Morgunblaðið - 21.10.1995, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 1995 31
AÐSENDAR GREINAR
Hvað varð um bernskuglöðu hlátr-
ana, sem ómuðu í Austurstræti?
ÞEIR, sem muna Austurstræti
meðan það var enn göngugata og
hluti af „rúntinum“, sém svo var
nefndur meðan Reykvíkingar komu
þangað til þess að sýna sig og sjá
aðra og í makaleit, undrast eyðilegg-
ingu og niðurlægingu, sem borgaryf-
irvöld hafa staðið fyrir í söguríku
stræti. Seinasta afrek þeirra, sem
ráða húseignum með aldagömul
tengsl við menningarsögu borgarinn-
ar, er að afmá hið fagra og fræga
heiti Hressingarskálans og leggja
það að velli með amerískum yfir-
gangi MacDonalds, bandarískum
auðhringi er hakkar matvælamauk
og sker staðlaða hveitisnúða um
heimsbyggð alla.
Það var einmitt í snyrtilegri veit-
ingastofu Hressingarskálans, sem
Tómas Guðmundsson kvað ljóð sitt
um sólskinið á gangstéttum Austur-
strætis. Það ljómaði í ljóði skáldsins.
Nú er öldin önnur. Tugþúsundir
tyggigúmmíbletta hafa lagst með
klepri sínu og klístri á hveija gang-
stéttarhellu. Togleðrið í tyggigúmmí-
inu sem vegfarendur jórtra og kasta
svo í kæruleysi varð öðru skáldi að
yrkisefni í Vesturheimi. Einar Bene-
diktsson gekk um götur New York-
borgar, Fifth Avenue, Fimmtutröð.
Hann kvað:
Hér læra svírar og bök sig að beygja
og burgeisar viljann að sveigja, -
- svo glaðzt er við glataðan sauð.
En enginn tælist af orðum um jijfnuð,
auður og fátækt á hvort sinn söfnuð.
Æpandi þröngvanna gróðagrip
á gjaldsins alvald dáðist ég að þar.
Á Blámanna-urmulsins yzta jaðar
hver einasti munnur var lekandi hrip.
Og jórturleðrið er jaxlað hraðar
í Jórvík nýju en annarstaðar.
Steinn Steinarr sagði frá því er
hann átti sér helst athvarf í Hafnar-
stræti að lygamar þeystu gleiðar og
glaðar, hann hefði lengi dreymt um
að eignast nýja skó, sem hæfðu
Austurstræti, þeirri virðulegu götu.
Það tókst og hann sat tíðum með
vini sínum Vilhjálmi frá Skáholti,
sem kvað ljóð um litlu fögru ljúfu
vinkonuna, sem „hefír gleymt að
elska Frón“. Steinn hefði naumast
haft þennan áhuga fyrir Austur-
stræti eins og það er nú. Hver nýtur
göngu um þá götu eins og nú er
komið sögu? Vegfarendur eiga þar
hvergi griðland: Símalandi bifreiðir
hafa lagt strætið undir sig. Umhverf-
isvernd er þar engin. Þrátt fyrir gasp-
ur stjórnvalda um óson-lag og vemd-
un þess og sífellt tal um umhverfis-
vemd er engin tilraun gerð til þess
Töfrar rúntsins eru
horfnir, segir Pétur
Pétursson, og troðnir í
tyggigúmmísvað.
að hafa hemil á útblæstri bifreiða.
Öflugir langferðabílar, háfjallajepp-
ar, leigubílar og einkabifreiðar mala
eitur og eimytju með útblæstri sínum
í akstri og lausagangi. Allt án af-
skipta lögreglu og bílbeitastaglara
Umferðarráðs. Ef heilbrigðisyfirvöld
hefðu döngun í sér og framtak til
þess að hvetja ökumenn — já, raunar
skylda þá til þess að forðast lausa-
gang bfla á bifreiðastæðum væri
andrúmsloftið ekki jafn mengað og
raun ber vitni.
Orðhagur maður, Þórhallur Vil-
mundarson, nefndi Ingólfstorg —
Brandgaflatorg. Hann staðhæfði að
sjö brandgaflar snem að torginu.
