins úr-
skurðaði fyrir
skömmu um vega-
lagningu að nýju
byggingasvæði fyrir
meðferðar- og ferða-
starfsemi sem reka á
við Bláa lónið. Um er
að ræða tvo vegi og
eru hugmyndir fram-
kvæmdaaðila um
vegastæðin sam-
þykktar nær skil-
yrðisiaust m.t.t. um-
hverfisáhrifa. Annar
vegurinn, sá nyrðri,
tengir fyrirhugað
byggingasvæði við þjóðveginn
nokkru fyrir norðan afleggjarann
sem nú er notaður til Bláa lóns-
ins. Hinn vegurinn mun liggja
fyrir vestan Þorbjarnarfell og
tengir saman Grindavík við bygg-
ingasvæðið. Nýja byggingasvæð-
ið sjálft verður staðsett uppi á
Illahrauni, skammt fyrir vestan
núverandi baðaðstöðu.
GLÆSILEGAR GJAFAVÖRUR
KR. 4.750
MÖRKINNI 3 • SlMI S88 0640
Hlífum lllahrauni
Náttúruverndarráð
hefur lagst gegn báð-
um vegastæðunum,
einkum á þeirri for-
sendu að þeir fara
yfir lítt snortin og
töluvert gróin hraun
sem að hluta eru á
náttúruminjaskrá.
Einnig hefur Nátt-
úruverndarráð bent á
að vegarlagningin
fyrir vestan Þorbjarn-
arfell falli ekki vel að
skilgreiningu Nátt-
úruverndarnefndar
Grindavíkur á svæð-
inu sem hefur lýst því sem ,með
vinsælustu útivistarsvæðum á
Suðurnesjum, sumar sem vetur.“
Ferðamálaráð íslands tekur í
sama streng og Náttúruverndar-
ráð hvað þetta varðar. Vegur
meðfram vestanverðu Þorbjarnar-
felli mun vafalítið draga úr úti-
vistargildi svæðisins sem m.a.
felst í afdrepi frá umferðarnið
bifreiða á þjóðveginum fyrir aust-
an Þorbjörn. Röskun á umhverfi
felst einnig í því að vegurinn ligg-
ur yfir Illahraun, en Illahraun er
meðal yngstu jarðmyndana á
landinu, líklega frá árinu 1226
eða skömmu síðar. Illahraunið er
lítil goseining og má ekki við
meiri spjölium en þegar hafa ver-
ið unnin á því.
Rökin sem færð eru fyrir tengi-
braut á milli Bláa lónsins og
Grindavíkur eru léttvæg miðað við
röskunina á umhverfinu. Hið sama
gildir um nyrðri tengiveginn. Sá
sem hannar vegarstæðin telur að
með vegi fyrir vestan Þorbjörn
muni ferðamönnum til Grindavík-
ur ijölga og að aðkoma fyrir
starfsfólk sem býr í Grindavík
verði betri að Bláa lóninu. Mér er
spurn um hvers konar ferðamenn
Hér er um að tefla að
halda uppi markvissri
stefnu í umhverfis-
vernd, segir Hilmar J.
Malmquist, sem felst
m.a. í því að komast hjá
því að raska hraunum
frá nútíma.
og starfsfólk er verið að ræða ef
það telur eftir sér að f'ara um þjóð-
veginn á milli þessara staða? Eitt
er víst að vegalengdin er hin sama
hvor leiðin sem farin er! Önnur rök
um ákvörðun vegarstæðis lúta
m.a. að tilfinningum fólks og er
skírskotað til þess að vegirnir
muni liggja um ævintýralegt og
dulúðugt svæði í hrauninu. Tekið
er undir þá skoðun að svæðið veki
upp fyrrgreind hughrif. Hins vegar
er fótunum kippt undan þessum
hughrifum um leið og vegur er
lagður um svæðið. Þetta tvennt
fer ekki svo vel saman. Og tæp-
lega verður það til að auka á hina
náttúrulegu upplifun að raflýsa
veginn eins og hönnuður leggur
til. Ef aðstandendum Bláa lónsins
er umhugað um að gestir þess
njóti hughrifa af völdum hraunsins
væri nær að útbúa smekklega
göngustíga sem falla vel inn í
umhverfið. Að öðrum kosti má
ganga um hraunið stígalaust og
þannig verður upplifunin hvað
náttúrulegust.
Stefna í umhverfisvernd
og lagagloppur
Ef hugmyndir framkvæmdaað-
ila um vegastæði að hinu nýja
Bláa lóni ná fram að ganga mun
áfram sverfa að einu helsta jarð-
fræðilega sérkenni íslands; ung-
um og lítt veðruðum hraunum
með viðkvæmri mosaþembu. Um-
fangið í þessu tilfelli er e.t.v. ekki
svo ýkja mikið en skiptir máli
engu að síður. Hér er um að tefla
að halda uppi markvissri stefnu
í umhverfisvernd sem felst m.a.
í því að komast hjá því í lengstu
lög að raska hraunum frá nútíma.
Það sem verst er hins vegar við
þessa framkvæmd er að sá bygg-
ingaþáttur sem búast má við að
valdi mestri röskun er ekki mats-
skyldur samkvæmt lögunum um
mat á umhverfisáhrifum. Bæði
Iiollustuvernd ríkisins og Nátt-
úruverndarráð hafa gert athuga-
semdir við þetta atriði í umfjöllun
um framkvæmdina. Uinræddur
þáttur er sjálft byggingasvæðið
þar sem meðferðar- og ferðaþjón-
ustan verður til húsa. Lögin kveða
á um að skylt sé að meta um-
hverfisáhrif þjónustumiðstöðva
utan byggða, en samkvæmt túlk-
un umhverfisráðuneytisins er litið
svo á að meðferðar- og þjónustu-
svæðið í Bláa lóninu sé í byggð.
Hér er enn ein staðfestingin á
bagalegum gloppum í lögunum
um mat á umhverfisáhrifum. Eða
hvað gagnar það umhverfisvernd
þegar einn tiltekinn þáttur fram-
kvæmdar er matsskyldur undir
öllum kringumstæðum, eins og
vegagerð er, en annar þáttur er
það ekki enda þótt hann kunni
að hafa mun meira umhverfisrask
í för með sér? Akkilesarhæll þessa
máls tengist því hvernig dreifbýli
og þéttbýli eru skilgreind eða
metin hveiju sinni, en engin
ákveðin skilgreining er til um
þessi hugtök, sem leiðir til óvissu
og býður upp á árekstra hreint
að þarflausu. Þetta er allt grát-
broslegt því að í framkvæmdinni,
sem hér er til umfjöllunar, hefur
talsverð vinna verið lögð í mat á
morgúnbLaðið
dreifast útgjöld þeirra? Hvor
ferðamaðurinn er hagkvæmari,
t.d. út frá byggðasjónarmiðum?
Hve mikla atvinnu skapa þeir?
Hve miklar tekjur skapa þeir
ríkinu í formi skatta? Hve mikl-
ar tekjur skapa þeir þjóðarbú-
inu? Hver eru margföldunar-
áhrif útgjalda þeirra? Þessum
spurningum og mörgum öðrum
þarf að svara ef móta á skyn-
samlega stefnu í ferðamálum.
Miðstöð ferðarannsókna
Gildi rannsókna hefur fengið
litla athygli í umræðunni um
ferðaþjónustu. Enginn sinnir
þessu sviði sérstaklega og enn sem
komið er hafa fáar rannsóknir
verið gerðar. Hitt er ljóst að ítar-
legar rannsóknir verða ekki gerðar
nema opinbert fé komi til. Hér
þurfa því stjórnvöld og aðrir sem
hagsmuna eiga að gæta að taka
höndum saman og koma á fót
rannsóknamiðstöð fyrir ferðaþjón-
ustuna. Hún ætti að vera miðstöð
ferðarannsókna og byggja upp
gagnabanka sem ferðaþjónustuað-
ilar, stórir sem smáir, gætu keypt
upplýsingar úr. Þannig mætti
koma í veg fyrir rangar fjárfest-
ingar og fálm við skipulagningu
greinarinnar, og tryggja markviss
og samræmd vinnubrögð.
Það er óraunhæft að móta
stefnu án upplýsinga og rann-
sókna. Það þarf að móta skýra
ferðamálasteínu í landinu, stefnu
sem byggir á rannsóknum og
áþreifanlegum gögnum. A meðan
svo er ekki verður íslensk ferða-
þjónusta í lausu lofti.
Höfundur er landfræðingur með
MA próf á sviði ferðahagfræði frá
McGill háskóla.
umhverfisáhrifum og töluvert
spáð í hvernig hlífa megi um-
hverfinu sem mest við raski frá
vegagerðinni, en síðan er ekkert
hirt um að meta áhrif umfangs-
mikils þáttar framkvæmdarinnar
á umhverfið, þ.e.a.s. raskið í
tengslum við byggingalóðina.
Byggingasvæðinu er mörkuð
mjög stór lóð, samtals þrír hektar-
ar, fremst á stalli hins úfna Illa-
hrauns þar sem það mætir Sund-
hnúkshrauni. Um 6 m hæðarmun-
ur er á milli hraunanna og setur
Illahraunið sterkan svip á um-
hverfið þar sem það rís upp af
Bláa lóninu. Ekki verður annað
séð en að landslag muni breytast
verulega ef byggt verður ofan á
hraunkantinum og inunu ósnortn-
ir kaflar Illahrauns skerðast enn
frekar en orðið er.
Tillaga íil mótvægis
Til að draga úr óþarfa raski
sem fylgir núverandi hugmynduin
um staðsetningu bygginga við
Bláa lónið þarf ekki að flytja
byggingarsvæðið nema um 100
til 200 m í austur niður af Illa-
hrauninu og út á Sundhnúks-
hraunið skammt fyrir vestan nú-
verandi baðaðstöðu. Með þessu
móti geta gestir Bláa lónsins not-
ið ævintýrablæs Illahrauns að
fullu og um leið losna þeir við að
hafa orkumannvirki Hitaveitu
Suðurnesja og herstöðina á Mið-
nesheiði stöðugt fyrir augum.
Jafnframt sparast fjármunir við
vegagerð, því sleppa má alveg
syðri veginum til Grindavíkur og
færa nyrðri veginn þannig að
betri samnýting verði á vegum
og slóðum sem fyrir eru á staðn-
um. Skorað er á unnendur ís-
lenskrar náttúru að láta málið til
sín taka áður en frestur til að
skila inn athugasemdum og kær-
um rennur út þann 14. ágúst
1995.
Höfundur er formaður Náttúru-
fræðistofu Kópa vogs og sér um
eftirlit með mannvirkjagerð á
Suðvesturlandi fyrir Náttúru-
verndarráð.