Ein höfuðprýði Hafnarstrætis,
Fálkahúsið, sem setti sérstæðan og
sögulegan svip á umhverfið er nú
hulið sjónum vegfarenda, rétt eins
og því hafi verið skákað í skamma-
krók. Hlöllabar skyggir á stílhreint
Fálkahúsið, sem gnæfði í hógværri
tign sinni, sem tengiliður við fyrri
ISLENSKT MAt
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
819. þáttur
í Landnámabók stendur:
„Þeirra son var Ketill gufa, _er
átti Ýri Geirmundardóttur." Ég
feitletraði hér orðmyndina Ýri
vegna beygingarinnar. Nafnið
er þarna í þolfalli. Kvenheitið
Ýr(r) var fátítt. Það er náttúru-
nafn eins og svo mörg önnur.
Glæsileg hornprúð nautgripateg-
und var úruxi, kvendýrið nefnd-
ist ýrr.
Þolfallið Ýri í Landnámu stað-
festir það sem segir í fræðibókum
að orðið Ýr(r) væri io-stofn. Sú
beyging er gefin í öllum uppfletti-
bókum. Nafnið beygist því eins
og Hildur og Sigríður, það er:
Yr(r), um Ýri, frá Ýri, til Ýrar.
Mikill þarfleysa er að hafa uppi
þá fomaldarstælingu (arkaisma)
að skrifa nafnið með tveimur err-
um. Það er hliðstætt því að við
væmm að baksast við að skrifa
en Einarr og Þorgeirr. Hitt er þó
meira mál að beygja nafnið rétt,
því að nú er Ýr á skömmum tíma
orðið tískunafn, en langoftast
seinna nafn af tveimur. Kemur
þá að því sem sagði í síðasta
þætti, en tekið var upp úr Tungu-
taki: „Oft virðist vera tilhneiging
til að beygja aðeins síðara nafn
karla en fyrra nafn kvenna
(auðk. hér). Þá er eins og karla-
nöfnin renni saman í eitt samsett
nafn en síðari kvenmannsnöfn-
in hagi sér líkt og óbeygð
kenninöfn."
Þarna var komið að kjama
málsins. Fjöldi fólks beygir ekki
nafnið Ýr. Slíkt var altítt í frétt-
um blaða og varpa ekki fyrir
löngu: Dæmi: „í viðtali við Elínu
Ýr“, þar sem vera á Elínu Ýri.
Lærdómurinn af þessu: Góðir
foreldrar, veljið ekki nöfn á börn-
in ykkar nema þið ætlið og kunn-
ið að beygja þau. Hitt er bjarnar-
greiði og engir foreldrar vilja
börnum sínum illt í skírninni.
Eftir á að hyggja þykir rétt
að geta þess, að margir io-stofn-
ar, sem beygðust eins og ýrr,
hafa breytt um nefnifall. Þannig
hefur eyrr orðið eyri, merr orð-
ið meri og heiðr orðið heiði.
Þetta er vafalítið áhrifsbreyting
frá þolfalli og þágufalli. Og til
þess að halda sem flestu til skila,
skal þess enn geta, að Ýrr Geir-
mundardóttir heljarskinns heitir
í sumum handritum Landnámu
Ýri.
Svakaleg kona er Sveina, ’
samt mætti við hana reyna
eins og af vana
ég ávarpa hana:
„0, fjallið mitt, Qallið eina."
(Kristján málari.)
Er Siprður á Sörla gamla hleypti
(ég sel það ekki dýrara en ég keypti)
í gegnum stóra gluggann,
það gekk ekkert að hugg 'ann;
svo mörg voru þau gierbrot sem hann
gleypti.
(Magnús Óskarsson).
★
Ekki er það sjaldgæft í skólum
að nemendur séu hvattir til að
vera stuttorðir og gagnorðir, svo
sem í stíl Ara fróða Þorgilssonar
(1067-1148). Það bar til í skóla,
að nemendur fengu að velja um
hvorki meira né minna en sex
ritgerðarefni: 1) Sitt er hvað,
gæfa og gjörvileiki. 2) Vímu-
efnaneysla unglinga. 3) Blítt
lætur veröldin. 4) Island, land í
stórum heimi. 5) Þegnar framtíð-
arinnar. 6) Fordómar á íslandi.
Fyrr en varði komst þetta á
kreik: „Veröldin, sem Island er
hluti af, lætur oft blítt, en frá
hinum stóra heimi fá þegnar
framtíðarinnar á íslandi vímu-
efnavandann, svo að gjörvilegir
unglingar verða ekki gæfumenn,
heldur fyllast fordómum.“
★
Fáein orð um tímann
Sekúnda er tökuorð úr latínu
(úr pars minuta secunda=„ann-
ar (síðari) minnkaði tíminn“), sjá
næsta orð.
Mínúta er einnig tökuorð úr
latínu (úr pars minuta prima=
„fyrri minnkaði tíminn“).
í latínunni er pars kvenkyns
og þess vegna eru töluorðin í
kvenkyni: prima og secunda.
Stund er í þriðju hljóðskipta-
röð við standa, líklega það sem
„stendur yfir“. Vika, líklega
skylt víkja og merkir þá ein-
hvers konar skiptitími, víxltími.
Mánuður er eiginlega sá sem
mælir (tímann) og hefur þá
sömu merkingu og máni, en
hann höfðu menn löngum fyrir
tímamæli. Til er orðið mél í
merkingunni tímabil.
★
[Þorkell skinnvefja var] „hár
maður og mjór og langt upp klof-
inn, handsíður og liðaljótur og
hafði mjóa fingur og langa,
þunnleitur og langleitur, og lágu
hátt kinnarbeinin, tannber og
tannljótur, úteygður og munn-
víður, hálslangur og höfuðmikill,
herðalítill og miðdigur, fæturnir
langir og mjóvir; frár var hann
og fimur við hvervetna, örðigur
og eijusamur og hollur um hver-
vetna þeim er hann þjónaði".
(Bárðar saga Snæfellsáss.)
★
Ég frétti um daginn að „aðili
hefði verið nefbrotinn í miðborg
Reykjavíkur“. Nú fylgdi ekki
sögunni hvers konar aðili þetta
var og mér datt fyrst í hug að
spyija um „aðila vinnumarkaðar-
ins“. En við nánari eftirgrennsl-
an kom í ljós að þetta var bara
maður.
★
Mikið yndi er að hlusta á
Eyrbyggju. Hafi Þorsteinn
skáld frá Hamri sæll lesið. Auk
þess eru þess dæmi, að fólk, sem
ofalið er á bandarískum hiyll-
ingsmyndum, hafi misskilið eftir-
farandi ritningarstað: „Takið á
yður mitt ok og lærið af mér.“
(Matt. 11,29.) En blessaður sé
sá ungi maður sem sagði í út-
varpinu sl. sunnudag: „Klukkuna
vantar fjórðung í sjö.“
tíð. Hlölli, sonarsonur Steindórs bíla-
kóngs, er vel að því kominn að njóta
aðstöðu á bílastæði afa síns. En sé
það á kostnað fegurðar og sögu-
frægðar gildir það sem Steindór
sagði við ökumann, sem lagði á stæði
hans án leyfis: Heyrðu góði. Ef þú
átt planið þá farðu bara með það.
Embættismenn og borgarfulltrúar
Reykjavíkur hafa sett fram óskir um
að Reykjavík verði valin menningar-
borg. Hvar hafa þeir gert ráð fyrir
snyrtiaðstöðu í grennd við Ingólf-
storg? Stundum er þúsundum stefnt
á torgið til mannfunda og skemmt-
ana. Er ekki nauðsynlegt að einhvers
staðar sé athvarf til þess að sinna
hreinlæti og snyrtingu? Mér vitan-
lega er enginn staður né athvarf til
þess. Eins og nú er háttað virðist
Ingólfstorg heldst vera athvarf hjól-
brettaíþrótta. Auðvitað þurfa ung-
menni vettvang fyrir æskuþrótt sinn
og leiki. Þeirra er framtíðin. En ekki
er hringsól þeirra og hopp mikill
menningarauki á þessum stað.
Græna tréð hans Birgis ísleifs er
löngu visnað og horfíð úr göngugöt-
unni. Kaupmenn fengu sínu fram-
gengt um opnun götunnar fyrir bí-
laumferð og áfengisútsölu að auki.
Þar er jafnan þröng bifreiða, sem
teppir umferð gangandi vegfarenda
— og eykur enn á mengun og ör-
tröð. „Rúnturinn" hefír misst allan
þokka. Töfrar hans eru horfnir og
troðnir í tyggigúmmísvað. Þúsundir
ungmenna reika í ölvímu um Austur-
stræti borgarskáldsins. Stytta Tóm-
asar, gjörð af Siguijóni Ólafssyni
myndhöggvara, gnæfði hátt á stalli
í göngugötunni. Skáldið sem kvað:
„Hvað varð um yður, Austurstræt-
isdætur?" Höfuð skáldsins hné að
AUSTURSTRÆTI á meðan
stytta borgarskáldsins var
þar enn.
velli fyrir hendi ölvaðra gesta af einni
ölknæpunni. Styttan hefir ekki sést
síðan.
Bjarni Jónsson, rektor Latínuskól-
ans, sá sem tók við af Sveinbimi
Egilssyni, sem nemendur afhrópuðu
sökum þess að hann vildi ekki leyfa
víndrykkju þeirra, ritaði Jóni Sig-
urðssyni forseta um ástandið í miðbæ
Reykjavíkur um miðja síðustu öld.
Hann sagði engar framfarir hafa
orðið nema hvað sett hefír verið upp
billiardstofa. Iðjulaus ungmenni
reika um gangstéttir bæjarins. Þar
fara margir væntanlegir tugthú-
skandidatar. Vonandi verður ekki svo
á okkar tímum. Vandamálin hafa
löngum fylgt Reykjavík. Tími kominn
til andófs. Þar þurfa fullorðnir að
sýna fordæmi.
Höfundur er þulur.
Bréf til
Svanfríðar
Jón Kjartansson
frá Pálmholti
SVANFRÍÐUR Jón-
asdóttir, alþingismaður,
skrifaði grein í Morg-
unblaðið 14. nóvember
sl. og ræðir félagslega
húsnæðiskerfið. Eg ef-
ast ekki um góðan hug
höfundar, en fínnst
greinin kalla á andsvör
vegna vanþekkingar,
sem þar birtist, á fram-
kvæmd þessa kerfis og
á kjörum fólks yfirleitt.
Sú vanþekking er furðu
algeng meðal ráða-
manna, ekki síst meðal
þingmanna og sumra
verkalýðsforingj a.
Vissulega fullnægði
þetta kerfi „íbúðaþörf
ýmissa hópa“ á sínum tíma, en þjóð-
félagið hefur breyst, Svanfríður, og
kjör fólksins hafa breyst, en hús-
næðiskerfið ekki sem því svarar. Það
er t.d. rétt að sveitarstjómir hafa
„notað kerfið til að halda uppi at-
vinnu fyrir verktaka á staðnum“.
Og það er ástæða til að hafa áhyggj-
ur af framtíðinni, hvað þetta varðar,
ef ekkert er gert og engu breytt.
Þess vegna hafa ég og fleiri barist
fyrir uppstokkun húsnæðiskerfisins
og mótun nýrrar stefnu sem tekur
mið af kjörum fólksins og aðstæðum
í þjóðfélaginu. Húsnæðisstefna sem
miðast við annað en úrlausnir í hús-
næðismálum er röng stefna. Sú tíð
er liðin, Svanfríður, að húsnæði sé
það eina sem fólk getur átt og að
þannig ávaxti fólk best fémuni sína.
Á borðinu hjá mér liggja 6 skýrslur
um skuldir heimilanna og hvað kosta
þessar skuldir beint og óbeint?
Það er rangt, Svanfríður, að um-
fjöllunin hafí borið meiri svip af upp-
hrópunum en gagnrýnni hugsun, að
dagar kerfísins hafi verið taldir án
þess að spurt vaeri um galla og kosti,
og að umfjöllunin sem
slík hafi grafið undan
kerfínu. Og það er einn-
ig rangt að málið snúist
um 60 íbúðir á Vest-
flörðum. Þeir sem þann-
ig tala vita ekkert hvað
þeir eru að segja. Hér
liggur skrá yfir 11 íbúð-
ir frá Húsnæðisnefnd
Rvk og eru til leigu.
Leigan er 40-60 þús.
kr. á mánuði. Hver var
að tala um húsnæði fyr-
ir láglaunafólk? Það er
einmitt eignaþátturinn
sem er meginástæða
vandans. Til hans má
rekja skuldasöfnunina,
kaupsýsluna, upp-
gjörsklúðrið og endurfjármögnunina.
Og hvað á það fólk að gera sem
ekki stenst greiðslumat? Ég hef aldr-
ei fengið svör við því.
Ég hef lagt til að eignaríbúðunum
verði breytt í búsetuíbúðir og kaup-
leiguíbúðunum í leiguíbúðir. Þá
Sú vanþekking er furðu
algeng, segir Jón frá
Pálmholti, ekki síst
meðal þingmanna og
verkalýðsforingj a.
myndu menn losna að mestu við
áðurnefndan vanda. Tíu prósent út-
borgun er mörgum ofviða, Svanfríð-
ur. Þá verður að sameina húsaleigu-
bætur og vaxtabætur í eitt húsnæðis-
bótakerfí svo fólk ráði við greiðslum-
ar.
Höfundur er formaður leigjenda-
samtakanna.